Morgunblaðið - 14.02.1998, Síða 12

12 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDÓR KDLJAN LAXNESS
LAXNESSÞING 1987. ThorVilhjálmsson og Nóbelsskáld-ið heilsast.
Kveðjuord
til Halldórs
ÞÚ sazt lítill drengur úr lágu
húsi með grasi fyrir þak undir
steininum mikla við gljúfrið, og
faðir þinn spilaði á fiðluna þegar
hann kom heim frá því að leggja
vegi þarsem voru bara reiðgötur
áður; og amma þín sagði sögumar
aftan úr forneskju, og fór með
undarlegu sálmana þarsem sást
aftur í heiðnina með týruna sem
lifði af allt þetta myrkur sem ætl-
aði að kyrkja þessa þjóð og þurrka
hana út; og þarsem þú situr við
gljúfrið og dregur tóna útúr niði
árinnar og ætlar að syngja fyrir
allan heiminn, þá kom flautuleik-
arinn með pokann sinn fullan af
undrum; og þú ferð inní pokann,
og þið fljúgið um loftið hjá silfur-
rönduðum skýjum og sólin kemur
upp og glitai- þau og gyllir, og þið
hafið allan heiminn undir. Og þú
söngst fyrir allan heiminn á máli
þessarar allslausu þjóðar sem átti
ekkert nema hina helgu blekkingu
svo hún gat ekki dáið, og sögumar
og ljóðin og bækurnar fornu sem
urðu sameign alls heimsins. Og
þegar þú varst búinn að yrkja
nógar íslenzkar bækur til að heim-
urinn vissi af þér, og enn á ný
kæmu heimsbókmenntir frá þess-
ari eyju sem enginn hefði annars
vitað af, þá byggðirðu hús skálds-
ins einmitt hjá þessum steini
þarsem þig dreymdi barn
draumana sem rættust, og við
söng árinnar sem nærði berasku
þína tónum. En þú lézt ekki við
það sitja heldur talaðirðu einsog
þér fyndist þú bera ábyrgð á okk-
ur öllum, þjóð þinni og reyndir að
ala okkur upp. Þú lézt þjóðina
aldrei í friði. Meðan þú varst að
gera íslenzkt mannlíf ódauðlegt í
heimsbókmenntunum varstu alltaf
að argast í þínu fólki, allt frá því
að kenna því að bursta tennumar
og snýta sér ekki á gardínum, sí-
fellt að erta og ögra og þoldir ekki
að við væram smá og dauf og lyt-
um að litlu, þú neyddir okkur til að
sjá hið stóra í því smáa og það fín-
gerða í því tröllslega, þú gafst lág-
kúrunni hvergi grið, enga værð til
að una við það óprófaða. Það er
ekki þér að kenna að það tókst
ekki betur að ala okkur upp og
einhverjir meðal okkar lúti enn að
hinu auðkeypta, og kjósi að hafa
glingur fyrir gersemar, og glys
fyrir ljóma, glamur í staðinn fyrir
yndisauka, að týnast í harki. Hitt
sem vel tókst þökkum við þér og
finnum að þú hefur alið okkur upp
og okkur finnst þú bera ábyrgð á
okkur.
Hvemig sem þú hefm- hlaðið
hug okkar og hjarta og
margtöfrað með verkum þínum,
þá höfum við aldrei getað reiknað
þig út. Allt þetta sem þú hefur gef-
ið okkur og með gjöfum þínum
hjálpað okkur til að verða það sem
við erum, það sem þú átt í okkur
öllum, þá hefur þú alltaf verið að
koma okkur á óvart, koma að okk-
ur nýr úr óvæntri átt og beita okk-
ur nýjum gemingum, galdra
þannig að þú hefur hjálpað okkur
að eignast ókunn lönd í okkur
sjálfum, í umhverfinu okkar, nýja
landasýn, nýja vakningu við speg-
ilinn.
Eia leikur! Eia perlur!
Orðkynngin, vísindin, vísdómur-
inn, fyndnin, að finna alltaf eitt-
hvað á fömum vegi sem gerir leið-
ina alveg nýja, vera sífellt að sýna
okkur það veika og það smáa, það
grófa og það hrikalega í órjúfandi
sambúð. Þú sýndir okkur líka fugl-
inn í stormsins fári sem hjúfrar
sig við svell og verður ekki hnikað.
