Morgunblaðið - 23.12.1995, Blaðsíða 8

V v «
8 B LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Algert hömluleysi
Philip Roth er einn af þekktustu og virtustu
rithöfundum Bandaríkjanna. Hann er kunn-
astur fyrir bókina Portnoy‘s Complaint, sem
vakti hneykslan víða um heim sökum hisp-
urslausra lýsinga á kynhegðun söguhetjunn-
ar. Roth hefur nú sent frá sér nýja bók,
Sabbath’s Theater, þar sem hispursleysið
er enn meira. Eigi að síður hefur bókin hlot-
ið ein virtustu bókmenntaverðlaun Banda-
ríkjanna, National Book Award. Rúnar
Helgi Vignisson fjallar hér um bókina.
með nærföt heimasæt-
unnar og stelur nektar-
myndum af frúnni.
Þrátt fyrir þetta er
Sabbath ekki alveg
ófær um að elska og
ef til vill er það hans
akkillesarhæll. Þannig
tregar hann mjög bróð-
ur sinn, sem lést í seinni
heimsstyijöldinni. Sá
mikli missir eyðilagði líf
foreldra hans og sjálfur
hefur hann aldrei jafn-
að sig. Hann gengur
enn með úr bróður síns
og undir lok bókarinnar
stelur hann öðrum per-
sónulegum munum
hans frá fjörgömlum ættingja. Þar á
meðal eru orða og bandaríski fáninn
Philip Roth
armissis og Mósebókar.
Svekktiir Lér
Nokkrar bóka Roths
hafa gengið út á
stórýkta, næstum gró-
teska, umfjöllun um
kynlíf. í Portnoy's
Complaint fær sjálfsfró-
un slíka meðferð og
Zuckerman þríleiknum
er farið býsna geyst í
kynlífslýsingum líka.
Ekkert er heilagt, en þó
tekst Roth að bæta um
betur í nýju bókinni og
koma sjóuðum lesend-
um sínum í opna
Þorri
Holræsin á ströndinni eftir Þorra
Galdur, gróteska
og aðrir heimar
MEÐ Sabbath's Theater,
Leikhúsi Sabbaths verða
að sumu leyti skil í höf-
undarverki Roths. Nú
virðist hann hafa lokið ítarlegri rann-
sókn sinni á sambandi skáldskapar
og veruleika sem staðið hefur yfir
frá því bókin My Life as a Man kom
út árið 1974 og reis einna hæst í
verðlaunabókunum The Counterlife
og Operation Shylock, en þá síðar-
nefndu valdi Time bestu skáldsögu
ársins 1993. Þar er söguhetjan orðin
Philip Roth, persóna með sama bak-
grunn og höfundurinn, en þó er verk-
ið óumdeilanlega skáldsaga. Eða
hvað?
Leikhús fáránleikans
í leikhúsi Sabbaths ríkir algert
hömluleysi. Leikhússtjórinn, Mikey
Sabbath, er 64 ára og lítur yfir far-
inn veg. Tilefnið er dauði hjákonu
hans, hinnar króatísku Drenku, úr
krabbameini í eggjastokkum, en með
henni hafði hann stundað svo ævin-
týralegar kynlífskúnstir að útlistun
á þeim mundi sprengja siðaramma
þessa blaðs. Titill bókarinnar vísar
til brúðuleikhúss sem hann rak um
skeið á götum New York-borgar.
Hann er dreginn fyrir rétt þegar lög-
reglumaður verður vitni að því að
hann lætur brúðu sína bera bijóst
ungrar stúlku í áhorfendahópnum.
Þegar dómarinn spyr hvort hann
ætli að fremja þetta ósiðlega athæfi
aftur svarar hann: „Þetta er mitt lifi-
brauð.“ Og víst er það tilsvar lýs-
andi fyrir.kauða.
