Morgunblaðið - 27.07.1995, Blaðsíða 6

6 B FIMMTUDAGUR 27. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ENN á ný stendur íslenskur
skipaiðnaður á tímamót-
um. Eftir mikla grósku á
áttunda áratugnum og
fram eftir þeim níunda tók mjög að
halla undan fæti. Náði sú öfugþróun
hámarki síðustu misseri þegar fjöldi
fyrirtækja í greininni varð gjaldþrota
eða fór í gegnum erfiða nauðasamn-
inga.
Nú kunna menn að spyija: Hveijar
voru orsakir þessarar þróunar og
hveijar afleiðingar? Voru þetta eins
og hveijar aðrar náttúruhamfarir,
sem engin fékk við ráðið, eða hefði
verið hægt að grípa fyrr til ráðstaf-
ana, sem hefðu bjargað einhveiju eða
öllu?
Þannig hlaðast upp spurningar
sem erfítt er að svara en er þó nauð-
synlegt að íhuga ef minnka á líkum-
ar á að slík ósköp hendi aftur; erfið-
leikamir eru ekki einasta til að sigr-
ast á þeim heldur einnig til læra af
þeim. Sá lærdómur gæti orðið góð
undirstaða til nýrrar sóknar.
Sveiflur í sjávarútvegi
Eins og áður hefur verið sýnt fram
á á opinberum vettvangi vora í sjálfu
sér næg skipaiðnaðarverkefni fyrir
íslenskar útgerðir síðustu árin. Gall-
inn var sá að þau fóra flest til út-
landa - bæði vegna þess að lengst
af var íslenska krónan of hátt skráð
og einnig vegna mikilla beinna og
óbeinna opinberra styrkja í helstu
samkeppnislöndum okkar. Fullyrða
má að síðarnefnda atriðið veitti ís-
lenskum skipaiðnaði náðarhöggið
enda þótt skráning krónunnar hafi
oft leitt til mikilla sveiflna í grein-
inni. Engin atvinnugrein, sem er í
harðri samkeppni á alþjóða vett-
vangi, þolir álíka sveiflur til lengdar.
Nú vill svo til að illa hefur gengið
í sjávarútvegi um nokkurt skeið. Ein
afleiðing þess er að gengi ísl. krón-
unnar hefur verið skráð lægra en
menn muna og samkeppnisiðnaður-
inn notið góðs af því. Ef vonir manna
rætast um bættan hag útgerðar og
fiskvinnslu á næstu áram má að
óbreyttu fullyrða að sú annars já-
kvæða þróun leiði til hækkandi raun-
gengis með alvarlegum afleiðingum
fyrir allan samkeppnisiðnað og raun-
ar fiskvinnsluna líka. Þeir, sem kæt-
ast við slíka þróun, era innflytjendur
vara, sem framleiddar era erlendis
og seldar hér á undirverði í skjóli
of hátt skráðar íslenskrar krónu.
Þannig hefur ígildi veiðileyfagjalds
verið tekið af sjávarútveginum og
um leið hefur fótum verið kippt und-
an samkeppnisiðnaði og ódýrar er-
lendar vörar og þjónusta flæða inn
í landið og eyðslan nær nýju há-
marki - eyðsla, sem oftast er um-
fram efni.
Þegar svo skipaiðnaðarverkefnin
fóra að flæða til útlanda vegna mik-
illa opinberra Styrkja kastaði fyrst
tólfunum. Hér búum við 260 þúsund
sálir og eigum sameiginlega auðlind,
sem margar atvinnugreinar þurfa að
koma að, til þess að unnt sé að nýta.
Engin þeirra má bregðast, því þá
slitnar keðjan, skip komast ekki á
sjó og fiskur ekki verkaður. Við slík-
ar aðstæður er auðlindin harla lítils
virði. Allir verða að leggjast á eitt
og fráleitt að búa svo um hnúta að
ein atvinnugrein, sem þama kemur
við sögu, telji sig æðri og þarfir henn-
ar mikilvægari en hinna.
