Morgunblaðið - 08.09.1995, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 8. SEPTEMBER 1995 B 3
DAGLEGT LÍF
fremur illa þar sem leikkonan sem
lék Línu var of gömul og Lína var
túlkuð sem óþolandi lubbi eða
óvandað glæpakvendi.
Ýmis önnur fyrirtæki sem fram-
leiða vinsælar barnavörur hafa og
sóst eftir Línu til markaðssetningar,
t.d. sælgætis- og tannkremsfram-
leiðendur en Astrid Lindgren situr
fast á sínu og afþakkar öll boð. Þó
hafa verið framleiddar Línudúkkur
og Línuhandklæði sem hafa öðlast
náð fyrir augum Astridar þar sem
um vönduð merki hefur verið að
ræða. Ennfremur hefur Lína prýtt
eitt vinsælasta frímerki Svíþjóðar,
en það var gefið út árið 1987, árið
sem skáldkonan varð áttræð.
Lína langsokkur markar ákveðin
tímamót í bamabókmenntum síns
tíma. Söguhetjur barnasagna höfðu
til þessa verið nær eingöngu strák-
ar. Lína er þekkt fyrir sín furðulegu
uppátæki og er sjálfstæð úr hófí
fram. Hún er laus undan foreldra
valdi og hún er efnahagslega
sjálfstæð þar sem hún
6.000 gullpeninga í
fjársjóðakistu, að
auki er hún afskap-
lega sterk og það
er ekki hægt að
kúga Línu. Hún er
eins konar ofur-
kvendi og gerir bara
það sem henni dettur
í hug og lýtur engum
reglum. Hún hefur
þessu verið talin frelsistákn.
Leikrit um Línu
langsokk verður
frumsýnt
í Borgarleik-
húsinu sunnu-
daginn 10.
september.
Ekki alllr sáttir við Línu
Það eru ekki allir sáttir við Línu.
Ýmsar gagnrýnisraddir hafa
heyrst um slæmt fordæmi hennar
og virðingarleysi við kerfið. Eins
konar ótta gætir í þessari gagn-
rýni um að hún hafi slæm áhrif á
börn með óheflaðri framkomu sinni.
Hún sé óeðlilegt skrípi sem börn
eiga ekkert erindi með að skoða sem
fyrirmynd. Sem dæmi er tekið
að ekkert eðlilegt barn borði
heilá tertu á góðgerðarsam-
komu kvenfélags og gangi svo
berfætt á strásykri. Ein nýlegasta
tillagan er að setja Línu á ellilífeyri
og leggja hana niður. Hún sé sið-
ferðilega slæm og ógnun við lög
og reglur, fyrir ijölskyldugildin og
kerfið. Nú séu mörg börn í svipuð-
um aðstæðum og Lína, eru ein
mest allan daginn og vísað er til
einmana barna sem eiga erfítt með
að mynda djúpstæð tengsl. Einnig
að hún skapi bama- og unglinga-
vandamál með andfélagslegri
breytni sinni ef börn taki hana til
fyrirmyndar.
Haldið hefur verið uppi háværum
mótmælum gegn þessari gagnrýni.
Meðal annars er bent á að aðrar
orsakir liggi yfirleitt að baki bama-
og unglingavandamálum en Lína
langsokkur og að flest böm hafi
því miður ekki lesið Línu. Einnig
er bent á aðrar barnabækur tilsam-
anburðar. Hvað með æsilegu
drengjasögumar þar sem krakkar
fara sér að voða að klifra í klettum
og byssubófar eru
á hverju strái?
Spurt er hvort
að það séu ekki
hættulegri fyr-
irmýndir og
nær veruleik-
anum. Líklegra
er að krakkar api
éftir bókum og
fari sér að voða í
klettum en lyfti upp
hesti eins og Lína gerir.
Lína langsokkur til
fyrirmyndar í Frakklandi
Hveiju sem þessum ólíku
skoðunum líður, þá ér Lína með
vinsælustu bamasögum í heimin-
um og hefur hún verið þýdd á sex-
tíu tungumál. Ekki er alltaf farið
rétt með hana. í frönsku þýðing-
unni er Lína til fyrirmyndar og alls
ekki eins óhefluð og við þekkjum
hana. Hún er löghlýðin og þó að
hún búi ein og sé bam að aldri þá
hagar hún sér eins og skynsöm
fullorðin manneskja og er langt frá
því að vera ógnun við kerfið.
Franska Lína borðar alls ekki heila
tertu í góðgerðarsamkundu kvenfé-
lagsins heldur kann hún mannasiði.