Eftir þetta flyst Sabbath ásamt
seinni konu sinni — sú fyrri hvarf
sporlaust — til smábæjar á Nýja-
Englandi þar sem hann tekur að sér
leiklistarkennslu. Hann er rekinn úr
starfi þegar upp kemst að hann hef-
ur stundað hálfgert símavændi með
nemanda. Smáatriðin eru ekki falin
■fyrir lesandanum, heldur er símtalið
birt orðrétt neðanmáls, en stúlkan
hafði tekið það úpp og spólan síðan
komist í hendurnar á öðrum. Þama
leikur Roth sér að lesandanum, lætur
hann velja milli klámsins neðanmáls
og meginmálsins. Sjálfum finnst
Sabbath ekkert athugavert við at-
hæfi sitt, þetta sé hinn raunverulegi
veruleiki karlmannsins.
Paradísarmissir nútímans
Sabbath kærir sig enn kollóttan
um norm samfélagsins og svífst
einskis þó að hann sé orðinn feitur
og blöðruhálskirtillinn háskalega
stór. Þegar hann heldur í jarðarför
vinar í New York tekst honum næst-
um að tæla eiginkonu góðborgarans
Normans, vinarins sem hann gistir
hjá, auk þess sem hann fer fijálslega
og skrýddur hvoru tveggja heldur
hann enn einu sinni á leiði Drenku,
sem sagði eitt sinn að hann væri
Ameríka. Sabbath hefur stundað all-
óvenjulega iðju í kirkjugarðinum en
í þetta sinn lætur hann nægja að
kasta ástúðlega af sér vatni á leiðið.
Þá vill svo óheppilega til að fulltrúa
siðgæðisins ber að garði, engan ann-
an en lögregluþjóninn son Drenku.
Þannig rekur hver furðan aðra í
þessari sögu, sem hinn þekkti gagn-
rýnandi Frank Kermode kallar í ítar-
legum ritdómi í New York Review
of Books eina merkilegustu skáldsögu
síðustu ára. Hann telur bókina dýpri
en flestar bækur Roths frá því Portno-
y‘s Complaint kom út, enda má segja
að karlinn flysji hér siðmenninguna
utan af aðalpersónunni. Kermode
gengur svo langt að halda því fram
að Roth sé með sínum hætti að fást
við sömu þemu og höfundar Paradís-
skjöldu.
Það sem kemur í veg fyrir að skrif
hans verði lágkúruleg er fæmi hans
við að láta kynlífshegðun end-
urspegla djúpstæðan sannleik. í
PoHnoy's Complaint voru það tengsl-
in við móður og siðfræði gyðing-
dómsins, hér eru það frumhvatir
mannsins í samhengi við dauðann.
Sabbath hefur tilvitnanir í Lé kon-
ung á hraðbergi og eftir að hann
yfirgefur konu sína er hann að sumu
leyti í stöðu hins vitfirrta Lés á heið-
inni, er utan við samfélagið. Lé kon-
ungi sámar óréttlæti dætra sinna,
sem úthýstu honum og stunduðu
saurugt líferni í laumi. Það er þetta
óréttlæti, þessi tvískinnungur, sem
nærir hinar andfélagslegu kenndir
Sabbaths, enda eru lokaorð bókar-
innar, eftir að hann hefur gert mis-
heppnaða tilraun til að stytta sér
aldur: „Hvernig gat hann farið? Allt
sem hann hataði var hér“.
Og því gengur dýrið laust í leik-
húsi mennskunnar í aldarlok.
HOLRÆSIN á ströndinni heitir ný-
útkomin ljóðabók Þorra Jóhannsson-
ar. Þetta er sjöunda bók skáldsins
og inniheldur bæði stutt ljóð, prósa
og ljóðabálk. „Þessi bók er þrískipt,"
segir Þorri, „fyrsti hluti hennar sam-
anstendur af styttri ljóðum sem ég
hef unnið að síðastliðin þijú ár, svo
kemur kafli prósa, sem er eins konar
fomleifauppgröftur í sjálfum mér,
og að endingu er í henni ljóðbálkur
sem bókin er nefnd eftir, sem er
blanda af æskustemningum og trú-
málum en þemað mætti kalla firringu
samfélagsins." Þorri segir að ljóða-
bálkurinn sé eins konar ávarp í ljóð-
varpi. „Það á vel.við þennan texta
að þylja hann í hljóðnema, þetta er
eins konar rapp kannski."