Eins og málum er nú háttað era
leikreglur hins vegar allar aðeins
miðaðar við eina þessara greina, þ.e.
sjávarútveginn; útgerð og fisk-
vinnslu. Einu virðist gilda hvort aðr-
ar atvinnugreinar, sem gera okkur
kleift að nýta auðlindina, búi við
eðlileg og jöfn starfsskilyrði og geti
jafnframt nýtt þau til enn frekari
landvinninga í atvinnulegu tilliti.
Þetta er þeim mun sorglegra þegar
þess er gætt að eitt af meginvið-
fangsefnum framtíðarinnar er að
skapa fjölda nýrra og vel launaðra
starfa í landinu.
Keppt við 30% ríkisstyrki
Þess er áður getið, að síðustu árin
hafa ríkisstyrkir samkeppnisland-
anna ráðið mestu um hvernig fór
fyrir íslenskri skipasmíði. Enda þótt
aðrir þættir eins og óstöðugleiki á
markaði, óhagstæð starfskilyrði, hátt
verð á hráefnum og lágt verð á not-
uðum skipum hafi haft sitt að segja,
þá taldi starfshópur, sem gerði mjög
ítarlega úttekt á ríkisstyrkjum og
VIÐSKIPTI
Skipaiðnaður
átímamótum
Sjónarhorn
Þrátt fyrir hrikaleg áföll undan-
farin ár í greininni er ástæða
til að binda vonir við að jafn-
ræði verði meira í samkeppninni
við erlenda keppinauta í fram-
tíðinni, segir Ingólfur Sverris-
son og bendir á að markmiðið
sé að endurheimta fyrri reisn
skipaiðnaðar
Ingólfur Sverrisson
undirboðum
skipasmíðaiðnaði,
að ríkisstyrkirnir
hafi vegið þyngst.
Starfshópurinn
komst að þeirri
niðurstöðu að
u.þ.b. 30% af
samningsverði,
sem erlendir samn-
ingsaðilar buðu ís-
lenskum útgerðar-
mönnum hafi verið
greitt úr ríkissjóði
viðkomandi Ianda.
Þessi fjáraustur
hafi ráðið úrslitum
í samkeppninni og
valdið mestu um
það tjón, sem varð í íslenskum skipa-
iðnaði á sama tíma og fjárfest var
meira en áður í fiskiskipum hér á
landi. Hér var m.ö.o. heil atvinnu-
grein nærfellt eyðilögð - ekki fyrir
það að hún stæðist ekki eðlilega sam-
keppni heldur vegna þess að hún
þurfti að auki að keppa við ríkissjóði
annarra landa. í svo ójafnri glímu
hlaut eitthvað undan að láta.
Að vísu höfðu talsmenn skipaiðn-
aðarins í nokkur ár varað við ofan-
greindri röskun á samkeppnisstöð-
unni og afleiðingum hennar, en eins
og oft áður þurfti húsið nánast að
brenna til granna áður en stjórnvöld
sannfærðust um að eldur væri laus.
Þannig glataðist tími, sem eflaust
hefði getað nýst betur og hefði mátt
koma að mestu í veg fyrir fyrirliggj-
andi tjón.
Á örfáum mánuðum varð fjöldi
fyrirtækja í greininni annað tveggja
gjaldþrota eða gekk frá nauðasamn-
ingum við lánadrottna og þá loks
létu stjórnvöld til sín taka. Þá fyrst
voru bæði viðskiptavinir skipaiðnað-
arins og aðrir landsmenn famir að
átta sig á því að hér var grafalvar-
legt mál á ferð - ekki einasta fyrir
greinina og þá sem þar störfuðu,
heldur fyrir útgerðir og allt þjóðfé-
lagið; ekki væri með góðu móti hægt
að nýta sjávarauðlindina og skapa
fieiri störf ef skipaiðnaðurinn væri
ekki lengur til, nema í skötu líki.
Jöfnunaraðgerðir
í janúar 1994 samþykkti þáver-
andi ríkisstjórn aðgerðir til að leið-
rétta misvægið í samkeppnisstöðunni
við útlönd og einnig til að gera fyrir-
tækjum í greininni kleift að rétta sig
við og hefja nýja sókn á jafnréttis-
grundvelli.
