Morgunblaðið - 25.11.1997, Blaðsíða 8

8 B ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
*
>
Meinlegt eðli
mennskrar þjóðar
Bókmeimtir
Ljóölcikir
SÍGILDIR LJÓÐLEIKIR
Helgi Hálfdanarson þýddi. Prentuð
í Svíþjóð. Mál og menning 1997 -
366 síður.
RITÆFINGAR eftir Helga Hálf-
danarson hafa verið fáséðar í blöðum
að undanförnu og ber ekki endilega
að harma það. Skýringin er nú kom-
in eða að minnsta kosti hluti henn-
ar. Bókin Sígildir ljóðleikir er alveg
fullgilt ársstarf eða jafnvel ævistarf
þegar hugsað er til ýmissa mætra
manna.
Það eru einkenni hinna bestu þýð-
enda að þeir eru óragir við að taka
sér það fyrir hendur sem virðist
næstum óvinnanlegt. Helgi
er einn þeirra og slakar d
hvergi á. Nú hefur hann
þýtt ljóðleiki eftir Cald-
erón, Corneille, Racine,
Dantas og Ibsen og með
því klifið tindana „á ferli
leikmennta síðari
alda“.
Glíman við Gaut
Um þýðinguna á Pétri
Gaut segir Helgi að verkið
sé samið öllu fremur sem
lesleikur en sviðsverk. Þetta
telur Helgi að Einar Benedikts-
son hafi haft í huga þegar hann
þýddi verkið: „Á þetta benti ég,
þegar merkur leikari gat þess við
mig, að glæsilegur texti Einars Bene-
diktssonar hæfði ekki svo vel leik-
sviði sem lestri, og hvatti mig til að
gera þýðingar-tilraun með þarfir leik-
húss umfram allt í huga.“
Glingrað við texta
Þrátt fyrir mótbárur fór Helgi
samt að „glingra við textann" og
hygg ég að þakka megi leikaranum
frumkvæðið að enn einni snilldar-
þýðingu í íslenskum bókmenntum.
Auðvitað er ekki hægt að stilla
sig um að bera Einar og Helga sam-
an, en það er alls ekki sanngjarnt.
Orðfæri Einars Benediktssonar er
ekki alltaf samtímans og vandað
tungutak Helga ekki heldur svo að
segja má að gaman hefði verið að
fá enn nútímalegri Gaut, kannski
með því að færa þessa litríku per-
sónu í gervi samtímans.
Þessa ábyrgðarlausu
umræðu skal ég þó láta
niður falla að sinni.
Pétur Gautur, þótt
gamall sé, er að efni til
verk sem nútíminn á
auðvelt með að tileinka
sér. Hér er komin per-
sóna sem er ófyrirleitin
og lætur stjómast af
löngunum sínum og
drottnunarkennd ná-
kvæmlega eins og þeir
frægðarmenn sam-
tímans sem mest er
hampað og virðast
höfða hvað best til fólks
og vera kjömir til met-
orða. Pétur kvartar aft-
ur á móti yfír því sem mektarmaður
Marokkó að hann hafí ekki ver-
ið metinn að verðleikum heima
fyrir og er þá á dagskrá spá-
maðurinn og eigið föðurland.
Kvennakór syngur um
Guðs spámann" sem
leysir allar lífsgátur og
á við Gaut. Hann kveð-
ur: „Ég las það á bók
- og með vissu veit -
| /það varð enginn spá-
maður heima í sveit. -
/Hér uni ég betur dag frá
degi/ en áður við brask í
vesturvegi./ Það var
óhreint og rotið ráðabmgg/
þar sem leyndist á botni
banvænt grugg.“
Margar orðræður Gauts
em kynngimagnaðar. Það verð ég
að viðurkenna að mér sýnist skyld-
leiki þýðinganna tveggja mikill.
Ofangreind tilvitnun er til dæmis
þannig í þýðingu Einars Benedikts-
sonar: „Eitt orð sá ég prentað - sem
alltaf stóð - / „enginn varð spámað-
ur hjá sinni þjóð.“ - / Hér fellur
mér vel. Það var langtum leiðara/
lífíð á meðal Karltúns reiðara. /Mér
fannst í því eitthvað óhreint og hul-
ið,/ eitthvað á bak við, rotið og dul-
ið.
Hin fræga ræða Gauts í upphafi
þegar hann skýrir vítavert athæfi
ofurhugans fyrir Ásu, móður sinni,
er þannig hjá Helga:
Kúlan small!
steyptist boli beint á glannann;
en um leið og skepnan skall
Einar
Benediktsson
skauzt ég upp á hrygginn
röskur,
kreisti vel að vinstra eyra,
vildi í sama bili keyra
hnífinn beint og hart í skjann-
ann; -
Viðureigninni lýsir
Einar svo:
Kúlan hvein.
Kollhnís beint á trýnið small
hann.