Sumt verður ekki drepið; í þessu
stríði mun enginn sigra nema næt-
urgalinn, sagðirðu okkur þegar
heimstyrjöldin geisaði. Hvað segir
Jón Prímus? Hann segir að sá sem
ekki lifi í skáldskap hann muni
ekki lifa af. Hvað er það að smíða
tunglflaug hjá því að hnita svo
skáldskap sinn að það er ekki
nema mundangshóf á milli hláturs
og gráts. Þetta hárfína jafnvægi
sem er skyldast ögurstundinni
þegar náttúran stendur á öndinni
milli beggja skauta, áhorfandinn í
sögunni tvíátta milli gleði og
harms. Svo fyndið og djúptækt,
óvænt í bendingunni að hið
sprenghlægilega verður svo óum-
ræðilega sorglegt, átakanlegt, við
hljóðnum í miðjum hlátri og bros-
um í hluttekningunni. Jafnvel ein-
hver hlægilegasti maður í bók-
menntum okkar, Pétur Pálsson
þríhross, sem er dreginn sundur
og saman í háði á oflæti valdsins,
þegar hann stendur á bryggjunni,
stassjónistinn í verkfallinu miðju
að koma frá því að biðja liðsemdar
í herskipinu gegn erfiðismönnum,
og báturinn branar með Beinas-
leggjuna dóttur hans út fjörðinn
ásamt færeyska foringja verkfalls-
manna: „Hann gekk fram á sporð
litlu bryggjunnar fyrir framan hjá
sér og veifaði hattinum sínum
bjánalega á eftir báti Jens fær-
eyíngs og kallaði þrisvar sinnum
Dísa, hæst í fyrsta skipti, lægst í
seinasta skipti. En einginn gaf því
gaum. Bátur færeyíngsins fjar-
lægðist óðum. Framkvæmdastjór-
inn stóð enn um hríð á bryggju-
sporðinum, gleiður, bjúgfættur,
alt annað en herforíngjalegur, með
Júelshattinn sinn í annarri hend-
inni og loníetturnar í hinni og hélt
áfram að horfa eftir bátnum, og
vindurinn feykti til þunnu grá-
meinguðu hári hans og lét sjakket-
löfin hans blakta.
Ef hann hafði farið útí danska
herskipið ljónumlíkur sté hann á
land með yfirbragði lambsins."
Það er ekki aðeins að Halldór
segi okkur þannig frá að við sjáum
það fyrir okkur, við eram ekki í
rónni fyrr en við getum lesið upp
fyrir einhvern nákominn og jafn-
vel farið að reyna að herma eftir
þessum persónum úti á götu, án
þess að gá að okkur, að við séum
að gera okkur andkannaleg og
vekja á okkur athygli sem gæti
misskilizt. Ég skal fúslega játa það
á mig að hafa reynt að líkja eftir
göngulagi þess ágæta frambjóð-
anda á móti Júel J. Júel sem svo
er lýst þar sem hann fór um með
göngustaf sinn á meðan Júel var
að láta bflstjóra sinn aka krökkum
og edjótum aftur og fram um eign-
ina nótt og dag með óhemju
flautugargi og gíraskrölti: ,A.ug-
ljóst var af öllum tilburðum
mannsins að þessi gaungustafur
var ekki aðeins tignarmerki hans
og veldissproti, heldur einnig auð-
legð hans, enda gætti hann stafs-
ins einsog sjáaldurs auga síns.
Hann bar hann varlega fyrir sér í
dálítilli fjarlægð frá kroppnum,
helst lóðréttan og steig gætilega
til jarðar, einsog hann bæri log-
andi jólakerti í ofurlitlum drag-
súgi, eða öllu heldur einsog hann
væri að frambera dýrlegan blóm-
vönd við mjög hátíðlegt tækifæri;
að öðra leyti var gaungulag hans
einsog manns sem hefur misst
tærnar. Þessi óslitna hátíðlega
einkaskrúðganga hlaut að gera
sitt til að afla manninum virðíngar
og trúnaðartrausts."
Mér fannst alltaf sem ungum
manni að þegar verið var að tala
um sagnaranda, þá hlyti það að
vera andi Halldórs Laxness.
Hvemig í ósköpunum fór maður-
inn að því að vita allt þetta sem
hann vissi og skilja forsendur og
aðstæður þeirra sem lifðu gjöró-
líku lífi hans? Hvernig gat hann
skilið djöfulganginn í Steinþóri
sem svarar Sölku með saltbrann-
um skáldskap og brennivínsfuna
svo henni þverr allur máttur,
sjálfri Sölku? Hvernig gat hann
skilið Sölku og ort hana? Sá hann í
gegnum holt og hæðir, hann hlaut
að heyra grasið gróa? Og við ferð-
umst um heiminn með áhöfn í far-
angrinum úr bókunum hans sem
við getum talað við í skipsklefa úti
á reginhafi, í hótelskáp úti á þaki í
stórborg. Hann hefur stælt okkur
í þeirri vissu að engar staðreyndir
ráða úrslitum, sem ekki mættu
nýtast í skáldskap. Hann veit að
þess vegna era íslendingar til,
hann hefur mælt þetta upp í okkur
sem nú lifum. Og það þökkum við
af öllu hjarta um leið og við hyllum
hann á kveðjustund og þökkum al-
mættinu fyrir að hafa gefið okkur
hann til að stuðla að því að við sé-
um ódauðleg, einsog hann.