Meginþáttur þessara aðgerða var
að veita fjárhagslega jöfnunaraðstoð
til að vega upp á móti ríkisstyrkjum
samkeppnislanda. Alls fóru 60 millj-
ónir króna til þessarar aðstoðar árið
1994 og var heildarsamningsfjárhæð
verka, sem styrkt voru með þessum
hætti, tæpar 600 milljónir króna.
Að mati verkseljenda töldu þeir að
jöfnunaraðstoðin hafí verið forsenda
þess að samningar um verk að fjár-
hæð 462 milljóna króna tókust.
Nærri lætur að hér hafí verið um
100 ársverk að tefla, sem annars
hefðu farið til útlanda. Af því sést,
að tiltölulega lítil skekking á sam-
keppnisstöðunni getur verið afdrifa-
rík - og takmörkuð leiðrétting að
sama skapi fljót að skila sér.
Auk ofangreindrar aðstoðar var
fyrirtækjum í greininni veitt aðstoð
vegna hagræðingar- og ráðgjafa-
verkefna, vöraþróunar- og markaðs-
verkefna. Markmiðið var að stuðla
að bættri samkeppnishæfni og aukn-
um verkefnum.
í byijun árs 1995 lagði þriggja
manna nefnd, undir forystu fulltrúa
Þjóðhagsstofnunnar, mat á árangur
aðgerðanna og komst m.a. að þeirri
niðurstöðu að þær hafí jafnað sam-
keppnisstöðu íslensks. skipaiðnaðar,
orðið til þess að bæta afkomu fyrir-
tækjanna og dregið úr samdrætti og
erfiðleikum sem ríkt höfðu í greininni.
Það kom því á daginn, að um leið
og innlendur skipaiðnaður fékk að
keppa á sama grandvelli og erlendir
keppinautar, hafði hann i flestum
tilvikum í fullu tré við þá. Það sann-
aði endanlega hversu afdrifaríkt var
að grípa ekki miklu fyrr til jöfnunar-
aðgerða.
Jöfnuður til framtíðar?
En ofangreindar aðgerðir vora ein-
göngu bundnar við árið 1994. Að
óbreyttu hefði allt fallið í sama far.
í ársbyijun féll ísland, ásamt öðr-
um EES-löndum, undir ákvæði 7.
tilskipunar ESB en hún fjallar um
ríkisstyrki til skipasmíða. Tilskipunin
leyfír tiltekna hámarksstyrki og -
það sem e.t.v. er meira um vert -
hún bannar styrki umfram þetta
hámark. Þar með hafa þjóðir, eins
og t.d. Norðmenn, ekki sjálfdæmi
að þessu leyti. Ennfremur leyfir til-
skipunin ekki að skip, sem smíðuð
era fyrir útgerð í öðru landi innan
EES séu greidd meira niður en gert
er í sams konar tilvikum í heima-
landi viðkomandi útgerðar. Séu eng-
ar niðurgreiðslur í heimalandi út-
gerðarinnar eru slíkar greiðslur á
innflutt skip frá öðru landi inan EES
bannaðar á þeim forsendum að þær
raski jöfnuði í samkeppni milli land-
anna.
Leikreglur 7. tilskipunarinnar
gilda út yfirstandandi ár en eftir það
verður öll opinber aðstoð til skipaiðn-
aðs EES-landanna bönnuð. Hins veg-
ar verður leyft að klára skip, sem
samið hefur verið um fyrir árslok
1995 - þó má smíðin ekki fara fram
yfir áramótin 1997/8.
Nú hefur ríkisstjómin ákveðið að
veita takmarkaða styrki til nýsmíða
og endurbóta á skipum út þetta ár
innan ramma 7. tilskipunarinnar -
þó ekki að fullu eins og tilskipunin
leyfír. Verður þess þá væntanlega
gætt að ekki verði flutt inn í landið
skip, sem era greidd niður umfram
það sem okkar eigin reglur segja til
um.