Sjá má visst samspil í bókinni á
milli hins eldforna og hins nýja; einn-
ig renna saman grótesk heimssýn
og fírring nútímans. „Það má segja
að ég leiti aftur til hins forna heims;
þetta er kannski ákveðin guilaldar-
rómantík. í þessum fírrta og bijálaða
nútíma leitar maður óneitanlega aft-
ur í þann heim sem einkenndist meir
af samræmi manns og náttúru. Sum-
ir vilja kalla þessa ljóðlist hálfgert
svartagallsraus en ég er ekki sam-
mála því, mér fínnst ég einmitt benda
á von, á aðra kosti, aðra heima sem
eru leiðir út úr þessum heimi sem
við lifum í nú og er fullur af eymd.“
Galdur er áberandi þema í ljóðum
Þorra. „Já, maður heldur kannski að
maður sé nútíma kraftaskáld, þetta
séu eins konar þulur.“
Þorri myndskreytti bókina sjálfur
og segir hann að honum þyki skáld
mættu gera meira af því. „Ég er
kannski laumumyndlistarmaður. En
myndirnar eru ekki í neinu samhengi
við ljóðin enda fínnst mér það ekki
skipta neinu máli; myndirnar standa
fyrir sínu með eða án ljóðs.“
Moldugur
margbreytileikinn
Á tærum sumamóttum
tíðindalausa landsins
í glæm norðri
era stunduð mannleg
samskipti
við hljómfall raunsæis
og ranglætis.
Með margbreytileika
moldugrar gyðjunnar
flaut það á brott
á úldnu kjöti
niður lækinn
í glymjandi
nið
fossins.
Vettvangur
í
u
:-p
Bókmenntaþjóð, eða hvað?
ERU íslendingar bókmenntaþjóð? Sé tekið mið af sölulistum bóka nú fyrir jólin er hún
það ekki en meðal hæstu verka á honum er bandarísk hjúskaparráðgjöf. En hver er
ástæða þessa? Lætur þjóðin stjórnast af auglýsingum í þessu sem öðru? Eða eru skáldin
ef til vill ekki í tengslum við lesendur, eru þau alltaf að skrifa bækur fyrir hvert annað?
Eða hefur þessi þjóð kannski aldrei verið neitt sérstaklega gefin fyrir bókmenntir?
IMINNI sveit var svo fallegt útsýni, að
við þurftum ekki á skáldskap að halda,“
sagði Steinn Steinarr og sló þannig vopn-
in úr höndunum á þeim sem í mörg-
hundruð ár hafa verið að agnúast út í þjóð sem
hefur verið nánast alveg laus við góðan smekk
á bókmenntum. Og hvað höfum við svo sem
að gera með skáldskap þegar við höfum stór-
fenglega náttúruna fyrir augunum alla daga,
þegar við höfum margbrotið lífið í æðunum,
þegar við höfum ástina f hjörtunum og dauð-
ann og eilífðina rétt handan alls þessa?
Og þær hafa svo sem ekki borið mikinn
árangur umvandanirnar við „smekklausan"
almenninginn í gegnum tíðina; hann hélt áfram
að þylja marklaust rímnabull þrátt fyrir margra
alda pex í prestum og öðrum andans mönnum,
hann tuggði handritin næstum því upp til agna
þannig að seinna þegar þjóðin vildi byggja
sjálfsmynd sína á þeim voru engin eftir nema
nokkur stykki sem hafði tekist að bjarga úr
svöngum kjöftum hennar til Kaupmannahafn-
ar. Þetta er hin raunverulega saga bókmennta-
þjóðarinnar, íslendinga.
Og þótt bókmenntaþjóðin sé hætt að lesa
rímur og japla á handritunum er risið svo sem
ekki hátt á henni ef marka má nýlegar tölur
um sölu bóka fyrir jólin. Þar er bandarísk hjú-
skaparráðgjöf meðal efstu bóka á lista (13.-19.
