Morgunblaðið - 02.02.1996, Blaðsíða 8

8 B FÖSTUDAGUR 2. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
__________________DAGLEGT LIF
Hress og heilbrigð
á gamals aldri bara ef rétta
erfðaefnið er í frumum líkamans
MARGUR er stirðari en þessi ágæta kona þótt yngri sé að árum.
UMSLAGIÐ frá Rockefeller-
háskólanum í New York hefur leg-
ið óopnað á borði blaðamannsins
í margar vikur. Bréfið inniheldur
niðurstöðu úr blóðprufu sem
blaðamaðurinn, ósköp venjulegur
64 ára karlmaður, fór í vegna
rannsóknar dr. Breslows, yfir-
manns erfðafræðideildar skólans.
Hann hikar við að opna umslagið,
enda var blóðprufan engin venju-
leg blóðprufa.
Það var nefnilega verið að
greina ákveðið prótein, sem fram-
leitt er fyrir tilstuðlan erfðavísis
sem kallaður er apo E. Vísinda-
menn hafa lengi talið að eina gagn
þessa próteins væri að aðstoða við
flutning kólesteróls um líkamann.
Eini sjúkdómurinn sem hefur verið
tengdur próteininu er sjaldgæfur
æðasjúkdómur sem lýsir sér með
slagæðaþrengslum. Nú segja vís-
indamenn, sem þekkja til málsins,
hins vegar að apo E sé líklega
einn erfðavísirinn af mörgum, sem
ákvarðar hversu lengi fólk lifir,
að því gefnu að það deyi ekki af
óvæntum orsökum, svo sem úr
bakteríu- eða veirusýkingum, í
ófriði, af slysförum eða vegna lí-
fernis sem ekki er heilsusamlegt.
Sjúkdómar í ellinni
Vísindamenn hafa lengi velt því
fyrir sér hvort lykillinn að „eðli-
legri“ lifslengd fólks felist í öldrun-
arsjúkdómum, sem eingöngu gera
vart við sig þegar haustar í lífi
fólks. Það er hins vegar ekki ein-
falt að greina þessa sjúkdóma. Það
hefur til dæmis aldrei verið full-
komlega ljóst hvenær tilteknir
hjartasjúkdómar orsakast af utan-
aðkomandi áhættuþáttum eða
vegna þess að líkaminn er orðinn
gamall og þreyttur.
Nú þegar sífellt fleiri ná átt-
ræðisaldri fjölgar þeim sem fá
öldrunarsjúkdóma. I fyrsta skipti
í sögunni eru gamlir einstaklingar
nógu margir til að hægt sé að
bera saman genamengi þeirra og
leita erfðafræðilegra skýringa á
því hvers vegna sumir verða tíræð-
ir en aðrir einungis sjötugir.
„Apo E er eitt þessara gena sem
við teljum að stjómi lífslengd
vegna þess að það hefur áhrif á
E-4 próteinid
er ekki mjög hús-
legt í sér og
afleiðingin er
su ad viðkom-
andi einstakl-
ingur verður
viðkvæmur
fyrir sjúkdóm-
um elliáranna.
líkurnar á því að fólk fái öldrunar-
sjúkdóma,“ segir Jan Vigh, sam-
eindaerfðafræðingur við Beth
Israel Hospital í Boston í Banda-
ríkjunum.
Þijú ólík afbrigði eru til af apo
E geninu, apo E-2, apo E-3 og
apo E-4. Þar sem allir hafa tvö
eintök af hveiju geni, eitt gen frá
hvoru foreldri, geta þau parast á
sex mismunandi vegu. Engu að
síður hafa þrír af hveijum fjórum
að minnsta kosti eitt apo E-3 gen
og meira en helmingur allra hefur
tvö apo E-3 gen.
Það sem helst heillar vísinda-
mennina er fólk sem hefur einn
eða, það sem enn sjaldgæfara er,
tvo apo E-4 eða apo E-2 erfða-
vísa. Það eru ekki margir sem
verða tíræðir en fólk sem hefur
apo E-4 gen virðist síst líklegt til
að ná svo háum aldri en aftur á
móti eru þeir sem hafa apo E-2
gen líklegri en allir aðrir til að lifa
í hundrað ár.