Hvað sem því líður þá liggja nú
fyrir sameiginlegar leikreglur þess
örlagaríka þáttar sem ríkisstyrkir
samkeppnislandanna hafa verið til
skamms tíma. Nú þarf að meta stöð-
una í nýju ljósi og styrkja samkeppn-
ishæfni fyrirtækja okkar.
Þrátt fyrir hrikaleg áföll undanfar-
in ár í greininni er ástæða til að binda
vonir við að jafnræði verði meira í
samkeppninni við erlenda keppinauta
í framtíðinni. Svo er þátttöku okkar
í alþjóðasamstarfi, eins og EES, fyr-
ir að þakka. Hefði ísland staðið utan
EES-svæðisins og þjóðir, sem þar
væru haft sjálfdæmi um hvernig þær
greiddu niður skip til landsins, þyrfti
væntanlega ekki um að binda í fram-
tíðinni í íslenskum skipaiðnaði. Sem
betur fer var tekin ákörðun um að
gerast aðili að EES og þess vegna
búum við við sömu reglur og aðrar
EES-þjóðir um opinbera styrki til
skipaiðnaðarins og getum auk þess
leitað úrskurðar á sameiginlegum
vettvangi ef við teljum að eitthvað
beri út af í þeim efnum.
Grundvöllur viðunandi
starfsumhverfis
Með hliðsjón af framansögðu er
þess því að vænta, að við mótun
framtíðarstefnu í skipaiðnaðinum sé
nokkurn veginn hægt að ganga út
frá því, að ekki komi til þess mismun-
ar í samkeppnisstöðu, sem varð
greininni næstum að fjörtjóni. Alltént
eru líkurnar nú mun minni.
í annan stað gefur fyrirsjáanlegur
stöðugleiki í þjóðfélaginu góðar von-
ir um að verðbólga verði svipuð og
í samkeppnislöndunum.
Síðast en ekki síst virðist þeirri
hugsun aukast fylgi meðal iands-
manna, að ekki verði undan því vik-
ist að forða samkeppnisiðnaði frá
alvarlegum afleiðingum í sveiflum í
sjávarútvegi. í því sambandi er minnt
á þá niðurstöðu síðasta iðnþings, að
þeir aðilar, sem mestra hagsmuna
eiga að gæta í þessum efnum, móti
sameiginlega tillögur til sveiflujöfn-
unar enda allra hagur að unnið sé á
grundvelli skynsamlegrar hagvaxt-
arstefnu og vikið af leið afmarkaðrar
atvinnustefnu.
Á þessum forsendum telja for-
svarsmenn skipaiðnaðarins raunhæft
að móta framtíðarsýn og -stefnu
greinarinnar að öðru leyti. Grundvöll-
urinn er samkeppnishæft og stöðugt
starfsumhverfí. Að því uppfylltu á
íslenskur skipaiðnaður að geta kom-
ist í gegnum afleiðingar þrenginga
síðustu ára og átt sér álitlega fram-
tíð.
Eftir sem áður ráðast úrslitin í
greininni sjálfri og hjá einstökum
fyrirtækjum innan hennar. Þess
vegna er nú unnið skipulega að því
að móta heildarstefnu greinarinnar
með hliðsjón af nýjum forsendum.
Stefnt er að því að hún liggi fyrir
síðar í sumar eða í haust. Einnig
kosta fyrirtækin kapps um að hag-
ræða og auka framleiðni, sem vissu-
lega beið hnekk í andstreymi síðustu
ára. Komið hefur verið á öflugu end-
urmenntunarstarfi á vegum hags-
munaaðila í greininni og afrakstur
þess viðamikla starfs þegar farið að
koma í ljós og nýtast í harðri sam-
keppni. Áhugi á auknu samstarfi
fyrirtækja eykst enda hafa menn
gert sér ljóst, að hin raunverulega
samkeppni kemur að utan og gegn
henni verða menn fyrst og fremst
að snúast.