Hugurinn leitar til Auðar Lax-
ness sem stóð klettur við hlið Hall-
dórs í yfirlætislausum styrk sínum
og nærgætni og annarra ástvina í
samúð.
Thor Vilhjálmsson.
Eftir Jakob F. Ásgeirsson
/
endurminningum Auðar Lax-
ness segir frá heimsókn þeirra
hjóna til Indlands 1958. I einni
skoðunarferðinni voru þau
leidd að húsi nokkru þar sem hópur
kvenna sat flötum beinum á grasflöt
úti fyrir. Konurnar voru umsvifa-
laust reknar burt eins og fénaður
svo hinir tignu gestir ættu greiðan
aðgang. Halldór reiddist þessum að-
fórum og sagði leiðsögumönnum
sínum hastarlega að hann vissi ekki
betur en hann væri gestur þessara
kvenna eins og annarra á Indlandi.
Auður segir að þetta hafi verið svo
áhrifamikil sjón að hún hafi aldrei
gleymt þessum orðum manns síns.
Þetta atvik lýsir hugrekki Hall-
dórs Laxness og sýnir Ijóslega hvar
samúð hans í rauninni alltaf lá - með
smælingjanum og gegn valdboðs-
mönnum. Það er þvi mikil þversögn
að það skuli hafa orðið hlutskipti
hans að lofsyngja verstu harðstjóm
sem mannkynssagan þekkir. En sú
þversögn er ekki einkamál Halldórs
Laxness, hún á sér rætur í mann-
legu eðli og er að vissu leyti þver-
sögn tuttugustu aldar, þegar margir
hinna bestu manna gengust á hönd
helstefnunum tveimm-, kommún-
isma og fasisma, í þeirri trú að
ávöxtur þeirra væri sjálft fyrir-
myndarríkið.
Halldór Laxness tók snemma að
skipta sér af þjóðmálum að hætti
menntamanna síns tíma, en þeir
voru, eins og Sartre orðaði það, sí-
skiptandi sér af því sem þeim kom
ekki við. En eiginleg stjórnmálaaf-
skipti hans hefjast ekki fyrr en eftir
Ameríkudvöl hans þar sem hann
sannfærðist um ágæti sósíalismans.
Hann tileinkar Alþýðuflokknum
Alþýðubókina (1929), en strax 1931
er hann kominn í samband við Kom-
intern, Alþjóðasamband kommún-
ista, sem stjórnað var frá Moskvu.
Islenski kommúnistaflokkurinn var
deild í Komintern. I trúnaðarbréfi
til Moskvu 1931 segist Halldór líta á
sjálfan sig sem „verkalýðssinnaðan
byltingarmann“. Ári síðai- heldur
hann í sína fyrstu Rússlandsfor og
skrifar áróðursritið I Austurvegi
(1933). í rúma tvo áratugi er Hall-
dór síðan einn áhrifamesti sósíalisti
landsins. Allan þann tíma var hann
mjög umdeildur með þjóð sinni.
Gekk það svo langt að stór hluti
þjóðarinnar gat ekki metið skáld-
verk hans að verðleikum vegna
stjórnmálaskrifa hans og margvís-
legra athugasemda um íslenskt
þjóðlíf. Síðar sagði Halldór sjálfur
svo frá:
„Áratugum saman var ég altaðþví
bannhelgur á heimilum og í bóka-
söfnum víðsvegar um land, út>-
fiæmdur hjá mentastofnunum og
menníngarforkólfum, og heilar
sveitir og sýslur skipulagðar á móti
þessum auma höfundi. Allan þennan
tíma voru íslenskir stalínistar næst-
um einir um að lofa það dót sem ég
var að setja saman, kanski ekki svo
mjög af því þeim þætti það gott,
heldur af því þeir vonuðu að ég væri
eins ærlegur stalínisti og þeir.“
Hitinn í stjórnmálabaráttunni var
mikill og Halldór sjálfur dró ekki af
sér. íslenskir stalínistar höfðu fulla
ástæðu til að telja Halldór Laxness
sinn mann. Eftir að hafa fylgst með
sýndarréttarhöldunum í Moskvu
1937-8 skrifaði hann t.d. aðra bók til
dýrðar Stalín og sovétkommúnism-
anum, Gerska ævintýríð (1938).