Hlutfall apo E-4 lækkar
Um helmingur allra Finna hefur
apo E-4 erfðavísi. Af þeim sem
ná hundrað ára aldri eru einungis
17% með apo E-4 gen og telja
finnskir vísindamenn við Háskól-
ann í Helsinki, sem rannsökuðu
þetta, þetta vera afar merkilega
uppgötvun. Færri Frakkar en
Finnar hafa apo E-4 erfðavísinn
en mynstrið er svipað og í Finn-
landi. Um 24% Frakka hafa apo
E-4, en einungis um 10% þeirra
Frakka sem ná tíræðisaldri. Hvort
tveggja Finnar og Frakkar, sem
hafa apo E-2 erfðavísi, eru fjórum
sinnum líklegri til að verða hundr-
að ára en þeir sem hafa apo E-4j
samkvæmt rannsókn Finnanna. I
báðum löndum er hlutfall þeirra
sem hafa apo E-2 um helmingi
hærra meðal þeirra sem eru
hundrað ára en meðal þjóðarinnar
allrar. Þetta sama mynstur má sjá
meðal Kanadamanna og Svía.
En sú órelóa
„Eins og stendur bendir margt
til að apo E erfðavísirinn sé einn
af mörgum „heimilishaldserfðavís-
um“ líkamans," segir Allen D.
Roses, taugafræðingur við Duke-
háskólann í Durham í Norður-
Karólínufylki í Bandaríkjunum.
Genið sjái meðal annars um að
frumum sé haldið snyrtilegum og
að þær sinni tilætluðu hlutverki
sínu.
„Okkur hættir til að finnast
þessi „heimilishaldsgen" lítilfjör-
leg, vegna þess hvaða nafni við
köllum þau,“ segir dr. Roses. Þýð-
ing þeirra fyrir heilsu fólks og
jafnvel lífshlaupið sjálft sé hins
vegar veigamikil.
Apo E genin geyma upplýsingar
um smíði þriggja próteina, E-2,
E-3 og E-4. Samkvæmt tilgátu
dr. Roses er munurinn á útgáfum
E próteinanna sá að þær eru mis-
munandi „húslegar" í sér. E-2
gerðin er þeirra snyrtilegust en
E-3 hins vegar í meðallagi þrifin.
E-4 próteinið er skussinn. Rétt
eins og á heimilum fólks gerir það
ekki gæfumuninn í fyrstu hvernig
menn standa sig en þegar rykið
og óþrifnaðurinn fer að safnast
fyrir með árunum fer leti E-4 að
segja til sín með þeim afleiðingum
að viðkomandi einstaklingur verð-
ur sífellt viðkvæmari fyrir sjúk-
dómum.
Tengsl vlð Alzheimer
En dr. Roses hefur aðra ástæðu
fyrir áhuga sínum á apo E. Fyrir
tveimur árum uppgötvaði hann að
E próteingerðirnar, sem þá voru
ekki þekktar af öðru en hlutverki
sínu í flutningi á kólesteróli, koma
við sögu í Alzheimer-sjúkdómnum.
Langflestir þeirra Qögurra millj-
óna Bandaríkjamanna sem þjást
af Alzheimer fengu ekki einkenni
hans fyrr en þeir voru komnir vel
yfir sextugt og margir ekki fyrr
en þeir voru komnir á níræðisald-
ur. Þetta afbrigði sjúkdómsins er
greinilega tengt aldri, en sú gerð
Þeir sem hafa
apo E-2 erfða-
vísi eru líklegri
en allir aðrirtil
að verða hundr-
aðára gamlir
öldungar við
bestu heilsu.
hans sem gerir vart við sig frá
þrítugu til sextugs er hins vegar
vegna ýmiskonar sjaldgæfra
stökkbreytinga.
Árið 1991 einangruðu vísinda-
menn við Duke-háskólann, undir
forystu dr. Roses og Warrens
Strittmatters, gen sem þá grunaði
að ætti þátt í Alzheimer sem aldr-
að fólk fær. Síðar kom í ljós að
þetta gen var apo E. Vísindamenn-
irnir fundu einnig út að þeir sem
höfðu tvo E-4 erfðavísa fengu ein-
kenni Alzheimers um tuttugu
árum fyrr en þeir sem höfðu E-2
erfðavísi.
