Morgunblaðið - 02.03.1996, Blaðsíða 8

8 C LAUGARDAGUR 2. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Bursta teunur eða
skera á púlsinn?
Rithöfundurinn Jonas Gardell segir frá bók-
um sínum á sænska bókmenntadeginum sem
hefst í Norræna húsinu í dag klukkan 16.
Elisabeth Alm lektor fjallar um þennan
kunna höfund sem er líka vinsæll grínisti.
SÍÐASTA bók rithöfundar-
ins Jonas Gardells, „Fjall
freistinganna", leggur
þunga áherslu á að í þessu
lífi þarftu ekki aðeins að velja á
milli plokkfisks og plokkfisks held-
ur gætirðu lent í að velja á milli
plokkfisks og glötunar. Þetta er
líka bók um að halda ekki í neitt,
læra að missa, vera annaðhvort
hæfur eða óhæfur til að lifa lífínu.
í „Fjallli freistinganna“ eru engin
öryggisnet, hvorki fyrir lesandann
né höfundinn.
Allir þekkja Jonas GaEdell í
Svíþjóð. Þótt hann sé ungur, fædd-
ur 1963, á hann að baki margar
og umtalaðar bækur. Fyrsta bók
hans, „Ástríðuleikurinn" (1985),
sem fyallaði um samkynhneigðar
ástir, vakti mikla athygli og um-
ræður. Eftir hana hefur hann gef-
ið út sex skáldsögur, fimm leikrit,
smásögur, óperutexta og óteljandi
útvarpsþætti, sjónvarpsþætti og
blaðagreinar. Hann hefur líka
skrifað tvö kvikmyndahandrit.
Seinna handritið, að myndinni
„Veitingastaður Óskars", var kos-
ið besta, sænska kvikmyndahand-
ritið árið 1995.
Jonas Gardell er líka þekktur
sem einn af vinsælustu grínistum
(stand up comedian) Skandinavíu.
Hundruð þúsunda hafa mætt á
sýningar hans undanfarin ár og
enn fleiri séð þær í sjónvarpinu.
Bæði í lífi sínu og skáldverkum
leitar hann uppi og ræðst gegn
kúgun, heimsku, stífni og hræsni,
bæði hjá okkur sjálfum og samfé-
laginu. Það svíður undan textum
hans og þeir eru ögrandi.
Þeir geta verið ósvífnir, háðskir
og miskunnarlausir, en undir yfir-
borðinu er alltaf hlýja, samúð og
frelsandi kímnigáfan. Þegar hann
var spurður að því hvað fyndni
væri svaraði hann: „Það hættulega
er alltaf skemmtilegast og fyndni
á að nota til að gera valdið hlægi-
legt, í baráttunni við örvæntingu
okkar og við þá heimsku í samfé-
laginu. Hún á að beija upp fyrir
sig, ekki vera karlrembuleg, ekki
vera með kynþáttafordóma og
ekki vera hrædd við samkyn-
hneigð.“
í bókum hans eru heldur ekki
í gildi nein íhaldssöm bönn. Hann
þræðir af nákvæmni einstigið á
milli hins grófa og asnalega og
hins hástemmdasta andríkis; á
milli alvöru og sorgar, yfirborðs
og dýptar og milli drauma og hins
harða veruleika. Stíll hans er bein-
skeyttur, skýr og mjög fallegur.
„Það erfíða er ekki að skrifa erfið-
an texta. Það erfiða er að skrifa
einfalt og létt.“
Með óbrigðulum hæfileikum
sínum sér hann í gegnum hvers-
dagslíf okkar og við finnum hvern-
ig hvæsandi logi brennarans hæfir
hjarta okkar, tilfinningar okkar,
staðnaða lífshætti okkar og for-
dóma.
Jonas Gardell hefur aldrei reynt
að fela það að hann er samkyn-
hneigður. Eins og svo margir
hommar var hann lagður heiftar-
lega í einelti sem unglingur, en
nú getur hann litið á það sem
ávinning. „í dag get ég verið glað-
ur yfir því hatri og þeirri reiði sem
ég geymi innra með mér frá upp-
vaxtarárunum, því að það hefur
verið óskaplega mikill aflgjafi. Ég
þakka Guði fyrir að vera hommi.
I mínum augum er það félagslegt
hlutskipti sem þvingar mig til að
horfa gagnrýnið á sjálfan mig,
samfélagið og reglur þess.“
Jonas Gardell er afar trúaður
maður. í hans augum er Guð
ástríkur alheimskraftur sem hefur
enga fordóma, dæmir engan og
gerir ekki upp á milli Gyðinga eða
Grikkja, svartra eða hvítra, sam-
kynhneigðra eða gagnkyn-
hneigðra, heldur er alltaf nálægt
okkur og stendur ekki á sama
heldur huggar mann þegar maður
á bágt.
