Morgunblaðið - 29.12.1995, Blaðsíða 4

4 B FÖSTUDAGUR 29. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 29. DESEMBER 1995 B 5
DAGLEGT LÍF
Flugeldar
einkenni íslenskra
áramóta alla þessa öld
FLUGELDAR, kínveij-
ar, púðurkerlingar og
aðrar sprengjur hafa
sett mikinn_ svip á ára-
mótin á íslandi alla
þessa öld. Nú er svo
komið að talið er að ís-
lendingar sprengi upp
gamla árið af meiri
krafti en aðrar þjóðir.
Hugtakið „flugeldafar-
þegar“ er orðið til og
merkir útlenska ferða-
menn sem koma til ís-
lands gagngert til að
fylgjast með hegðun
okkar þegar árið rennur
í aldanna skaut. Um síð-
ustu áramót komu 1.200
flueldafarþegar og búist
við að jafnmargir njóti
þeirra núna.
Sagnfræðingar hafa
ekki enn ritað sögu flug-
elda á íslandi en hér
verður reynt að veita
litla innsýn í upphafið
með því að leita í heim-
ildum og ræða við Ág-
ústu Pétursdóttur Snæ-
land auglýsingateiknara og Guido
Bemhöft stórkaupmann, sem muna
áramótin í byijun aldarinnar.
Brennur, blys
og álfadans
Áður en flugeldar urðu höfuðein-
kenni áramótanna einkenndust þau
af brennum og álfadansi. Dr. Árni
Bjömsson segir í Sögu daganna að
elsta dæmið um áramótabrennu
sem fundist hafí sé frá árinu 1791,
en heiðurinn af henni eiga piltar í
Hólavallaskóla í Reykjavík. Brenn-
an var sennilega á Landakotshæð.
Heimildir eru um að eftir miðja
19. öld hafi brennur og blysfarir
tíðkast í Reykjavík. Klemens Jóns-
son (f. 1862) lýsir brennunum þann-
•g:
„Þær vom haldnar á gamlárs-
kvöld eða þréttándanum, þar sem
helzt bar á þeim, t.a.m. á Hóla-
velli, við Skólavörðuna eða við Batt-
eríið. Var lítið skemmtilegt við
þær, þar sem alltaf var mikið fyll-
irí, og því oft ryskingar og áflog,
en slíkt var reyndar algengt þá.“
Fyrsti álfadansinn var á gamlárs-
kvöld árið 1871 á Tjörninni í
Reykjavík, efnt var til hans að
frumkvæði pilta í Lærða skólanum
í tilefni af frumsýningu Nýársnæt-
urinnar. Guðjón Friðriksson segir
frá þessu í ritinu Saga Reykjavík-
ur. „Allir Reykvíkingar sem vettl-
ingi gátu valdið, þyrptust út á
tunglskinsbjart svellið. Ungir
menntamenn og skólapiltar skiptu
liði og voru ýmist búnir sem ljósálf-
ar eða svartálfar." Álfadansinn var
í kringum brennu og voru blys höfð
um hönd. Þessi siður breiddist út
um landið eins og eldur í sinu.
Guido Bernhöft man áramótin
fyrir 1910 í Lækjargötunni
Guido Bemhöft er núna 94 ára
gamall, fæddur 1901, og ákaflega
minnisgóður. Hann minnist áramót-
anna á fyrsta tug aldarinnar með
mikilli gleði, en faðir hans er fædd-
ur í Bernhöftstorfuhúsunum.
Var flugeldum skotið upp fyrir
1910?
Ég lét strákana mína um
það. Þeir fengu 12 rakettur
og sprengdu þær en ekkert
meira.“
Það virðist hafa verið
skemmtileg stemmning í
Lækjargötunni á þessum
ámm. Beggja vegna við hana
þutu upp rakettur og sólir
og hafa efalaust dregið að
margan manninn.
Guido Bernhöft segir að
þetta hafi verið áður en læk-
urinn var yfirbyggður, sem
var 1911, og að túnið fyrir
neðan Bernhöftsbakarí hafi
náð alveg niður að læknum,
en grindur hafi verið fyrir.
Var mikið um fiugelda á
þessum árum?
„Ekki mjög mikið um 1910
en þó dálítið. Það voru mest
kaupmenn og borgarar sem
höfðu efni á því að skjóta
peningunum upp í ioftið.
Brennur voru líka en við
höfðum ekkert gaman af
þeim.“
Guido Bernhöft var stór-
REYKJAVÍK en ekki þarf að upplýsa árstímann.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
íslenskir
flugeldar
ÞORBJÖRN Á. Friðriksson fram-
Ieiðir flugelda og þekkir líka vel
sögu þeirra. Hann segir að Kín-
verjar og Indverjar hafi fram-
Ieitt þá á 11. eða 12. öld og Evr-
ópumenn skömmu síðar. Flugeld-
ar hafi síðan þróast jafnt og þétt
ogum 1500
Guido
Bernhöft
Ágústa
Snæland
„Já, áramótin vom hefðbundin, það
vom rakettur og dótarí og kínveijar og
vesen.
