Morgunblaðið - 06.04.1997, Qupperneq 30

30 B SUNNUDAGUR 6. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLIFSSTRAUMAR
9
Rerum fram úr
okkur sjálfum
Fast þeir sóttu sjóinn
og sækja hann enn.
Gárur
var ort um Suður-
nesjamenn. Á raun-
ar við um alla ís-
lendinga. Enn er sóttur sjórinn,
svo fast nú að til vandræða horf-
ir. Verður að setja alls kyns
höft á sjósóknina með tilhreyr-
andi ágreiningi. Enda hægara
sagt en í að komast. Þessi óskap-
lega breyting og aflaaukning á
íslandsmiðum blasir við augum
í nýju kvikmyndinni hans Er-
lends Sveins-
sonar, íslands
þúsund ár, sem
er sviðsett
mynd um róður
á opnum ára-
skipum frá ver-
stöðvum, eins
og sjósókn var
óbreytt stund-
uð um aldir og
fram á þessa
öld. Stórkost-
lega fróðleg
mynd, sem allir
Íslendingar
ættu að sjá,
ekki síst sjómenn og skólafólk.
Með henni var í Háskólabíói um
páskana endursýndur 4. hluti
heimildarmyndaflokksins um
Verstöðina ísland, sá hlutinn
sem sýnir ár í nútímaútgerð, þar
sem útgerð báts og togara í
ýmiskonar afla, og vinnslu, eru
gerð skil með allri tækni nútím-
ans og físksölu. Kallast myndin
þannig líka á við verkunina í
hinni gömlu verstöð árabátsins
og sölu aflans þaðan. Að sjá
svona í hnotskurn þá ótrúlegu
breytingu sem orðið hefur þang-
að til við fórum fram úr sjálfum
okkur, setur óneitanlega gráu
heilasellurnar í gang og sendir
gárur. Læðast að lúmskar
spurningar.
Aðalspurningin verður þá
auðvitað hvar fórum við út af
sporinu? Fram úr okkur sjálfum?
Og lokaspurningin: Hefðum við
ekki verið betur sett ef þessi
atvinnugrein hefði fengið að
þróast eðlilega, án sífelldra inn-
gripa og afskipta stjómsamra
manna og skammtíma stjórn-
málamanna? Værum við þá
kannski núna með eðlilega stór-
an og afkastamikinn flota til að
veiða að skaðlausu þann físk
sem sjórinn gefur? Vitanlega að
undanskilinni þeirri langtíma-
stefnu að færa út lögsöguna á
hafsvæðinu kring um ísland og
tryggja okkur hana einum til
sjósóknar.
Hvernig hefðu fiskveiðin og
fískistofnarnir til dæmis þróast
ef sjósókn og aflavinnsla hefði
ekki verið notað í nafni byggða-
stefnu? Þegar tilhögun og aukn-
ing er rekin í formi víkjandi lána
og beinna styrkja, sem eykur
sókn í stofna sem ekki endilega
þola það? Er ekki hætt við að
fjárfest sé vitlaust ef menn eru
ekki háðir því að þessháttar út-
gerð gangi? Sækja þeir þá ekki
hömlulaust í allan fisk, þótt sú
útgerð sé rekin með tapi? Vita
að alltaf koma peningar ef í
nauðir rekur og málinu reddað.
Eða þegar með pólitískri ákvörð-
un var keyptur togari í hvem
fjörð, sem bera það ekki allir?
Hefði sú uppbygging ekki frekar
átt að þróast í samræmi við af-
komumöguleikana? Og veiðarn-
ar? Að þeir féllu úr sem ekki
gátu lifað við takmörkun náttúr-
unnar á veiði. Aðhaldið í því
fólgið að þeir fengju að fara á
hausinn sem ekki gátu lifað?
Eða veitt fyrir tilkostnaði? Kall-
eftir Elínu Pálmadóttur
ar það ekki líka á
að illa sé gengið um
auðlindina ef þeir
sem það gera eiga
ekkert á hættu.
