Morgunblaðið - 02.02.1996, Blaðsíða 2

2 B FÖSTUDAGUR 2. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
Mannréttindi barna
•Eiga rétt á kennslu um réttindi sín • Mannréttindi ekki kennd kerfisbundið í
skólum • Vantar heildstæða fjölskyldustefnu • Hvað kostar langur vinnudagur
MANNRÉTTINDI eru sjálfsögð en
samt liggur blóð, sviti og tár á bak
við þau. Mannréttindi hafa ekki
verið kennd sem slík í íslenska
skólakerfinu, en eftir að innlend
stjórnvöld undirrituðu Barnasátt-
mála Sameinuðu þjóðanna hefur
spumingin um hvort ekki væri
nauðsynlegt að hefja kerfisbundna
kennslu í mannréttindum orðið
meira áberandi.
Kennarar hér á landi fá ekki sér-
staka þjálfun til að kenna börnum
um réttindi sín, en árið 1992 skuld-
bundu íslensk stjómvöld sig til að
veita fullorðnum og bömum vit-
neskju um ákvarðanir og megin-
reglur Barnasáttmálans.
I kjölfarið fengu öll skólaskyld
börn afhentan bæklinginn Réttindi
mín og munu fá í framtíðinni. Það
er hins vegar skólayfirvöldum í
sjálfsvald sett hvemig kennslunni
um Barnasáttmálann er háttað.
Setja má spumingamerki um hvort
fullorðnir hafi hlotið vitneskju um
ákvarðanir og meginreglur sáttmál-
ans, en nokkrar auglýsingar vom
sýndar í sjónvarpi um hann.
Sjálfselska foreldra víkl fyrir
helll og hamingju barnanna
Á fyrstu síðu í bæklingnum Rétt-
indi mín stendur: „Þetta eru rétt-
indi þín. Það eru sömu réttindi og
annarra bama og unglinga í öllum
heiminum. Lestu, lærðu og ræddu
um þau í skólanum, í félögum sem
þú ert í og í vinahópnum." Bama-
sáttmálinn er afar mikilvægur því
hann er alþjóðalög barna sem fela
í sér full mannréttindi allra bama
og unglinga. Öll börn eiga sama
rétt til að lifa og alast upp í friði
og öryggi og virðingu fyrir hugsun-
um sínum og skoðunum. Velferð
þeirra á ávallt að sitja í fyrirrúmi.
Þess vegna er mikilvægt að þau séu
upplýst um sín grundvallarréttindi
af fullorðnum.
Dæmi um réttindi barna eru eft-
irfarandi: „Börn eiga rétt á að láta
í ljós skoðun sína um öll mál sem
snerta þau sjálf. Þegar dómstólar
og yfirvöld fjalla um mál sem varða
bam ber að hlusta á sjónarmið
barnsins og hafa hagsmuni þess að
leiðarljósi (12. grein). Öll börn eiga
rétt til að vera meðlimir í þeim fé-
lögum sem þau kjósa og einnig að
mynda félög að eigin ósk (15.
grein). Öll börn eiga rétt á vöm
gegn óþarfa afskiptum af einkalífi,
fjölskyldu, heimili og bréfaskiptum
þeirra (16. grein).
Þetta þýðir að foreldrar verði
ávallt að íhuga vandlega hag barns-
ins þegar mikilvægar ákvarðanir
eru teknar í fjölskyldumálum og að
hagsmunir eða sjálfselska þeirra
þurfi á stundum að bíða lægri hlut,
því þeim ber að hlusta á sjónarmið
barnsins og taka tillit til skoðana
þess.
Bitnar hlnn langi vinnudagur
foreldra á börnunum?
íslensk sendinefnd fór til Genf í
Sviss í janúar til yfirheyrslu um
framkvæmd Bamasáttmálans.
Nefnd um réttindi barna á vegum
Sameinuðu þjóðanna var ánægð
með margt, eins og embætti Um-
boðsmanns bama, Barnavemdar-
stofu og að við værum að kanna
vinnu bama, en einnig kom fram
gagnrýni.