Hann segir um Biblíuna: „Hún
er grundvöllur minn. Út frá henni
hugleiði ég tilveruna og samfélag-
ið. Hún er grundvöllur okkar allra,
jafnvel þó að þú trúir ekki á Guð ...
Hvernig ættir þú annars að geta
skilið bókmenntir Vesturlanda?
Hvernig ættir þú að skilja list
þeirra? Þú ert eins og ólæs maður
ef þú kannt ekki þína Biblíu."
Titillinn á síðustu skáldsögu
hans, „Fjall freistinganna", vísar
JONAS Gardell
líka til þess fjalls sem djöfullinn
leiddi Krist upp á til að freista
hans. í allri bókinni notar hann
tilvitnanir í Gamla Testamentið til
að hlaða og styrkja texta sinn. Á
þessu „ijalli" býr sjötug kona,
María, móðurmyndin sem stöðugt
fórnar, fyrirgefur og þjáist. Þessi
kona hefur safnað saman leifunum
af lífi sínu í pappakassa sem hún
hefur staflað upp við veggina í
íbúðinni sinni. „Því að það sem
var eftir af henni var eitthvað sem
átti að deyja, því að menn höfðu
stolið lífí hennar."
Gardell segir um skáldsöguna:
- „Þetta er óendaniega sorgleg saga
... Sú erfiðasta sem ég hef skrif-
að. Þegar ég skrifaði hana sagði
ég við sjálfan mig að nú væri kom-
inn tími til að hata og tími til að
segja sannleikann - þetta skal
verða bók hatursins og sannleik-
ans.“ Það varð hún, en hún fjallar
líka um fjölskylduharmleik og von-
lausa ást, um að læra að missa
og vita að við lifum líka á fjalli
freistinganna þar sem valið getur
oftar en ekki staðið milli þess að
bursta tennur eða skera sig á púls.
Dagný Kristjánsdóttir þýddi.
IFORMÁLA að öðru tölublaði tímarits
þýðenda, Jóns á Bægisá, segir að nú
sem fyrr sé það óráðin gáta hvað rek-
ur menn til að stunda svo óarðbæra
iðju sem þýðingar. Ennfremur segir: „Um
hitt fer væntanlega enginn í grafgötur, að
án þýðinga hefðu hérlendar bókmenntir ekki
orðið til.“ Er þetta hverju orði sannara; ís-
lenskar bókmenntir eiga upptök sín í þýðing-
um munka á miðöldum og hafa síðan verið
snar þáttur í mótun þessarar listgreinar hér
á landi, eins og bent er á í formálanum.
Undanfarin ár og áratugi hafa menn verið
að gera sér betur grein fyrir þessu; almenn
og fræðileg umfjöllun um þýðingar og þýð-
ingarstarfið sjálft hefur aukist og er tímarit
þetta einn ávöxtur þessa aukna áhuga.
Annað tölublað Jóns á Bægisá hefur kjör-
orðin Norden er i orden sem eru lokaorðin í
þakkarræðu Einars Más Guðmundssonar
þegar hann tók við Bókmenntaverðlaunum
Norðurlandaráðs á síðasta ári. Heftið er tví-
skipt og er síðari hlutinn helgaður norrænum
bókmenntum eins og kjörorðin gefa til kynna.
Eru þar birt þýdd verk eftir 25 höfunda frá
Danmörku, Finnlandi, Færeyjum, Grænlandi,
Noregi, Samalandi og Svíþjóð. Engin tök eru
á því að leggja mat á einstakar þýðingar hér
en eitt af meginmarkmiðum tímaritsins hlýt-
ur að vera að vekja athygli á störfum þýð-
enda auk þess að vekja athygli á erlendum
höfundum. Að mínu mati ætti slíkt tímarit
að leggja höfuðáherslu á gagnrýna umræðu
um þýðingar þar sem hún fær ekki ýkja
mikið rúm í öðrum tímaritum og blöðum.
Tímaritið gæti verið vettvangur fyrir vandaða
gagnrýni um þýðingar sem Eygló Guðmunds-
dóttir, þýðandi, segir í viðtali, sem birtist í
þessu tölublaði, að sé lítið um í dagblöðum
£ landsmanna.
í öðru tölublaði eru birtar þijár greinar
sem fjalla um þýðingar og þýðingafræði.
f Gauti Kristmannsson gerir fræðilega úttekt
$ á vandanum að þýða og er niðurstaða hans
sú að „höfundurinn og þýðandinn þurfi að
í koma saman í einhveijum snertipunkti túlk-
unarinnar". Er það hlutverk þýðandans að
leita að þessum punkti með öllum þeim ráðum
sem hann kann. Guðrún Dís Jónatansdóttir
fjallar um þýðingu Eyglóar Guðmundsdóttur
Óarðbær iðja
en nauðsynleg
Það er óneitanlega gróska
í útgáfu bókmenntatíma-
rita hér á landi. Þröstur
Helgason gluggar í þrjú
þeirra hér, Jón á Bægisá,
Bjart og Andblæ, sem að
vísu eru misáhugaverð.