Markmiðið er að endurheimta fyrri
reisn íslensks skipaiðnaðar og stefna
til enn öflugri atvinnustarfsemi á
sviði þar sem við Islendingar höfum
alla burði til að standast alþjóða sam-
keppni - ef rétt er haldið á málum.
Höfundur er framkvæmdasljóri
Málms - samíaka fyrirtækja í
málm- og skipaiðnaði
Ritum
greiðslu-
miðlun
ALÞJÓÐLEGI greiðslubankinn
í Basel (BIS) hefur gefið út rit
um greiðslumiðlun á íslandi
sem nefnist Payment Systems
in Iceland. Áthyglin hefur
beinst í ríkara mæli að greiðslu-
kerfum undanfarin ár vegna
ört vaxandi samskipta fyrir-
tækja, stofnana og einstaklinga
innanlands og milli landa. Hafa
kröfur um örugg, fljótvirk og
hagkvæm greiðslukerfi aukist,
segir í frétt frá Seðlabankan-
um.
Til þess að stuðla að frekari
framþróun á sviði greiðslumiðl-
unar hefur þótt nauðsynlegt
að taka saman yfirlit um
greiðslukerfí einstakra ríkja og
hefur það verið gert fyrir helstu
iðnríkin og gefið út í svokallað-
ari „rauðri bók“. Alþjóðlegi
greiðslubankinn í Basel bauð
seðlabönkum ýmissa smærri
Evrópuríkja, þar á meðal Seðla-
banka íslands, aðstoð sína við
að semja lýsingar á greiðslu-
kerfum sínum.
í ritinu er m.a. fjallað um
helstu fjármálastofnanir hér á
landi, greiðslumiðla, greiðslur
milli banka, og um greiðslur í
erlendum gjaldeyri og greiðslur
tengdar verðbréfaviðskiptum.
Afmælisrit
frá FLE
FÉLAG löggiltra endurskoð-
enda, hefur gefíð út veglegt
afmælisrit í tilefni af 60 ára
afmæli félagsins nýverið. Hald-
ið var upp á daginn með sér-
stakri afmæisdagskrá og af-
mæliskaffi á Hótel Borg og
kom þá afmælisritið formlega
út.
í ritinu kennir ýmissa grasa
úr sögu endurskoðunar á ís-
landi sem ekki hefur verið til
áður á einum stað. Þá eru í
ritinu þtjár viðamiklar faglegar
greinar eftir virta fræðimenn,
sem fengur er að fyrir áhuga-
menn um fyrirtækjarekstur og
viðskipti.
Þá er fjallað um elsta bridge-
klúbba á íslandi sem vitað er
um og haldið hefur bókhald
yfír spilamennskuna í tæpa
hálfa öld, að því er fram kemur
í fréttatilkynningu frá félaginu.
Smárit um
samstarf
fyrirtækja
VIÐSKIPTAFRÆÐISTOFN-
UN Háskóla íslands og Fram-
tíðarsýn hf. hafa gefið út smá-
rit smárit um Samstarf fyrir-
tækja eftir Rögnvald J. Sæm-
undsson, verkfræðing. í ritinu
er því lýst hvernig aukin sam-
keppni getur þrýst á fyrirtæki
til að leita óhefðbundinna
lausna við að tryggja tilvist
sína. Þar er undirstrikað að til
að lifa af og varðveita sam-
keppnishæfnina geti verið
nauðsynlegt fyrir fyrirtæki að
leita samstarfs við önnur fyrir-
tæki til að ná fram betri nýt-
ingu á þeim auðlindum, tækni
og markaðsþekkingu sem þau
til samans búa yfir, segir í frétt.
í upphafi ritsins er gefið yfir-
lit yfir helstu ástæður og for-
sendur samstarfs og tekin dæmi
um mismunandi samstarfs-
form. M.a. er bent á að við
uppbyggingu samstarfs þurfi
fyrirtæki að fara í gegnum fjöl-
marga þætti m.a. samstarfs-
hugmynd, samstarfsgrundvöll,
formfestingu og framkvæmd.
Ritstjóri er Runólfur Smári
Steinþórsson lektor.