Morgunblaðið - 14.02.1998, Síða 2

2 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDÓR KILJAN LAXNESS
Morgunblaðið/RAX
HALLDÓR Kiljan Laxness og eiginkona hans frú Auður Laxness á
níræðisafmæli skáldsins.
Eftir Halldór
Laxness
Kynni mín af Halldóri Laxness
vóru nokkuð löng en yfirleitt ekki
mjög náin. Þó finn ég nú, þegar ég
hugsa til hans að ég átti stundum við
hann svo hreinskilin orðaskipti um
verk hans að ég hálf-undrast og
sakna þeirra. Honum þótti vafalaust
gott að heyra lof en hótíyndni var í
lagi. Hann þoldi vel útásetningar og
gekk jafnvel eftir þeim ef hann fann
að þær stöfuðu ekki af illvilja, þröng-
sýni eða pólitík. Hann var vanur öliu
þessu þrennu af okkur löndum sín-
um og sömuleiðis feiknum af skiln-
ingslausu lofi. Erlendir ritdómarar
sem lítið þekktu til vóru stundum að
reyna að gera hann að einhverskon-
ar skandinavískum leiðindapostula
eða einhverskonar fornsagnahöf-
undi. Ekki var það betra, þó að allir
viti að ritdómarar lesa ekki bækur,
að minnsta kosti ekki til enda. I
seinni tíð höfum við reynt að gera
hann að þjóðlegu minnismerki og
eigum þessvegna á hættu að fara að
sniðganga verk hans með öllu. Ég
nefndi þessa dýrkun við hann. „Ja,
öðiuvisi mér áður brá,“ sagði hann.
Ég held að við hér á landi höfum
lengstaf verið mjög óviss um hvers-
konar verk Halldór var í raun og
veru að skrifa og um leið hver hann
var. Og að sumu leyti var þetta
ágætt. Þannig halda höfundar áfram
að lifa. Áreiðanlega hefir margt
fróðlegt og skynsamlegt verið skrif-
að um Halldór Laxness í seinni tíð
og verk hans rannsökuð frá ýmsum
sjónarmiðum. Því fleiri sjónarmið
því betra, ef til vill. Að vísu hættir
okkur stundum til að halda að við
séum að varpa ljósi á skáldverk með
því að tína saman eða segja þarf-
lausa hluti um ævi höfunda. Skáld-
verk bera ljós í sér sjálf, ef þau eru
eitthvað. En til þess að geta orðað
það sem okkur finnst um verkin, og
það getum við ekki látið vera, er
margt hentugt en eitt kannske
nauðsynlegast: það er að átta sig á
hverskonar verk er á ferðinni, hvað
sem það sýnist vera, jafnvel hvað
sem það segist vera: ljóð, ritgerð,
saga, leikrit, annáll, mannkynssaga
og svo framvegis. Einhvern tíma
þegar ég hitti hann á fórnum vegi,
sagði Halldór, formálalítið (hann
sagði áreiðanlega eitthvað líkt þessu
miklu oftar, til dæmis einu sinni í
sjónvarpsviðtali): „En ég er fyrst og
fremst essayisti, ekki rómanahöf-
undur. Auðvitað hef ég skrifað
skáldsögur en ég er eiginlega essay-
isti.“ Mér varð orðfátt en sagði loks:
„Þú átt við að þú ert ljóðskáld?"
Hann hló og sagði: „Kannski það.“
En ég skildi hann svo og skil hann
ennþá svo að hann væri að minna
mig á að hyggja að einhverju öðru,
jafnvel allt öðru í skáldsögum sínum
en söguforskrift, persónusköpun og
fleiru sem eitt sinn þótti fyrir öllu í
skáldsögum og gagnrýni um þær.
Ég hafði einu sinni skrifað að mér
fannst harla lofsamlegan pistil um
Morgunblaðið/Einar Falur
NÓBELSSKÁLDIÐ í vinnustofu
sinni á Gljúfrasteini árið 1980.
sögur Halldórs. Eftirá fékk ég
kveðju frá honum og þau skilaboð að
hann vildi óska að ég skrifaði „eitt>
hvað persónulegra“ um verk sín. Nú
vildi ég kveðja hann með því að
reyna þetta, að vísu í alltof fáum orð-
um, og lýsa því hvemig ég sé hann
og heyri „persónulegast," án veru-
legs tillits til fjölbreytninnar í sögum
hans (sem kannske er ekki eins mikil
og stundum er sagt) eða fræðilegra
sjónarmiða, semsé þannig: hann er
fyrst og fremst ljóðskáld, þó að hann
legði ekki mjög mikla rækt við venju-
lega kvæðagerð - ljóðskáld með
geysilega hneigð til hreinnar tónlist-
ar í máli og byggingu verks; róman-
tískur tónsnillingur máls sem vinnur
gegn sjálfum sér með ýmsum teg-
undum raunsæis, raunsæilegum eftr
irlíkingum og skopstælingum, hálf-
raunsæilegri tvíræðni eða til dæmis
þjóðlegum fáránleik sem er ein hefð
raunsæis. Hversvegna iðkar hann
raunsæi? Að sumu leyti fyrir áhrif
frá öðrum höfundum, að sumu leyti
af skyldurækni við samtímann, að
sumu leyti af uppreistarþörf og
ádeiluhneigð og hvað sem öðru líður,
af rótgrónum kröfum söguforms.
Sögurnar eru til vitnis um af-
burða ljóðskáld. Raunsæið er aftur
aukageta sem gefur sögunum
spennu með því að takast á við ljóð-
rænan uppruna þeirra. En ég leyfi
mér að fullyrða að án tónlistar
málsins burtséð frá eiginlegri
merkingu þess yrði veröld sagn-
anna óraunveruleg. Við myndum
ekki kannast við hana nema fyrir
yfirþyrmandi gáfu ljóðskáldsins í
sögunum.
Gamall aðdáandi sem steig smá-
strákur gegnum eftirfarandi setn-
ingu: „Strandbáturinn athugar sinn
gang í blíðu og stríðu,“ upphafsorð
Sölku Völku, inn í nýja veröld sem
hefði átt að vera kunnugleg að
minnsta kosti fyrir augað en var ný
fyrir eitthvert innra eyra og er enn í
dag, kveður höfund þeirrar setning-
ar með virðingu og þakklæti. Guð
blessi hann.
Kristján Karlsson.
HALLDÓR frá Laxnesi á sautj-
ánda ári. Þannigleit skáldið út,
er Barn náttúrunnar kom út.
HALLDÓR Laxness í heimsókn
hjá kollega sínum Gunnari Gunn-
arssyni á Skriðuklaustri í Fljótsdal
sumarið 1947.
VORDAGUR á Ráðhústorginu í
Kaupinhafn árið 1920. Halldór
og Oskar Haildórsson útgerðar-
maður hittast og láta mynda sig
saman.
HALLDÓR Laxness fjögurra ára með foreldrum sínum, Sigríði Hall-
dórsdóttur og Guðjóni Helga Helgasyni, vegaverkstjóra.
BRÚÐA Halldórs Laxness, sem hann segir frá „í túninu heima“. Hún
heitir Fríða Rósa Hólmfríður frú Engilbert, er hér við rúm sitt, gamlan
vindlakassa. Brúðan er enn tii á Gljúfrasteini.
HALLDÓR og fyrri kona hans Ingibjörg Einarsdóttir í Nizza árið 1935.