Þegar ég var ungur var fjölskyldu minni
alltaf boðið í Bernhöftsbakarí á áramótum,
en þar var Daníel Bernhöft föðurbróðir
minn og Sigríður kona hans. Það var ákaf-
lega skemmtilegt hvernig rakettum og
öðru var komið fyrir á túnblettinum fyrir
framan húsið. ______________
Ólafur, sonur Daní-
els og vinur hans, settu
upp ákaflega skemmti-
legar sólir og rakettur
eftir röð og reglu á
túnblettinum. Þegar
þeir byijuðu að skjóta
var farið eftir sérstakri
reglu. Það var óskap-
lega gaman að þessu.
Hinu megin við
Lækjargötuna var
Andrés Fjeldsted augn-
læknir, en hann bjó
uppi á efri hæðinni,
Lækjargötu 10, að mig
minnir, og skaut hann
ákaflega mikiu af fal-
legum rakettum frá
altaninu. Það var eins
og mótspil.
Þetta var þegar ég
var 9 ára gamall og á
góðar endurminningar
frá þeim tíma. En þeg-
ar ég stálpaðist og
eignaðist fjölskyldu
sjálfur gerði ég lítið af
því að skjóta rakettum.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
ÞORBJÖRN Friðriksson með flugeld
sem hann gerði sjálfur.
hafi Evrópu-
menn fram-
leitt flugelda
með litum.
Kínverjar hafi
á hinn bóginn
farið aðra leið
og gert flókna
goselda með
pappírsskerm-
um.
Þorbjörn
lagði stund á
nám í háorku-
efnafræðum
en flugelda-
gerð er hluti
af því. I kring-
um 1980
byggði hann
iðnbýli austur
á Rangárvöll-
um og hugðist
stunda rann-
sóknir í þess-
um fræðum
Morgunblaðið/Kristinn
BRENNUR og blys hafa notið vinsælda frá 19. öld.
HORFT niður Lækjargötu árið 1906, en
Guido Bernhöft upplifði áramótin áður
en byggt var yfír lækinn.
sem nefnast pýrótechnic.
Hann þróaði þar upp ákveðna
gerð af stórum flugeldum sem
eru með sól sem skiptir litum.
Framleiðslan hjá honum er mjög
lítil núna vegna þess að hann
hefur verið bundinn í öðru verk-
efni; að þróa útskotsbúnað fyrir
bj örgunarbáta á grundvelli þess-
arar tækni. Flugeldarnir hans
eru því ekki seldir á almennum
markaði í bili.
Hvernig eru flugeldar gerðir?
„Eldflaugin sjálf er sérstök
púðurblanda sem er þjöppuð með
gríðarlegri pressu þangað til hún
verður stálhörð. Síðan verður að
stilla tímann eða hvenær hún
brennur fram úr þannig að hún
skjóti út úr sér sólunum. Svo
verður að útbúa sólina en það
er gert með hættulegum efnum
og verður að fara varlega. Þetta
er tölvert hættuleg iðja. Einnig
þarf að gæta að því að efni sem
ekki mega fara saman lendi sam-
an. Það gæti orðið snöggur endir
á manni. Þetta er mjög sérhæfð
og vandasöm iðja.“
af flugeldum eins og núna.
En pabba þótti mjög gaman
að sprengja bæði kínveija og
púðurkerlingar og annað
sem til var. Púðurkerlingarn-
ar fékk hann hjá gömlum
manni sem bjó niður á Sel-
landsstíg sem nú heitir Sól-
vallagata. Þær voru vafning-
ar með kveik og svo sprakk
fyrst einn vafningurinn og
síðan hver á fætur öðrum og
þeir hoppuðu til á jörðinni
eftir því sem þeir sprungu.
Þegar pabbi kveikti í vindli
á gamlárskvöld vissum við
krakkarnir að nú ætti að
fara að sprengja og fórum
út með honum. Þetta var
ósköp lítið og fátæklegt, en
feikilega skemmtilegt.“
Fjölskylda Ágústu bjó að
Túngötu 38 fyrir vestan
Landakot, en hinu megin við
Túngötuna var róluvöllur og
þangað var farið að sprengja.
Hún segir að nokkrir hafi
verið með blys, og að pabbi
hennar hafi sennilega útveg-
að sér skipablys. Þetta var
um 1920.
Voru margir með fiug-
elda?