En í sama andartaki
yfir um þvert ég sat á baki.
Þreif hann svo í annað eyra,
ætlaði að fara að keyra
reddann í hann, rétt við
skallann .
Atriðið í konungshöll Dofrans
er með því skemmtilegasta í verk-
inu. Dofrinn ávarpar Gaut og vill
breyta honum í þurs (þýðing
Helga):
Meinlegt er eðli mennskrar þjóðar,
og furða hve lengi það loðir við!
Ef eijur verða við okkar lið,
getur það skrámazt, en grær þó óðar.
Minn tengdasonur er þjáll og þekkur
og glaður í kristnu glæðunum slekkur;
freyðandi mjöðinn fijálslega drakk hann
og fús í gumpinn halanum stakk hann, -
til alls var hann hvatur sem um var beðið;
ég hugði að allt væri Adams-geðið
úr honum rokið á dyr; en sjá!
hans fyrri maður er farinn á stjá.
Nú hlýt ég að sönnu, sonur minn,
að svæfa mannlegan breyskleik þinn.
Gautur er þó ekki samþykkur því
að láta rispa vinstra auga og skera
burt hægri glyrnuna þótt prinsessan
og ríkið sé í boði. Áð því leyti er
hann ósamkvæmur sjálfum sér.
Kappsamir Gautar samtímans
myndu ekki hugsa sig tvisvar um
og allra síst leggja á flótta.
Varast ber þó of félagslegan skiln-
ing. I bréfi til Hegels skrifar Ibsen
að í Noregi (þar sem bókin vakti
mikinn úlfaþyt) og Danmörku hafi
menn fundið meira af heimsádeilu
en var tilgangur hans: „Af hveiju
geta menn ekki lesið bókina sem
ljóð? Þannig hef ég skrifað hana,“
segir Ibsen.
Helgi segir um Gaut Ibsens að
einmitt sjálft rímið sé veigamesti
þáttur formsins, verkið sé allt „þaul-
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
HELGI Hálfdanarson les úr Sígildum ljóðleikum á Súfistanum
við Laugaveg í liðinni viku.
HENRIK IBSEN. Þetta er
elsta Ijósmyndin af skáldinu
tekin í Kristianiu 1861 eða
1862. Ljósmyndarinn, Eduard
Larsen, var á þessum árum
bókmenntamaður, en gerðist
síðar ljósmyndari.
í lipurri þýðingu Helga og sama má
segja um hin, ekki síst Fedru eftir
Racine, en efni í þennan harmleik
sótti skáldið til hins gríska
Evrípídesar og lagði áherslu á að
tilgangur harmleiksins væri að
leggja stund á að fræða og skemmta.
Uppáhaldsform þýðandans þegar
um ljóðleiki er að ræða, stakhendan,
nýtur sín vel í Fedru. Hinar
alexandrínsku ljóðlínur Corneilles og
Racine sem eru svo dæmigerðar fyrir
franska tungu reynir Helgi ekki að
stæla.
Helgi nær sér til dæmis vel á strik
í Fedru þegar hún skiptist á orðum
við Hippólítos, lýsir ást sinni á
Þeseifí konungi, föður hans:
Víst er svo prins; ég brenn af þrá til Þeseifs.
Hann elska ég; þó ekki sem hann var
í fór til Undirheima, hverflynd sál,
sem ótal konum unni, og hugðist flekka
beð Hadesar; nei, heldur tryggan, stoltan,
töfrandi’ af æsku, og styggan lítið eitt,
hrifandi sérhvert hjarta, goðum líkan,
eða’ eins og þú ert orðinn fagur nú.
bundið í margslunginn sírímaðan
brag“.
Fá eða engin orð leikskálds nema
vera skyldu einræður Hamlets eru
jafn oft höfð eftir og heitið á leikriti
Calderóns Lífið er draumur.
Don Pedro Calderón de la Barea
var Spánveiji uppi á sautjándu öld.
Gaman væri að heyra leikritið flutt
Það er auðvitað óþarfí að taka
fram, allir vita sem vilja, að töfrar
þýðinga Helga Hálfdanarsonar eru
ekki síst fólgnir í því hve eðlilegt
tungutak þeirra er, einfalt en þó
tigið. Sígildir ljóðleikir skipa sér í
flokk helstu bóka hans.
Jóhann Hjálmarsson
V aknað til lífsins
FLESTAR persónur fyrstu
skáldsögu Siguijóns Magnússon-
ar, Góða nótt, Silja, eru utan-
veltu. Jónatan er næturvörður,
Silja á við veikindi að stríða og
yfir fjölskyldunni í Smáíbúða-
hverfinu hvílir drungi. Líf þeirra
og samskipti eru í föstum skorð-
um og smávægilegar breytingar
þar á hafa í för með sér upp-
Íausn. Persónurnar þurfa allt í
einu að meta stöðu sína og sam-
bandið við aðra alveg upp á nýtt.