En spurningin er, hvað verður éftir
af Línu ef hún er ekki litli uppá-
tektasami grallarinn með annan
sokkinn niður um sig og rauðu flétt-
urnar standandi út í loftið? ■
Þýðing og samantekt/ÞHY
Neysla koffíndrykkja eftir tegundum og aldri skv. könnuninni
50
%
40
30
20
10

á h>
U/
s?'
r
Kaffi
I——I-----------1------1---—ri--------1—lv
re.y Ss'sf°'e &S'fí/°'>^
r <7 <9 °7 °& 's
Kóla
Kakó
Neysla koffíndrykkja eftir
tegundum og kyni skv.
könnuninni
Tegund Karlar % Konur % Alls %
Kaffi 79,0 76,7 77,7
Te 17,9 23,0 20,6
Kóla 29,5 25,4 27,3
Kakó 11,0 9,9 10,4
Koffein- drykkir 93,5 94,5 94,1
Koffeinmagn í drykkjum
og súkkulaði
Mllli-
grömm
80-120
40-60
30-45
20
5
Koffeinsnautt kaffi, 1 bolli 2
Kaffi, 1 bolli
Te, 1 bolli
Kóladrykkur, 1 flaska
Súkkulaði, 30 grömm
Kakó, 1 bolli
hádegi. Fyrir þá sem eiga við svefn-
örðugleika að stríða, sérstaklega
eldra fólk, er ráðlegt að drekka að-
eins koffíndrykki fyrri hluta dags.
Flmmtíu bollar á dag
Fyrir nokkrum árum gerðu Eirík-
ur Örn og Ása Guðmundsdóttir,
deildarsálfræðingur á Landspítal-
anum, könnun á koffínneyslu íslend-
inga á aldrinum 16-70 ára. Þar kom
í ljós að 94,1% prósent þeirra sem
svöruðu neyttu koffíndrykkja dag-
lega. Langflestir dmkku kaffi, eða
77,7%. Karlmenn drukku meira en
konur eða sem svaraði um sjö kaffi-
bollum á dag en konur sex. Mest
allra starfsstétta drukku sjómenn,
en sjálfstætt starfandi konur drukku
mest kvenna. Fáeinir neytendur
sögðust drekka um fimmtíu bolla á
dag. Sú tala hefur síðan verið stað-
fest í annarri könnun.
Heildarneysla íslendinga á koffíni
reyndist vera töluvert meiri en ger-
ist í öðrum Evrópulöndum og Norð-
ur-Ameríku. Lítil ástæða er til að
ætla að það hafí breyst. Kaffi- og
teinnflutningur hefur haldist svipað-
ur á síðustu árum. Gosdrykkjafram-
leiðsla hefur farið úr um þijátíu
milljónum lítra árið 1988 í rúmar
37 milljónir samkvæmt bráðabirgða-
tölum Hagstofunnar fyrir árið 1994.
Dós á dag?
Kaffið er stærsti koffingjafi fs-
lendinga, en kóladrykkir eru stöðugt
í sókn. Árið 1990 kom fram í tímarit-
inu Fortune að kókneysla á íslandi
svaraði til þess að hver einasti mað-
ur drykki 215 litlar kókdósir árlega.
Það var þá töluvert meiri neysla á
mann en í Bandaríkjunum. Nú má
ætla að neyslan sé nær einni kókdós
á mann á dag, auk annarra kóla-
drykkja.
Það eru börn og unglingar sem
drekka mest af kóladrykkjum. Sam-
kvæmt koffínneyslukönnun Eiríks
Arnar og Ásu minnkaði kóladrykkja
hratt eftir tvítugt en kaffineysla
jókst að sama skapi. Gera má ráð
fyrir að gosneysla eldra fólksins
hafi eitthvað aukist með breyttri
markaðssetningu drykkjanna. Kóla-
drykkirnir fást nú í stærri umbúðum
sem henta fjölskyidum og verðið er
hlutfallslega lægra en áður. ■
Heimildir: Eiríkur Öm Arnarson: „Kof-
fein og neysla þess.“ Tímaritið Heil-
brigðismál 1990.
Eiríkur Öm Amarson og Ása Guð-
mundsdóttin „Koffeinneysla íslend-
inga.“ Sálfræðiritið 1991.
Ýmsar erlendar tímaritsgreinar.
Es tr ógen,
töframeðal með yngingar-
mátt eða krabbameinsvaldur?
MANNKYNIÐ hefur lengi þráð að
sigra í glímu sinni við Elli kerlingu.
Ef marka má grein í Time fyrir
nokkru er þess kannski ekki langt
að bíða að konur geti leikið á eilina
eða a.m.k. slegið henni á frest í ein-
hvern tíma. Kvenhormónið estrógen
hefur eins og vitað er, yngjandi áhrif
á konur, örvar frumuvöxt og
heldur húðinni unglegri.
Það frestar breytingar-
skeiðinu, mildar áhrif
þess og minnkar hættu á
hjartasjúkdómum. Notk-
un þess hefur breyst og
aukist síðasta áratug eða
svo.
