Morgunblaðið - 18.04.1997, Qupperneq 4

4 B FÖSTUDAGUR 18. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
Á NORÐURHJARA
Morgunblaðið/RAX
Á ÍSBJARNAVEIÐUM. Grænlenskir sleðahundar eru vel aðlagaðir kulda norðurhjarans, þola mikið frost og geta farið yfir 150 km vegalengd dag eftir dag. Þeir geta
hlaupið á yfir 30 km hraða í heila klukkustund. Hundarnir venjast fljótt á að sofa utandyra. Vísbendingar um samstarf manns og hunds eru 14 þúsund ára gamlar.
Hvítabjörninn er með svarta húð, snæhérínn með „snjó-
þrúgur“ og hreindýr loðið á snoppunni, hvers vegna?
Gunnar Hersveinn fræddist af Páli Hersteinssyni um
hvernig spendýrum á norðurslóðum tekst að aðlagast
kuldanum og fæðunni með snjöllum úrræðum.
Qg FORFEÐUR spendýra á norður-
slóðum aðlöguðust breyttum að-
stæðum við upphaf jökulskeiðs,
J önnur spendýr dóu út eða fluttust
Ui sunnar á jarðarkringlunni. Aðlög-
O. un nútímaspendýra að heim-
skautaveðráttu er í mesta lagi
tveggja milljón ára gömul og
Dyggist fyrst og fremst á tvennu: Ein-
angrun til að veijast varmatapi og
breytingum vegna fæðuframboðs á
heimskautasvæðinu. Undur veraldar!
Páll Hersteinsson, prófessor við líf-
fræðiskor Háskóla íslands, ritaði dokt-
orsritgerð um rannsóknir sínar á ís-
lenska refnum fyrir nokkrum árum.
Hann segir að ef undir lok jökulskeiðs
hér hafi fugl orpið sé hugsanlegt að
tófan hafi verið á íslandi í 12 þúsund
ár.
Páll flutti nýlega erindi um spen-
dýr á norðurslóðum í fyrirlestraröðinni
Undur veraldar á vegum Raunvísinda-
deildar Háskólans og Hollvinafélags
hennar. Meðal dýra sem hann fræddi
fólk um var áðurnefnd tófa, hreindýr,
snæhéri, hvítabjörn, rauðrefur, gaup-
an, hvítúlfur og loðfíll. Hér verður stikl-
að á völdum atriðum úr fyrirlestri Páls,
en þess má geta að í haust verður
gefin út bók með allri fyrirlestraröð
Raunvísindadeildar.
Varnir gegn kulda
Feldur dýranna á norðurhjara er
samsettur úr tvenns konar hárum,
vindhárum (tog) og þeli. Vindhárin eru
vörn gegn regni og eru einskonar burð-
argrind fyrir þelið, en hlutverk þess
er að vera nokkurs konar loftgildra en
kyrrstætt loftið í þelinu einangrar húð-
ina frá kulda andrúmsloftsins. í húð-
inni eru litlir vöðvar tengdir vindhár-
unum til að dýrin geti annaðhvort látið
vindhárin standa beint út, en það eyk-
ur einangrunargildið, eða liggja niðri
að húðinni sem minnkar einangrunar-
gildið.
Það er fleira einangrandi en feldur-
inn. Mörg norðurhjaradýr safna miklu
spiki fyrri hluta vetrar og er það að
hluta til forðanæring sem dýrin ganga
á, eftir því sem líður á veturinn eða
þegar mikið er að gerast í einkalífinu.
Spikinu safna dýrin víða um líkamann
en mest er af því í kviðarholinu og
undir húð á búknum og gegnir forða-
næringin því einnig hlutverki einangr-
unar.
Litur margra norðurhjaradýra er vel
aðlagaður umhverfi sínu.
Þegar sólarljós fellur á feld dregur
hann í sig hluta orkunnar svo hann
hitni en endurkastar öðrum hluta. Sólar-
orkan í feldinum breytist í hitabylgjur
sem annaðhvort berast aftur frá dýrinu
eða inn að húðinni og verma hana.
Er gott ráð að
vera smár?
Ætli spendýrunum á norðurhjara sé
ekki kalt á fótunum? Nei, frumurnar
í húðinni þola að fara niður undir frost-
mark. Mótstraumsvarmaflæði í fótun-
um er fólgið í því að slagæðar sem
bera heitt súrefnisríkt blóð frá hjartanu
út í húðina á fótunum, fléttast innan
um bláæðarnar sem bera súrefnisskert
og kalt blóð frá húðinni. Þetta táknar
að slagæðablóðið kólnar áður en það
kemur út í húðina í stað þess að geisla
hitanum út í loftið, og bláæðablóðið
hitnar áður en það fer til hjartans.
Hitastigullinn í fótleggjunum getur því
verið mjög brattur. Hitastig bláæða-
blóðsins sem kemur frá þófanum á
heimskautaúlfi hækkar þannig um 20
gráður á celsíus á aðeins 8 mm leið.
Hér er um ómetanlega aðlögun að
kulda að ræða.
Þegar orka er af skornum skammti
komast sparneytnustu dýrin best af og
eru líklegri til að koma eiginleikum
sínum áfram til næstu kynslóðar en
hin orkufrekari. Minni dýr tapa varma
hlutfallslega hraðar en þurfa minna
að éta. Regla Bergmanns um að kyn-
þættir dýra með heitt blóð séu að jafn-
aði stærri á norðlægum slóðum en
kynþættir sömu tegunda á suðlægari
slóðum á norðurhveli jarðar, á aðeins
við sunnan 65. breiddargráðu, en þetta
virðist snúast við þar fyrir norðan.
Páll telur að ef dragi til annarrar
ísaldar eigi norðurhjaradýrin sennilega
ágæta framtíð fyrir höndum, en að
framtíð þeirra geti verið í hættu fari
að hitna til muna, því þá breytist gróð-
urfar og suðlægari tegundir spendýra
muni þrengja að þeim. ■
• SNÆHÉRINN er alhvítur á veturnar en brúnleit-
ur á sumrin. Hann er ekki svartur í útfljólubláu
(jósi eins og hreindýrið og hvítabjörninn. Ef til vill
tilviljun, ef til vill ekki. Snæhérar og tófur eru lítt
hrifin af að synda að vetrarlagi og geta ekki nýtt sér
útfjólublátt ljós til að ylja sér á eftir.
Norður-ameríski snæhérinn sem kallaður er „snjó-
þrúguhéri" (snowshoe hare) ber nafn með rentu því
helst má líkja afturfótunum við snjóþrúgur, en það
gerir honum kleift að „fljóta“ ofan á snjónum þar sem
jafnþungur brúnhéri myndi sökkva. Það er engin
spurning að snjóþrúguhérinn hefur oft bjargað sínu
litla Iifi undan helsta óvini sínum gaupunni með því
að fUóta ofan á snjónum. Gaupan hefur á hinn bóginn
brugðist við með því að þróa stærri loppur en gengur
og gerist með önnur rándýr.