Nefndin gagnrýndi hins vegar
að á íslandi væri hvorki heildstæð
fjölskyldustefna né stefna gagnvart
börnum, og að mannréttinda-
kennsla væri ekki nógsamlega inni-
falin í námsefni grunnskólans. Og
einnig var spurt hvort ekki væri
hægt að koma á jafnvægi milli at-
vinnulífs og fjölskyldulífs. Eða með
öðrum orðum gerð var athugasemd
vegna mikillar vinnu foreldra barna
á Islandi: Ef báðir foreldrar vinna
utan heimilis og karlar að auki lang-
an vinnudag, hvernig geta þeir sinnt
börnum sínum sómasamlega?
Af þessum sökum er ástæða til
að spyrja hvort börn á íslandi séu
að einhveiju leyti afskipt? Af Norð-
urlandaþjóðunum eru hlutfallslega
flest börn á íslandi, en áberandi
minnstu fé veitt til málaflokka sem
heyra undir börn og fjölskyldur,
eins og félags- og heilbrigðismála,
dagvistar- og barnaverndarmála.
Hér hefur til dæmis ekki enn verið
byggður barnaspítali þrátt fyrir
fögur áform. Með tilliti til þessa og
hins langa vinnudags foreldra, gæti
hugsast að mesta hættan á mann-
réttindabrotum gagnvart börnum á
Norðurlöndunum sé á íslandi.
Er kominn tími til að miða
sjálfræðisaldurlnn við 18 ár?
Samtökin Barnaheill héldu fund
í október síðastliðnum um stöðu
barna og unglinga á íslandi. Á hon-
um var ýmislegt gagnrýnt eins og
kynning Barnasáttmálans, þ.e. að
þegnar landsins séu ekki nógu með-
vitaðir um þau viðhorf til réttinda
barna sem boðuð eru í sáttmálan-
um, að Islendingar veiji hlutfalls-
lega minnst Norðurlandanna til fé-
Morgunblaðið/Kristinn
EKKERT barn má beita pyndingum né annarri ómannúðlegri
hegningu.
Ráðuneytin vinni
saman að mannréttindamálum
HRÓLFUR Kjartans-
son deildarstjóri fór
fyrir hönd mennta-
málaráðuneytis til
Genfar ásamt fulltrú-
um frá dómsmáia-,
heilbrigðismála- og
félagsmálaráðuneyti,
til að svara spurning-
um nefndar á vegum
Sameinuðu þjóðanna
um framkvæmd sátt-
málans um mannrétt-
indi barna.
Hrólfur segir að í
aðalnámskrá grunn-
skóla standi að
mannréttindakennsla
eigi að fara fram,
markmið hennar eru
einnig tiltekin. Hins vegar hafi
þessi kennsla löngum staðið utan
skólastarfsins nema sem þáttur
innan ýmissa námsgreina eins og
samfélagsfræði, trúarbragðafræði,
íslensku og bókmennta.
„Það er ekki kerfisbundin mann-
réttindafræðsla i
skólunum og hún er
ekki heldur kerfis-
bundið kennd í ein-
staka námsgreinum,"
segir Hrólfur Kjart-
ansson. „En ýmislegt
hefur breyst á síðustu
árum og pressan á
mannréttindakennslu
aukist."
Mannréttinda-
kennsla í grunnskól-
um er ekki mikil. Hún
er tilviljunarkennd og
ber helst á henni
vegna sérstakra til-
efna eins og sam-
þykkt íslands á
Barnasáttmála Sam-
einuðu þjóðanna, en undirritun fól
í sér kynningarskyldu stjórnvalda
á honum „víða og viðeigandi“.
Hrólfur segir að í yfirheyrslunni
í Genf hafi minnst verið spurt um
menntunarmál, meira mæddi á
fulltrúum dóms- og heilbrigðis-
málaráðuneyta, vegna vinnu
barna, fangelsa og skilgreiningar
á orðinu barn, vegna þess að börn
verða sjálfráða á íslandi 16 ára.