Á síðustu áratugum hefur verið
reynt að gera sem minnst úr póli-
tískri fortíð Halldórs. í nýlegri
myndabók um ævi hans er t.d. talað
um að hann hafi á kreppuárunum
skipað sér „í flokk með alþýðunni í
bai-áttu hennai- við auðvaldið fyrir
bættum kjörum." Þetta er ekki rétt.
Allir íslensku stjórnmálaflokkarnir
fjói-ir sóttu fylgi til alþýðu manna og
á fjórða áratugnum hafði Kommún-
istaflokkurinn aðeins 3-8,5% fylgi í
kosningum. ,Alþýðan“ treysti því
öðrum flokkum betur til að berjast
fyrir hagsmunum sínum. Halldór
gengur í raðir íslenskra sósíalista
vegna þess að hann trúir á heims-
byltingu sovétkommúnismans. Hið
nýja heimsskipulag átti vissulega að
hafa í fór með sér „hafníngu öreiga-
stéttarinnar" en þó ekki fyrr en
hennar tími væri kominn, þ.e. þegar
hinir alvitru leiðtogar hefðu reytt
arfann úr mannlegu félagi.
Það er jafnframt oft haft við orð
að Halldór hafi gerst sósíalisti til að
berjast gegn óhugnaði nasismans.
En Halldór er orðinn sósíalisti
a.m.k. tveimur árum áður en Hitler
komst til valda. Hins vegar var
Halldór sannarlega í fararbroddi ís-
lenskra kommúnista þegar samfylk-
ingarbarátta þeirra gegn „Hitlers-
fasismanum" hófst fyrir alvöru
1935. Hann var síðan meðal stofn-
enda Sósíalistaflokksins 1938 (og
settist í flokksstjóm hans) þegar
hluti Alþýðuflokksins gekk til liðs
við kommúnista í þeirri baráttu. En
samfylkingin gegn fasismanum varð
skyndilega óþörf í huga Halldórs og
annarra kommúnista við griðarsátt-
mála Hitlers og Stalíns 1939 þegar
harðstjórarnir skiptu Austur-Evr-
ópu á milli sín; þá allt í einu var
óvinur siðmenningarinnar orðinn að
gömlum spökum seppa „sem enginn
bolséviki telur framar ómaksins
vert að sparka í svo um rnunar".
Halldór Laxness var of mikill
listamaður til að láta sósíalisma sinn
lita um of skáldverk sín. Stjórn-
málaáróður hans birtist að mestu í
fjölmörgum ræðum hans og blaða-
greinum og reglubundnum viðtölum
við Verkalýðsblaðið og Þjóðviljann.
I kjölfar Keflavíkursamningsins
1946 skrifar Halldór sína pólitísk-
ustu skáldsögu, Atómstöðina (1948)
- „nútíðina í hnotskurn" frá sjónar-
hóli íslenskra sósíalista. Bókin fjall-
ar um íslenskt mannlíf í umróti
nýrra tíma, en bakgrunnur sögunn-
ar er „landsalan“, þegar ráðherrar
íslands „selja“ landið fyrir dollara á
næturfundum með bandarískum
herforingjum, enda þótt þeir sverji
og sárt við leggi opinberlega að
landið skuli aldrei „selt“. Þetta er
náttúrlega skrumskæling á veru-
leikanum. Samkvæmt Keflavíkur-
samningnum hvarf Bandaríkjaher
af landi brott og Bandaríkin afhentu
íslendingum Keflavíkurflugvöll til
eignar og umráða, en bandarísku
einkafyrirtæki var falið að reka
flugvöllinn og fengu Bandaríkja-
menn afnot af vellinum fyrir flugvél-
ar sínar meðan þeir höfðu hemáms-
skyldum að gegna í Þýskalandi. En
samningur þessi, sem fella mátti úr
gildi að sex og hálfu ári liðnu, var
viðkvæmur mörgum íslendingum.
Með lýðveldisstofnuninni 1944 höfð-
um við loks öðlast fullt sjálfstæði
eftir rúmlega sex alda útlent for-
ræði. Ymsum fannst að þarna væri
Bandaríkjunum opnuð leið til að
hafa áfram her í landinu, enda hafði
Bandaríkjastjórn áður óskað eftir
að taka á leigu til „langs tíma“ land
undir herstöðvar á íslandi - og í
augum margra jafngilti útlendur
her í landi sjálfstæðisafsali. Fjöldi
íslendinga á þessum tíma var
ákveðið þeirrar skoðunar að Island
gæti haldið sjálfstæði sínu óvarið
með einhliða yfirlýsingu um hlut-
leysi og afstaða þeirra til samninga
við erlend ríki mótaðist náttúrlega