„Nei, ekki margir. Seinna
gerði Eggert Kristjánsson
heildsali sem bjó í nágrenni
við okkur ansi mikið af því
að sprengja á gamlárskvöld.
Ágústa segir að fyrstu
árin eftir 1920 hafi fáar fjöl-
skyldur við Túngötuna
sprengt á gamlárskvöld en
það hafi aukist jafnt og þétt
eftir því sem hverfið byggð-
ist.
Manstu hvenær íslending-
ar voru farnir að sprengja
áberandi mikið?
„Nei, það er ekki fyrr en
allt í einu sem maður tekur
eftir hvað þetta er mikið. En
ég man að eitt gamlárskvöld
á sjöunda áratugnum var
bandarískur offíser hjá okkur
og hann var svo hrifinn því
hann hafði aldrei séð svona
mikið af flugeldum. Einnig
hafði mikil áhrif á hann að
heyra skipin flauta undir.
Sprengjurnar voru að
minnsta kosti orðnar líflegar
þá.“
GUIDO Bernhöft horfði á flugelda sprengda á þessu túni fyrir 1911 ásamt frændfólki sínu.
Myndin sýnir einnig íbúðarhús Bernhöfts og bökunarhús.
kaupmaður í H. Ólafsson og Bern-
höft, hann hætti 1988.
Það svæði sem nú kallast Bern-
höftstorfa er austan Lækjargötu,
milli Bankastrætis og Amtmanns-
stígs. Nefndur Daníel Bernhöft var
sonarsonur Tönnes Daniels Bernhöfts
sem var fyrsti bakarinn í Reykjavík.
í bókinni Reykjavík bernsku
minnar ræðir Guðjón Friðriksson við
nokkra Reykvíkinga, meðal annarra
Ágústu Pétursdóttur Snæland, en hún
er dóttir Péturs Halldórssonar sem
var borgarstjóri. Ágústa er fædd
1915. í bókinni minnist hún á eftir-
væntinguna þegar faðir hennar ætl-
aði að fara að sprengja á gamlárs-
kvöld. Ég hringdi í Ágústu og spurði
hana nánar upp þetta.
„Það var ekki eins mikið framboð
HvaA eyðum vlð
mlklu í flugelda?
Enn á ný líður að áramótum og
landinn festir kaup á tilheyrandi hlut-
um með kveik. Talið er að íslending-
ar hafi fest kaup á flugeldum og
öðru slíku fyrir að minnsta kosti 200
milljónir á síðasta ári. ■"
Gunnar Hersveinn
DAGLEGT LIF____________
Veik eða frísk
eftir því hverju við trúum
LÆKNAR hafa lengi vitað að
sjúklingum getur batnað, ef þeir
trúa að svo verði, af því einu að
taka inn lyfjaform án virkra lyfja-
efna. Þessi áhrif eru á ensku köll-
uð „placebo effect“ en hingað til
hefur hugtakið ekki verið þýtt á
góða íslensku. Nú hefur komið í
ljós, samkvæmt upplýsingum sem
voru kynntar á ráðstefnu fyrir
skömmu, að þessi áhrif geta einn-
ig virkað öfugt, það er að segja
að fólk verði veikt vegna þess að
það heldur að það muni verða það.
Placeboáhrifin hafa verið rann-
sökuð í hundruðum lyfjarann-
sókna. Hins vegar hefur ekki ver-
ið mikill áhugi á neikvæðri hlið-
stæðu hennar, þar til fyrir
skömmu, en nýlega var vitnað í
rúmlega tuttugu rannsóknir á fyr-
irbærinu á fundi American Health
Foundation sem haldinn var í New
York.
Til að greina á milli jákvæðra
og neikvæðra p/aceöoáhrifa hafa
vísindamenn valið að nota hugtak-
ið placebo yfir þau jákvæðu en
nocebo yfir neikvæðu áhrifin.
„Við getum hvort heldur sem
er orðið veik eða frísk ef við trúum
að svo verði,“ segir dr. Robert A.
Hahn en hann starfar sem mann-
fræðingur og faraldsfræðingur við
Federal Centers for Disease Cont-
rol and Prevention í Bandaríkjun-
um. „Nocebo er lítið þekkt menn-
ingarfyrirbæri sem rekja má fjöl-
mörg sjúkdómseinkenni til,“ segír
Dr. Hahn og vitnar í rannsóknir
sem lýsa þessum neikvæðu áhrif-
um en þau geta verið allt frá út-
brotum til dauðsfalla.
Engin
ímyndunarvelki
í sumum tilfellum er hægt að
skella skuldinni á noceboáhrifin
þegar fólk þjáist af sálvefrænum
sjúkdómum, eða m.ö.o þegar sál-
ræn vandamál birtast í vefrænum
sjúkdómum. Noceboáhrif ná einn-
ig til þess þegar fólk, sem að öðru
leyti er heilbrigt, verður veikt en
þau ná ekki til ímyndunarveiki.