Semsagt
værum
við ekki betur sett núna ef rekst-
urinn hefði ekki gegnum alla
þessa hröðu og miklu þróun ver-
ið skekktur með fyrirgreiðslum?
Inngripi manna með takmarkað-
an sjóndeildarhring? Ef eðlileg
þróun hefði skref fyrir skref, þar
sem hvað leiðir af öðru, fengið
að aðlagast því sem mögulegt
er á hveijum tíma, án skaða
fyrir næsta skref?
Væri það ekki eðlilegasta tak-
mörkunin í sókn í fiskistofnana?
Ef sjósóknarar veiddu í sam-
ræmi við það sem þeir ráða við.
Sætum við þá kannski ekki nú
í súpunni með alltof stóran og
afkastamikinn fiskveiðiflota til
að heija á of fáa fiska og minnk-
aða fiskistofna?
Slíkar og þvílíkar spurningar
næstum æptu á mann við að
horfa í hnotskurn á „þá“ og
„nú“. Semsagt hvar fórum við
fram úr okkur sjálfum og kom-
um okkur sem fiskveiðiþjóð í
þetta klúður, sem illt er úr að
komast og í jafnvægi til fram-
búðar? Kannski var engin von
til þess að menn gætu séð fyrir
alla þessa gífurlegu tækniþróun
sem varð. Öll trúðum við því
að alltaf yrði nægur fiskur í
sjónum, bara að geta sótt hann.
Áð stækka landhelgina og koma
öllum útlendingum út úr henni,
þá væri ótakmarkað handa okk-
ur sjálfum. Ofur skiljanlegt að
við hefðum þennan arf í blóð-
inu, þegar horft er á myndina
af sjómönnunum að sækja við
harðræði á árabátum þessa tak-
mörkuðu veiði. Nokkra fiska.
Og sjá svo á eftir þetta gífur-
lega magn í tonnum að koma
um borð í nútíma togara og
báta. Engin von til þess að við
og þá ekki heldur þeir sem voru
að ráskast með þessa framtíðar
lífsbjörg þjóðarinnar létu sér
detta það í hug. En það breytir
ekki spurningunni sem læðist
að manni, hvort ekki sé far-
sælla að leyfa þróuninni að
stýra.án inngripa. Náttúran er
býsna glúrin að veija sig ef hún
er látin í friði.
Sjálfsagt þykir bjálfalega
spurt og tilgangslaust þegar
allt er komið í slíkt illleysanlegt
klúður. Haft er fyrir satt að
maðurinn sé eina lífveran á
jörðinni sem geti lært af reynsl-
unni, þvi hún geti munað lengra
aftur. En til hvers er það ef
ekki er spurt spurninga? Ekki
kann ég svörin. En væri ekki
þess virði að eitthvert kjarkmik-
ið doktorsefni í slíkum fræðum
færi í saumana á sögunni og
þróuninni? Spyrði spurninga og
gæfi okkur eitthvað til að læra
af. Mætti raunar líka líta á fleiri
atvinnuvegi sem líða fyrir inn-
grip velviljaðra í óhjákvæmilega
þróun.
TFEJXtX'L/Prímadonna halastjamannaf
Hcde Bopp-halastjaman
býr sig undir að kveðja
FRÁ því um miðjan mars fram um 10. apríl hefur verið og verður einna
auðveldast að sjá Hale-Bopp-halastjörnuna, sé ekki tekið tillit til veðurs.
Þetta skrif mun eiga að birtast 6. apríl en ekki vitað um veðurfar þenn-
an tíma, þar sem orðin eru rituð 24. mars. En þetta tímabil fer það saman
að halastjarnan er tiltölulega nærri jörðu og að tungl er á síðasta og
fyrsta kvartili, semsé hlédrægt á himni. Allt ljós annað truflar sýn til
stjörnunnar, tunglið og ekki síst götuljós þéttbýlis og endurskin þess í
skýjum og í vatnsgufu yfír þéttbýli. Um 1. apríl hefur stjarnan verið
hvað næst sólu, og nokkru nær henni en jörðin er, eða í 139 milljóna
kílómetra fjarlægð frá henni. Minnsta fjarlægð halastjörnunnar frá jörðu
er nokkru meiri, eða 192 milljónir kílómetra. Þess má geta að fjarlægðin
á milli sólar og jarðar er um eitt hundrað og fímmtíu milljónir kílómetra.
