Morgunblaðið - 14.02.1998, Qupperneq 13

HALLDOR KDLJAN LAXNESS
LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998 13
FRÆG mynd af Halldóri í Los Angeles 1927-8, en þar sannfærðist hann
um ágæti sósíalismans.
HALLDÓR í ræðustól á hátíðisdegi verkalýðsins 1. maí 1937.
MEÐ ívssneskum aðdáendum íMoskvu 1954, þegar Halldór vann að þýð-
ingu Silfurtúnglsins með rússneskum þýðanda sínum.
af þeirri skoðun. Mörgum stóð jafn-
framt stuggur af engilsaxneskum
menningaráhrifum í landinu. Her-
seta Breta og Bandaríkjamanna á
styrjaldarárunum hafði haft mikil
áhrif á íslenskt þjóðlíf. Menn óttuð-
ust jafnvel að íslenskt þjóðerni
myndi líða undir lok við þennan
ágang.
Andstaða Halldórs Laxness og
stórs hluta þjóðarinnar við Keflavík-
ursamninginn 1946 var því sannar-
lega sprottin af þjóðernisást. Hall-
dór gekk svo langt að segja að í
samningnum fælist að „íslenska
þjóðin skuli útþurrkuð". En afstaða
sósíalista, og þ.á m. Halldórs, mót-
aðist jafnframt af andúð þeirra á
„amerísku gangsterklíkunni", þ.e.
bandarískum stjórnvöldum, og af
skilningi þeirra á „kraftahlutfóllun-
um“ í heimsþróuninni. Árið 1948
fullyrðir Halldór t.d. að sósíalisminn
sé „málstaður sigrandi heimsstefnu
mannkynsins“ og „eingin von fyrir
kapítalismann í þeim átökum sem
yfir standa og framundan eru“.
Á næstu áram fer minna fyrir
þeirri lofgjörð um Stalín og Sovét-
ríkin sem einkenndi stjórnmálaskrif
Halldórs á fjórða áratugnum, en
þeim mun meira fyrir árásum á
ráðamenn Vesturlanda. Halldór
kallar þá „pólitíska glæframenn“ og
„samviskulausa barnamorðíngja".
Hann segir að kalda stríðið sé alfar-
ið þeirra sök og talar um „öskrin í
stríðsæsíngannönnum“ Vestur-
landa. „Jafnvel tiltölulega lítilfjör-
legar innanlandsdeilur frumstæðrar
þjóðai- í ókunnu smálandi bakvið
heiminn einsog Kóreu, heimta kap-
ítalistar að fá að jafna með því að
leggja landið í auðn og brenna fólk-

HALLDÓR á Akureyrí með írambjóðendum kommúnista, Einarí Olgeirssyni og Steingrími Aðalsteinssyni,
við alþingiskosningarnar 1937.
ið,“ skrifar Halldór um Kóreu-deil-
una. „Gagnvart hinum sósíalistíska
friði er sem morðvopn auðvaldsins
missi afl sitt; og það er af því að frið-
ur sósíalismans og mannlegt siðferði
er eitt; sósíalisminn er siðalögmál
mannkynsins,“ segir Laxness á bylt-
ingarafmæli Sovétríkjanna 1952, en
það ár voru honum veitt Stalín-verð-
launin.
Um þessar mundir er þó sem
Halldór leysist úr gerskum álögum.
Telur sonur hans, Einar Laxness
sagnfræðingur, að Gerpla (1952) sé
öðrum þræði uppgjör við stalínis-
mann. Halldór heldur þó áfram að
ferðast um Austur-Evrópulönd og
tala um gott atlæti fólksins þar og
hina miklu skömm íslendinga sem
láti það yfir sig ganga að sópa gólf
hjá dátum (viðtal í Þjóðviljanum
1956).
í Skáldatíma (1963) gerir Halldór
loks upp við sósíalismann. í þeirri
bók er að finna magnaða lýsingu á
óhugnaði sovétkommúnismans og
snjalla málsvörn fyrir vestrænt lýð-
ræði og skynsamlega hugsun. Með
Skáldatíma afskrifar Halldór sjálfur
nær þriggja áratuga stjórnmálaskrif
sín í þágu sósíalismans sem mark-
leysu. Það er til marks um hversu
afgerandi uppgjörið í Skáldatíma er
að eftir það gátu jafnvel hörðustu
pólitísku andstæðingar Halldórs
hugsað sér að hann yrði forseti
landsins 1968.