Engln loforð
Það er þó síður en svo öruggt
að maður fái ekki Alzheimer þótt
maður hafi annaðhvort apo E-2
eða apo E-3 afbrigðið af geninu.
Þvert á móti telur dr. Roses að
það séu örlög allra að fá sjúkdóm-
inn að lokum, það er að segja ef
þeir lifa nógu lengi. Fólk sem hef-
ur þessi tvö afbrigði er hins vegar
líklegt til að fá sjúkdóminn seinna
en þeir sem hafa apo E-4 gerðina.
En hvað er hægt að gera við
þessa vitneskju? Ein leið til hag-
nýtingar gæti verið á næsta leyti
en það er við sjúkdómsgreiningu
á Alzheimer. Einungis tveir af
hveijum þremur gömlum einstakl-
ingum sem eru farnir að hrörna
andlega hafa Alzheimer. Það er
hins vegar afar erfitt að átta sig
á hver þeirra er haldinn sjúkdómn-
um og hver ekki. Ef sjúklingur
hefur aftur á móti tvo apo E-4
erfðavísa aukast líkurnar á við-
komandi einstaklingur hafi Alzhei-
mer úr 66% í 94%, að því er vís-
indamennirnir við Duke-háskólann
segja. Ef viðkomandi hefur apo
E-2 og E-3 falla líkurnar hins
vegar úr 66% í 33%.
En öllu má ofgera. Þegar dr.
Breslow og félagi hans, Vassilis I.
Zannis við Rockefeller-háskólann,
uppgötvuðu fyrir 17 árum að af-
brigði apo E gensins væru þijú sáu
þeir einnig að flestir þeirra sem fá
afar sjaldgæfa gerð æðaþrengsla
hafa tvo E-2 erfðavísa.
En ð hann að opna umslaglA?
Hvernig er það, á blaðamaður-
inn þá að opna umslagið frá
Rockefeller háskólanum, þar sem
fram kemur hvaða afbrigði af apo
E erfðavísinum hann er með.
„Slepptu því,“ segir dr. Roses við
Duke-háskólann við blaðamann-
inn. „Þú hefur um ýmislegt þarf-
ara að hugsa en hvort þú færð
Alzheimer. Jafnvel þótt þú hafir
eitt E-4 gen og verðir hundrað ára
er ekkert víst að þú fái Alzhei-
mer.“ Og Duke hugsar sig um í
svolitla stund og spyr síðan: „Hve
gamlir urðu foreldrar þínir?“
„Móðir mín fékk heilablóðfall 76
ára og dó. Faðir minn dó úr
lungnaþembu vegna reykinga þeg-
ar hann var 88 ára,“ svarar blaða-
maðurinn um hæl. „Þegar þú færð
Alzheimer verðum við búin að
finna lyf sem kemur í veg fyrir
það,“ lofar dr. Roses, enda vinnur
hann hörðum höndum að því, í
samstarfi við stórt lyfjafyrirtæki,
að hanna lyf sem gerir það sama
og E-2 próteinið gerir. Umslagið
liggur því óopnað ofan í skúffu.
■
MHG
Þýtt og stytt úr The Wall Street
Journal Europe.
» Q stendur fyrir Síberíu Ginseng, notað um aldur
til að viðhalda þreki og auka fjör.
P stendur fyrir Pollen, blómafrjókorn hlaðin
orku og kjarngóðum nseringarefnum.
E stendur fyrir E-vítamín, mikilvsegt fyrir frumuöndun,
efnaskipti kolvetna og fitu, myndun bandvefs og vöðva
og heilbrigða starfsemi heiladinguls og kynfæra.
Royal Jelly Vegna einstakra náttúrulegra
eiginleika þessa verðmæta efnis. Það er eftirsótt til að
efla þreyttu holdi kraft.
Fæst i heilsubúðum, apótekum
og heilsuhillum matvörubúða
Éhc
idlsuhúsið
Kringlunni & Skólavörðustlg
GULI MIÐINN TRVGGIR GÆDINI