Sem stendur er stjaman á norðurhimni undir miðnættið og færist vestur
yfir. Sennilega er ekki rangt með farið að hún sé í norðnorðvestri undir
miðnætti þennan tíma er hún sést hvað best.
(^tjarnan var uppgötvuð og: skráð okkur á svona sýningar, og óvíst
eftir Egil Egilsson
sömu nóttina í júh' árið 1995
af tveimur bandarískum stjörnu-
fræðingum, Alan Hale í Nýju Mex-
íkó og Thomas Bopp í Árizona.
Þeir sáu hana um
það bil samtímis.
Þeir tilkynntu báð-
ir það sem þeir
höfðu séð í störnu-
kíkjum, en Bopp
þurfti að aka 140
kílómetra en Hale
aðeins skamma
leið til að tilkynna
atburðinn. Það er því aðeins vegna
tveggja tíma aksturs að Hale á í
henni fyrri hluta nafnsins.
Þeim sem áhuga hafa, og einnig
þeim sem hafa hann ekki, en kynnu
að öðlast hann, skal bent á að ekki
er um að ræða neitt smáræðis sjón-
arspil náttúrunnar. Halastjarnan er
öllu meiri en sjálf Halley-halastjarn-
an, sú sem sást árið 1986, og er
talin prímadonna halastjarnanna.
Tuttugasta öldin hefur verið spör
að oss dauðlegum gefist kostur á
annarri eins sýningu áður en yfir
lýkur. Halinn hefur að líkindum
orðið stærstur um fyrsta apríl og
nær milljónir kílómetra frá stjörn-
unni. Þegar þetta er ritað er þó
aðeins brautin þekkt með vissu, eins
og alltaf er, en ekki er öruggt um
þróun ljósstyrks, þar sem hala-
stjörnur eiga það til að svíkjast um
að lýsa er á líður, líkt og það gangi
á þann gasforða sem skin sólarinn-
ar rífur laust af þeim er á líður.
Bent skal á að ódýr ferðasjónauki
er afar gagnlegur við skoðunina.
Skráningarmiðstöð í Cambridge
í Massachusetts sendi boð um að
eldri myndir en frá uppgötvunar-
degi yrðu rannsakaðar, og leitað
að fyrstu ummerkjum um stjörn-
una. í ljós kom að fyrir henni sést
móta á myndum frá í apríl 1993,
er hún var í óvenjumikilli fjarlægð
af halastjörnu að vera. Svo langt
frá sólu er svo kalt að ótrúlegt
þykir hvað hún lýsti þá þegar. Það
KJARNI Halley-halastjörn-
unnar. Það á að sjást að lýs-
andi gas kemur aðeins frá
hluta yfirborðsins.
verður ekki skýrt nema með því að
í henni séu léltar rokgjarnar loftteg-
undir, svo sem kolildi. Nú er komið
í ljós að hún er mjög stór, líklega
tvöfalt meiri um sig og þarmeð átta
sinnum meiri að rúmmáli en systir-
in kennd við Halley. Af braut henn-
ar má sjá að hún kemur frá elstu,
óþekktustu og köldustu hlutum sól-
kerfisins, frá reginhimindjúpum
langt handan Plútós. Það færi sem
gefst til efnagreininga út frá litrófi
verður gjörnýtt. En í ljós kom að á
yfirborði Halley-stjörnunnar voru
lífræn efni, og því er m.a. áhuga-
verð spurningin um hvort hrap hala-
stjarna á jörðina kunni að hafa
haft áhrif á uppruna lífsins. Vitað
er að mikið af vatni heimshafanna
er ættað frá þeim ís er borist hefur
með halastjörnum. Úr þvi að stjarn-
an er mjög langt að komin, ætti
hún og að geta borið vitni uppruna-
legri efnasamsetningu sólkerflsins.