Halldór Laxness var einn fjöl-
margra menntamanna á Vestur-
löndum sem studdu sovétkommún-
ismann á fjórða og fimmta áratugn-
um. í bók sinni um meðreiðarsveina
kommúnismans úr hópi mennta-
manna segir David Caute að fylgi-
spekt þein-a við Stalín sé best skýrð
sem eins konar eftirmáli við upplýs-
ingarstefnu 18. aldar. Rússland Stal-
íns sýndi að maðurinn var í rauninni
sinn eiginn herra og með réttri
stjóm væri unnt að beina mann-
skepnunni á braut til dýrðlegrai-
framtíðar. En til þess þurfti hörku
og Stalín var ofurmennið sem gat
hrint hinum réttu áformum í fi'am-
kvæmd. Menntamennimir höfðu
jafnframt uppgötvað með hjálp
Marx leyndardóm sögulegrar þró-
unar og valdarán bolsévika í Rúss-
landi var í þeirra augum hetjuleg til-
raun til að stytta leiðina í þann
áfangastað sem mannkynið óhjá-
kvæmilega stefndi.
Menntamennirnir töldu sér al-
mennt trú um að í Sovétríkjunum
ríkti vísindahyggja þar sem stað-
reyndir réðu stjórnvaldsákvörðun-
um, ekki hagsmunir, og þetta væri í
fyrsta sinn í sögu mannkyns að
þjóðfélagi væri stjómað á grundvelli
vísindalegra staðreynda. í þessu
fólst náttúrlega að þeirra líkar væm
við stjómvölinn, því almúginn var
ekki fær um að vega og meta vís-
indalegar staðreyndir. Úrvalshópur-
inn átti að ráða ferðinni og aðeins
þegar leiðtogarnir höfðu mótað
fjöldann í sinni mynd gat alþýðan
orðið frjáls.
í Skeggræðum gegnum tiðina við
Matthías Johannessen, segist Hall-
dór hafa verið blekktur:
„Við héldum - vonuðum - að byrj-
að væri að framkvæma sósíalisma í
heiminum.... Það var stalínisminn
í Sovétríkjunum sem sveik okkur.
Við vorum leyndir öllum annmörk-
um, ágöllum og ávirðingum þessa
kerfis. I leynilegu ræðunni á flokks-
þingi 1956 gerði æðsti maður Rúss-
lands heyrinkunnugt með dæmum
sem enginn hefui- treyst sér til að
véfengja, að þama hafi verið
grimmdarfullt bófafélag að verki,
ekki síður illskeytt en fasistar
Þýskalands; a.m.k. sama manngerð-
in. Og báðir með þýska heimspeki
að undirstöðu og trúarjátningu."
Um nær þriggja áratuga skeið
var Halldór Laxness einn áhrifa-
mesti pólitíski penni landsins. Þús-
undir manna lögðu t.d. trúnað á lýs-
ingar hans frá Sovétríkjunum af því
að það var hann sem skrifaði þær.
Laxness gegnir því mikilvægu sögu-
legu hlutverki í íslenskri stjórn-
málabaráttu á þessari öld. Það er
vissulega rétt að það er gildi skáld-
skapar hans sem mestu varðar, en
jafnvel sumar mestu skáldsögur
hans voru teknar sem innlegg í
stjórnmálabaráttu samtímans, jafnt
af samherjum hans í pólitík og and-
stæðingum. Það verður því ekki hjá
því komist að fjalla um stjórnmála-
skoðanir Halldórs Laxness þegar
fjallað er um verk hans. Og það er
ekki til að kasta rýrð á hans stór-
kostlega æviverk að rifja upp trú
hans á sósíalismann, heldur nauð-
synleg forsenda til skilnings á
manninum og samtíð hans.
„Það eina sem lifir er velskrifaður
texti,“ segir Halldór Laxness á ein-
um stað. I Skeggræðunum við
Matthías víkur hann að forgengi-
leika kennisetninga og segir:
„Það verður að skilgreina hug-
myndirnar frá degi til dags, annars
tapa þær allri merkingu. Heimurinn
bíður ekki kyrr frá degi til dags. . . .
Á árunum 1920-’30 og fram undir
stríð trúðum við því að gott þjóðfé-
lag hlyti að vera á næstu grösum og
það væri tilvinnandi að berjast fyrir
þessu góða þjóðfélagi. En svo stend-
ur maður uppi andspænis nýjum
tíma, nýrri vitneskju um staðreynd-
ir, nýrri þekkingu; þar á meðal nýrri
þekkingu á manninum. Það sem vai'
heilagur sannleikur í gær eru svik
og lygi og hræsni í dag. Og þjóðfé-
lagið góða sem við ætluðum að
skapa er hætt að vera skurðgoð eða
guðsmynd. Við lifum á tíma þegar
þai-f að skilgreina sérhvert hugtak á
nýjaleik ef mennirnir eiga að halda
velli sem skyni gæddar verur.“