Áhrif estrógens komu
fram með tilkomu og al-
mennri útbreiðslu getn-
aðarvarnarpillunar og
sumar konur tóku hána
inn langt fram yfir breyt-
ingaskeið. Konurnar fóru
á mis við breýtingaskeið-
ið, höfðu blæðingar fram
eftir öllum aldri og litu
unglegar út en jafnöldrur
þeirra. Hvað sem þessu líður er enn-
þá verið að vega og meta kosti og
galla þessa töfrahormóns. Því eins
og í öllum ævintýrum er ekkert tö-
frameðal svo gott að ekki fylgi ein-
hver álög.
Sklptar skoðanir
Vangaveltur eru um hvort að
estrógen auki hættu á bijósta-
krabbameini. Að auki hafa vaknað
siðferðilegar spurningar í kjölfarið,
t.d. hvort ekki sé verið að ganga
gegn eðli náttúrunnar? Ætti fólk
ekki að vera eins og það er af guði
gert? Er eðlilegt að kona sem er
komin yfír sextugt hafi enn á klæð-
um? Og hvað með venjuleg elliár?
Þessum spurningum má velta
lengi fyrir sér og eru skoðanir skipt-
ar. Margir hafa bent á að heilbrigð-
isþjónusta nútímans stuðli að því að
lengja líf manna. Meðalaldur hafi
hækkað og konur lifi nú lengur. Með
tilkomu estrógens í lyfjaformi sé
komið til móts við nútíma þarfír
konunnar. Hún sé færð nær yfir-
burðastöðu karlsins, en hann er fijór
alla ævi og fer ekki á líkamlegt
breytingarskeið eins og konan.
Estrógenframleiðsla mfnnkar
á breytingarskeiði
Um átta ára aldur byijar líkaminn
að framleiða kynhormónið estrógen
samkvæmt boðum frá undirstúku
heilans sem stjórnar hormónafram-
leiðslu líkamans. Framleiðsla estróg-
ens fer vaxandi næstu árin. Eftir 25
ár fer framleiðslan minnkandi eða
einhverntímann á fertugsaldri. Ekki
verður vart við skort fyrr en breyt-
ingarskeiðið bytjar. Undirstúka send-
ir aukin boð til eggjastokka um fram-
leiðslu estrógens. Eggjastokkamir
eru þá ekki jafnfærir að svara boð-
unum og smátt og smátt minnkar
fijósemi, frumuskiptingar verða
hægari og blæðingar verða óregluleg-
ar. Að lokum geta eggjastokkar ekki
svarað estrógenþörf líkamans.
Þetta ósamræmi milli fram-
leiðslugetu eggjastokk-
anna og boða undirstúku
kemur af stað þeim ein-
kennum sem konur hafa
oft kvartað yfir á
breytingarskeiðinu, hita-
sveiflum, svitaköstum,
höfuðverk og öðram
óþægindum.
Estrógen heldur mýkt
og sveigjanleika húðar
og hárs, viðheldur kyn-
virkni líkamans og örvar
framuskiptingu svo að
konur verða unglegri og
finna ekki eins fyrir öldr-
unareinkennum.
Helstu kostir estrógens er
að það dregur úr einkennum breyt-
ingaskeiðsins. Estrógen dregur úr
hjartasjúkdómum og hefur hagstæð
áhrif á kólesterólmagn í blóði. Það
kemur í veg fyrir beinþynningu og
dregur jafnvel hættu á ristilkrabba-
meini og bætir jafnvel minni eldri
kvenna. Estrógen dregur úr skeiðar-
þurrki og konum finnast þær njóta
kynlífs betur.
Eykur líkur á krabbameinl
Sumir læknar halda því fram að
jákvæðar hliðar estrógens séu fleiri
en neikvæðu þættir þess og beita
þeir tölfræði til þess að styrkja mál
sitt, t.d. að fleiri konur deyi af völd-
um hjartasjúkdóma en af bijósta-
krabba.
Eins og sést af ofansögðu eru
margar mismunandi skoðanir á holl-
ustu estrógens og verður að vega
og meta af kostgæfni þá áhættu-
þætti sem inntaka þess hefur í för
með sér, t.d. að líta til fjölskyldusögu
viðkomandi, hvort þar sé mikil tíðni
bijóstakrabba eða hjartveiki. Enn
aðrir hafa bent á að til era ýmsar
leiðir aðrar til þess að halda sér
ungum og hraustum en að taka inn
lyf, til dæmis rétt mataræði, vera
reyklaus og viðhalda reglulegri þjálf-
un. Ýmis matvæli innihalda eitthvað
magn af estrógeni og réttar matar-
venjur geti gert gæfumuninn.
Eitt er víst að konur verða að
vega og meta sjálfar kosti og galla
lyfsins og að það val sem þær standa
frammi fyrir er erfitt. ■
Þýtt og endursagt úr júníblaði
Times/ÞHY