ÐRNS/Hvar oghvenœr varb hreikdans til?
Breikdans í stað slagsmála
UNGLINGAHÓPUR gengur inn
Austurstræti í Reykjavík. Allir eru
klæddir bláum og hvítum hettugöll-
um, uppháum strigaskóm og skær-
litum grifflum. Einn heldur á stóru
kassettutæki og annar á saman-
brotnum gólfdúk. Þeir koma sér
fyrir á miðju torginu og byija að
dansa.
Það eru litlar líkur á að nokkuð
þessu líkt sjáist í Austurstræti í dag
en fyrir rúmum tíu árum, þegar
tískubylgjan ,breikdans“ gekk yfir,
hefði það hins vegar engum komið
á óvart. En hvað leiddi til þess að
íslenskir unglingar fóru skyndilega
að dansa á götum úti.
Upphaf breikdans má rekja til
tveggja þekktra poppsöngv-
ara sem hvor um sig hafði mjög
sérstakan dansstíl. Breikdans varð
í raun til úr samsuðu tveggja dans-
tegunda, annars
vegar „Uprock" og
hins vegar
„Electric Boogie".
„Uprock" má rekja
til söngvarans
James Brown sem
árið 1969 gerði
lagið „Get on the
Good Foot“ frægt.
í kjölfar vinsælda lagsins vöktu
nýstárleg dansspor James Brown
mikla athygli, dansinn var kallaður
„Good Foot“ en hann þróaðist síðan
í nýja danstegund sem kallaðist
„Uprock“.
„Electric Boogie“ má upphaflega
rekja til poppstjörnunar Michaels
Jackson. Árið 1974 dansaði hann
dansinn „Vélmennið" í sjónvarps-
þætti í Bandaríkjunum við lagið
„Dancin’ Machine" með bræðrum
sínum í Jackson Five. Dansinn varð
eftir Rögnu Söru
Jónsdóttur
samstundis mjög vinsæll í ákveðnum
hverfum New York borgar, en
framfarir í tölvutækni og ýmsar
hugmyndir um framtíðina á þessum
tíma endurspegluðust í dansinum. I
kjölfar vinsælda dansins jukust einn-
ig vinsældir látbragðsleiks, en
blanda vélmennadans Michael Jack-
son og látbragðsleiks gat af sér
danstegundina „electric boogie".
Hefðin fyrir dansbardögum var
einnig mikilvægur þáttur í uppruna
breikdans. Allt frá 1920 höfðu dans-
arar keppt um virðingu og völd á
dansgólfum New York borgar. Hinn
nýmótaði breikdans hentaði vel til
slíkra bardaga og komu unglingar
saman og börðust án snertingar með
dansinn að vopni. Klíkur sem mynd-
uðu lið í dansbardögum tóku að
myndast upp úr 1975 og á sama
tíma fór breikdans að verða hluti
af stærri menningarhreyfingu sem
kallaðist Hip Hop. Hip Hop hreyfing-
in, sem átti upptök sín í Bronx í
New York, boðaði ákveðinn lífsstíl
ungs fólks sem innihélt auk breik-
dans, veggjalist, rapp og hljóðblönd-
un tónlistar. Hópurinn „Zulu þjóð-
in“, undir forystu Afrika Bamba-
ataa, breiddi þennan lífsstíl út með
það fyrir sjónum að hvetja ungt fólk
til þess að beina kröftum sínum að
því að mála, dansa eða syngja frem-
ur en að taka þátt í slagsmálum.
Afrika Bambaataa var efnisleg og
andleg fýrirmynd meðlima „Zulu
þjóðarinnar" sem flestir voru ungl-
ingar úr Bronx hverfinu í New York.
Hann hvatti þá til að halda áfram
að dansa, syngja og mála og spáði
að ef þeir héldu áfram á þeirri braut
myndu þau verða einhvers virði í
framtíðinni. Hann leit ekki eingöngu
á breikdans sem íþrótt, listgrein eða
skemmtun heldur miðil til þess að
ná ákveðnu markmiði í lífinu.
Upp úr 1977 var boðskapur Afr-