„Ég hef verið spurður að því
hvers vegna ég bjóði Silju sér-
staklega góða nótt í titli sögunn-
ar og hvort í því felist einhver
skelfileg hrakspá. En svo er alls
ekki. Ætli hugmyndin sé ekki
þannig til komin að Silja er mjög
upptekin af Vetrarferðinni eftir
Schubert, en hún hefst einmitt á
laginu Gute Nacht sem nokkuð
kemur við söguna.“
Sigurjón lýsir sögunni sem
eins konar stofuleik. „Sögusviðið
er ekkert síður raunverulegt og
lifandi fyrir mér en persónurn-
ar,“ segir hann. „Stigar, gangar
og stofur, allt er þetta mér jafn-
sýnilegt og fólkið sem gengur
þar um og hluti af þessu sama
andrúmslofti. Þarna ríkir engin
sérstök glaðværð, þetta er ekki
það sem kalla mætti fjörug bók,
en vonandi erum við ekki orðin
of glaðsinna fyrir sögur af þessu
tagi.“
Persónurnar virð-
ast finna sig í ákveðn-
um hlutverkum en
þegar þessi hlutverk
riðlast skín einsemd-
in og tilgangsleysið í
gegn. Hvað eiga per-
sónurnar sameigin-
legt? „Þessi hlutverk
eru kannski mestan-
part nafnið tómt og
til orðin fyrir ein-
hvers konar misskiln-
ing eða þá einfald-
lega af þörfinni fyrir
annað fólk, drauminn
um að skipta aðra
einhveiju máli. Og
hvern dreymir ekki
um eitthvað slíkt? Með skáldsög-
unni má þó kanna þessar kennd-
ir og langanir og sýna af hveiju
þær eru raunverulega sprottnar
og hvert hið rétta eðli þeirra er.“
Siguijón víkur aftur að and-
rúmslofti sögunnar: „Það er ná-
tengt stíl eða stílblæ hennar,“
segir hann, „en stílnum verður
þó, held ég, seint lýst með beinum
hætti. Mér finnst líka
að yfirleitt sé ekki
auðvelt að ræða mik-
ið um stíl á skáldsög-
um, að minnsta kosti
hef ég aldrei átt létt
með það. Þó er það
þannig með stílinn að
sé hann lifandi ogí
samræmi við efni og
hugsun skáldsagna
sem ég les þá virkar
hann yfirleitt alveg
beint á taugakerfið í
mér. Ég veit ekki
hvort aðrir hafa
sömu sögu að segja,
en þannig finnst mér
ég oft komast að
raun um hvort höf-
undum hefur tekist það sem þeir
ætluðu sér eða ekki. Hvort mér
tekst það hins vegar sjálfum í
Góða nótt, Silja, um það verða
þó vitaskuld aðrir að dæma.“
egar hann svarar ekki
gengur hún alveg til hans
og leggur handleggina
blíðlega um hálsinn á
honum. Hún býst allt eins við því
að hann taki þessu illa og stjaki
henni frá sér. En hann gerir það
ekki. Vísast er hann einfaldlega
hissa enda hafa þau aldrei staðið
svona fyrr, eins og fólk sem er sam-
an í raun og veru, en henni finnst
það gott og nýtur þess að hvíla
vangann við jakkann hans, leðrið
er hijúft og svalt og það lyktar af
sígarettureyk. „Ég ætlaði alls ekki
að særa þig, Haraldur minn,“ hvísl-
ar hún eftir stutta þögn án þess
að hreyfa höfuðið. „Það veit guð
að mér gekk ekkert illt til með þessu
sem ég sagði. Ég er bara að reyna
að skilja...“
„Skilja? Nú, einmitt það. Og hvað
viltu skilja?" spyr hann annarshug-
ar.
Úr skáldsögunni Góða nótt,
Silja.
Nýjar bækur
• BRÓÐIRminn ogbróðirhans
er eftir sænska höfundinn Hákon
Lindquist. Þetta er fyrsta bók höf-
undarins og er í þýðingu Ingibjarg-
ar Hjartardóttur.
Jónas veit að
hann átti bróður
sem dó áður en
Jónas sjálfur
fæddist. Dag
einn finnur Jónas
jakka bróður síns
uppi á háalofti. Í
einum vasanum
liggur bréf stílað
á Prinsa. Jónas
fer að leita skýr-
inga á hver Prinsi var og hvernig
bréfið komst í jakkavasann og
smám saman skýrist myndin af
bróðurnum. Jónasi verður ljóst að
bróðir hans átti í áköfu ástarsam-
bandi við annan pilt skömmu fyrir
dauða sinn.
í kynningu segir: „Þetta er
óvenjuleg og blæbrigðarík þroska-
saga ungs pilts og segir frá ást
sem er öðruvísi en margir eiga að
venjast."
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin
er 162 bls. Leiðbeinandi verð er
1.780 kr.
Siguijón
Magnússon