Dr. Hahn minnir á að þótt það
hafi öðru hverju verið rannsakað
hvernig andlegt ástand hefur áhrif
á hvernig sjúkdómar birtast hafi
samanburðarhópur verið skoðaður
í einungis einni rannsókn, en hún
var gerð árið 1993. Tilgangur
samanburðarhóps er að útiloka að
aðrir þættir en sá sem er til rann-
sóknar hafi áhrif á niðurstöðurn-
ar. í umræddri rannsókn var verið
að rannsaka ákveðinn hjartasjúk-
dóm þar sem blóðflæði til hjarta-
vöðvans er ekki sem skyldi. í ljós
kom að þeir sjúklingar, sem einnig
þjáðust af þunglyndi og sem nei-
kvæðar hugsanir sóttu á hafi að
jafnaði fengið 1,6 sinnum fleiri
tilfelli af sjúkdómnum og voru
helmingi líklegri til að deyja úr
honum en þeir sem voru jákvæð-
ari. Einnig kom í ljós að því von-
lausari sem sjúklingarnir voru því
veikari voru þeir og því frekar dóu
þeir.
Fengu raunveruleg
astmaköst
Dr. Hahn telur að 5% af þeim
26.000 Bandaríkjamönnum sem
deyja á hveiju ári vegna hjarta-
sjúkdómsins deyi vegna þess að
þeir eiga ekki von á að heilsa
þeirra batni. Hann segir að aðra-
rannsóknir hafi sýnt fram á að
þegar astmasjúklingar andi að sér
saltlausn úr dunk eins og þeim sem
astmalyf eru í hafi viðbrögð þeirra
iðulega verið þau sömu og þeim
var sagt að þau yrðu. Þeim sem
var sagt að efnið væri óvirkt fundu
enga breytingu en 47,5% þeirra
sem sagt var að efnið væri ofnæm-
isvaldur fengu astmakast. Þegar
sömu einstaklingar fengu sams-
konar lausn að nýju en var sagt
að astmaeinkennin myndu lagast
urðu áhrifin þau að þeim leið bet-
ur. Vísindamennirnir segja að
astmaköstin sem fólkið fékk, þótt
saltlausnin hafi í raun ekki inni-
haldið ofnæmisvald, hafi í engu
verið frábrugðin venjulegum
astmaköstum og að viðhorf sjúkl-
ings til sjúkdómsins sem hijáir
hann hafi stóru hlutverki að gegna
sem ekki megi líta framhjá. ■
Eyrnatog
leikur framtíðarinnar
EYRNATOG er leikur upprunninn meðal eskimóa og
er tilgangur hans sagður verða að hækka sársaukaþrö-
skuldinn. Asta Keller-Tony er fimmfaldur heimsmeist-
ari í eyrnatogi. Hún er þekkt fyrir að taka keppi-
nauta sína á taugum með því að stara í augu þeirra
og sýna engin merki um sársauka.
Leikurinn er sáraeinfaldur og þægilegt að stunda
í heimahúsum eða á kaffihúsum. Eyru, kjarkur og
vaxborinn snærisspotti er allt sem þarf.
Eyrnatog er leikur forn en líklegur sem keppnis-
íþrótt á næstu öld. Það er til að mynda ætlunin að
keppa í eyrnatogi í Fairbanks í Alaska um leið og
Ólympíuleikarnir fara fram í Atlanta, Bandaríkjunum.
í Alaska verður einnig keppt í eyrnalyftingum, táar-
sparki, priktogi, sprengjufalli og hnúahoppi.
Líklegir vinningshafar í eyrnatogi er fólk með langa
eyrnasnepla og bernsku í brjósti. Eskimóar eru fremst-
ir í heiminum í þessum leik, og til að íslendingar
gæti reynt sig í honum eru leikreglurnar hér birtar.
Lelkreglurnar
Tveir keppa í einu og sitja andspænis hvor öðrum.
Andlitin eru í návígi og vaxbornum snærisspotta sem
ekki sker, er skotið upp á annað eyra hvors kepp-
enda. Eyra á móti eyra og svo er spyrnt rólega á
móti. Ráðlegging: Látið eins og ekkert sé.
Ef snærisspottinn rennur af eyra, er eigandi þess
úr leik. Misjafnt er hvort hægra eða vinstra eyrað
ASTA Keller-Tony fyrir ofan er margfaldur
heimsmeistari í eyrnatogi. Hérna malar hún
andstæðing sinn með léttum leik.
er sterkara í leiknum en heillavænlegast er að vera
jafnvígur á bæði eyru. ■