á skáldsögu Peters Haegs, Lesið í snjóinn.
Er sú grein dæmi um gagnrýni eins og þá
sem nefnd var hér að framan og mætti leggja
meiri áherslu á í tímaritinu. Helgi Hálfdanar-
son fjallar svo um greinarmun listrænna
þýðinga og fræðilegra. Eru þær vangaveltur
skrifaðar í tilefni af gagnrýni sem skrifuð
var um þýðingu Helga á grísku harmleikjun-
um þess efnis að þær stæðust ekki fræðileg-
ar kröfur. Segir Helgi að hann hafi ekki
ætlað sér að skrifa fræðilega þýðingu enda
sé hún allt annars eðlis en listræn þýðing.
„Og þá hygg ég, að fyrir þann sem reynir
að þýða forngrískt listaverk, sem samið er á
bundnu máli, muni traustar lausamáls-þýð-
ingar sérfræðinga koma sér jafnvel betur en
dágóð orðabókarfærni í forngrísku,“ segir
Helgi að lokum.
Blað þýðenda er góð viðbót við íslenska
tímaritaflóru. Mikill uppgangur hefur verið
í þýðingum hér á landi síðastliðin ár og er
HRAFNA-FLÓKI eftir Sigrid Valt-
ingojer prýðir forsíðu Jóns á Bægisá.
nauðsynlegt að fylgja honum eftir á einhvern
hátt. Mikilvægast er þó að Jón á Bægisá
haldi uppi gagnrýninni umræðu um íslenskar
þýðingar.
Hús skáldsins
Tímaritið Bjartur hefur gert töluvert af
því að kynna lesendum sínum erlenda skáld-
jöfra. Nítjánda hefti er tileinkað skáldspek-
ingnum Robert Walser (1878-1956), sem
oft hefur verið sagður fyrirrennari Kafka,
einkum hvað snertir umfjöllunarefni og stíl.
Walser fékkst einkum við að skrifa stutta
prósaþætti sem margir hveijir eru eins konar
þankabrot um jafn ólík efni og dauðann,
snjóinn og geðveikina. Hjálmar Sveinsson
skrifar inngang um Walser og þýðir verk
hans.
Tuttugasta hefti Bjarts er lagt undir
Reykjavík. Tíu höfundar láta þar móðan
mása um höfuðborgina sína í sögu- eða hug-
leiðingaformi. Þarna koma fyrir þekkt kenni-
leiti, svo sem Alaska í Breiðholti, Hallgríms-
kirkja, Laugardalshöllin, fangelsið á Skóla-
vörðustígnum og Ráðhúsið við Tjörnina sem
Guðmundur Andri Thorsson kallar hús
skáldsins í bráðskemmtilegri grein; „Ráðhús-
ið verður alltaf tengt skáldinu Davíð Odds-
syni, það er hús skáldsins." Guðmundur
Andri bendir einnig á áð „hvað sem fræðing-
arnir segja hver um annan þveran er ráðhús-
ið braggi. Það er ekki fugl. Það er ekki öldu-
gangur. Það er ekki einu sinni „rými“. Það
er braggi."
Bókmenntir og draumbókmenntir
Þriðja hefti tímaritsins Andblær inniheldur
skáldskap sautján höfunda ortan í vöku og
draumi. Tímaritið skiptist í tvo hluta og er
sá seinni öllu styttri og kallaður Draumbók-
menntir — sem eru væntanlega skrifaðar upp
úr draumum. Er hljómurinn í þeim skrifum
ansi kunnuglegur en tilraunir af þessu tagi
hófust S bókmenntum fyrir árum og öldum
síðan. Fyrri hluti tímaritsins er öllu forvitni-
legri en þar má finna bæði ljóð, prósaþætti
og smásögur. Þó ber allt tímaritið þess merki
að vera vettvangur bókmenntatilrauna af
ýmsu tagi. Hvort þær tilraunir bera með sér
ferskan andblæ inn í íslenskar bókmenntir
er erfiðara að segja til um.
Það leikur hins vegar enginn vafi á því
að hin blómlega tímaritaútgáfa auðgar ís-
lenskar bókmenntir og umræðuna um þær.
Vonandi tekst útgefendum að halda áfram
því þótt útgáfa tímarits hér á landi sé áreiðan-
lega óarðbær iðja eins og þýðingarstarfið þá
er hún nauðsynleg.