des.) og þykist sjálfsagt vera bókmenntaverk;
ber hún titil sem sumir geta ef til vill samsam-
að sig við en aðrir ekki, Karlar eru frá Mars,
konur eru frá Venus. í fyrsta sæti listans eru
Afrek Berts sem ég veit reyndar ekki í hverju
felast. en eru víst unnin til að gleðja börn. í
öðru sæti er sú bók sem hvað mest hefur borið
á í fjölmiðlum landsmanna þetta haustið, Mar-
ía, konan bak við goðsögnina, sem Ingólfur
Margeirsson skráir. Þar á eftir kemur ein af
fjórum barnabókum listans, Ekkert að þakka
eftir Guðrúnu Helgadóttur. Ánægjulegasta
fréttin á þessum lista er reyndar sú hvað
bamabækumar eru sterkar á honum en auk
þeirra sem þegar hefur verið getið em þar
Áfram Latibær! eftir þolfímistjömuna Magnús
Scheving og Sex augnablik eftir knattspymu-
hetjuna Þorgrím Þráinsson (ekki skal lagt mat
á þessi verk hér). Öllu verri eru þau tíðindi að
einungis eitt íslenskt skáldverk, sem ætlað er
fullorðnum lesendum, kemst á listann, Hraun-
fólkið eftir Bjöm Th. Björnsson. Ekkert erlent
skáldverk af því tagi er að fínna á listanum.
Og hvað er þá orðið um hina fornfrægu
bókmenntaþjóð? Hefur hún ekki tapað áttum?
Hefur hún ekki farið villur vegar? Vafalaust
munu einhveijir segja að þessar spurningar
lýsi óþarfa viðkvæmni; þjóðin hafí hvort sem
er aldrei verið neitt sérstaklega hneigð til bók-
mennta, stóran hluta sögu sinnar hafí hún
jafnvel ekki átt neinar bókmenntir, enga orðl-
ist nema áðurnefndar rímur og einhveija sálma
sem sjaldnast megna að hrífa andann með sér
upp, upp yfir hvunndaginn.
Þessar spurningar eiga hins vegar fullan
rétt á sér og eru nauðsynlegar í vertíðinni sem
stendur hæst einmitt þennan dag. Það er auð-
vitað engin tilviljun að bókaútgáfan fyrir jólin
fær á sig ímynd vertíðarinnar. Síðastliðna
mánuði hafa höfundar og útgefendur staðið
sveittir við að ganga frá bókum sínum á mark-
að, gera þær söluvænlegar en þar skiptir útlit-
ið ekki minna máli en innihaldið. Litfagrar og
skrúðmiklar kápur eru hannaðar utan um verk-
in, þær lokka lesandann - og kaupandann.
Er þessi umbúðalist orðin svo mikilvæg í aug-
um útgefenda að á hverri vertíð velta þeir
vöngum yfir „bestu“ kápunni í fjölmiðlum
landsins.
Það skyldi þó aldrei vera að allar þessar
umbúðir séu að gleypa í sig sjálfar bókmennt-
irnar. Skyldi markaðsgildi verkanna/vörunnar
vera orðið mikilvægara en bókmenntagildi
þeirra? Eða er það ekki staðreynd að þau verk
seljast mest sem eru markaðssett best? Það
er kannski farið að keyra um þverbak þegar
sumum útgefendum; sem eiga jú allt sitt und-
ir sölu bókanna, er sjálfum farið að blöskra
hin alltumvefjandi markaðshyggja, eins og kom
fram í grein undirritaðs hér í blaðinu um ís-
lensku bókmenntaverðlaunin fyrir skömmu.
En kannski er það ósanngjarnt að skella
allri skuldinni á markaðssinnaða útgefendur. ,,
Hinn aimenni lesandi les ef til vill ekki bók-
menntirnar - sem þó slæðast með í flóðinu -
vegna þess að þær eru ekki stílaðar á hann.
Það var Steinn Steinarr sem benti einmitt á
það að bækur væru eins og „sendibréf frá einu
skáldi til annars, trúnaðarmál, sem [væri] í
eðli sínu öðrum óskiljanlegt og óviðkomandi".
Þetta er í rauninni bara myndhverfð lýsing á
bókmenntafræðilegri hugmynd sem kallast
textatengsl og hefur verið mjög í tisku undanf-
arin ár og fjallar um margháttuð innri tengsl
bókmenntaverka, samskipti þeirra á milli. Það
er kannski kominn tími til að höfundar tengi
sig við fólkið í heiminum; aukin samskipti við
það gætu borgað sig.
ÞH