Hann segir að nefndin hafi sýnt
jákvæð viðbrögð við kynningu
stjórnvalda á sáttmálanum, en
spurt var hvort það hafi ekki skert
rétt nemenda að samkvæmt
grunnskólafrumvarpinu 1995 eiga
þeir ekki lengur áheyrnarfulltrúa
á kennarafundum.
Svarið var að ákvæðið um
áheyrnarfulltrúa hafi verið óvirkt
og í nýju lögunum er heimild fyrir
nemendaráð, foreldraráð og kenn-
araráð sem skólastjóri skal kalla
saman að minnsta kosti þrisvar á
ári.
Hrólfur segir að nefndin í Genf
hafi bent á að samræma þyrfti
belur aðgerðir ráðuneyta á ís-
landi. Hann er sammála því og
segir að kynningin á Barnasátt-
málanum sé dæmi um góða sam-
ræmingu milli ráðuneyta. ■
Hrólfur
Kjartansson
■ Morgunblaðið/Þorkell
BARN á rétt á leik, hvíld og
frístundum og til menningar-
legra og listrænna starfa sem
samrýmast aldri þess.
lags- og heilbrigðisþjónustu, að op-
inbera fjölskyldustefnu vanti, að
samdráttur í efnahags- og atvinnu-
lífi bitni verst á barnafjölskyldum
og að ekki sé brugðist við fíkniefna-
vanda æskunnar.
Á íslandi er sjálfræðisaldur
barna 16 ár og vakti það furðu í
Genf, því foreldrum ber samt að
sjá fyrir þeim til 18 ára aldurs og
í Barnasáttmálanum hljóðar fyrsta
greins svo: „Börn eru allt fólk í
heiminum yngra en 18 ára.“ Taldi
nefndin að þetta gæti skapað
vandamál bæði innan fjölskyldunn-
ar og félags-, heilbrigðis- og dóms-
mála. Vegna þessa er ástæða til
að spyija: Hvað mælir á móti því
að sjálfræðisaldurinn verði hækkað-
ur í 18 ára aldurinn? 16 ára sjálf-
ræðisaldurinn er hefð hér, en félag-
ar í Barnaheillum telja tíma til að
breyta honum í 18 ár, annað sé úr
takt við hinn félagslega veruleika.
Mannréttindi fatlaðra
í 23. grein Barnasáttmálans
stendur: „Fötluð börn eiga rétt á
fullgildu og mannsæmandi lífi og
rétt á sérstakri umönnun, menntun,
hjúkrun og heilsugæslu.“ Benda
má á að heyrnarlaus börn með tákn-
mál að móðurmáli eiga sama rétt
og önnur böm og að forsvarsmenn
þeirra voru óánægðir með fullyrð-
ingu í skýrslu íslenskra stjórnvalda
um að engir minnihlutahópar væru
á landinu varðandi tungumál.
Við þetta má bæta, að íslenska
sendinefndin sagði í Genf að nefnd
hefði verið sett á laggirnar til að
skapa heildstæða stefnu fyrir inn-
flytjendabörn. Meginatriðið er að
enginn hópur barna gleymist í kerf-
inu.
Spurningar vegna flutnings
grunnskólans til
sveitarfélaganna
Skólaskyld böm eiga allan rétt á
upplýsingu um réttindi sín og í 29.
grein Barnasáttmálans stendur að
skólamenntun eigi að stefna að því
að kenna nemandanum að bera
virðingu fyrir mannréttindum og
mannfrelsi og einnig að hafa í heiðri
gmndvallaratriði sáttmála Samein-
uðu þjóðanna. Mannréttinda-
kennsla ætti vegna þess að vera á
stundaskrá grunnskólans. En verð-
ur hún þar?
Margir hafa áhyggjur af flutn-
ingi skólans frá ríki til sveitarfé-
laga, einfaldlega vegna þess að
skólahald er dýrt. Spurt hefur ver-
ið: Munu öll börn hvar sem þau eru
búsett á landinu, fá þá þjónustu sem
Barnasáttmálinn kveður á um; fötl-
uð börn fá aðgang að menntun með
þeim hjálpartækjum sem þau þurfa?