Morgunblaðið - 14.02.1998, Blaðsíða 17

16 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
+
LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998 17
HALLDOR KILJAN LAXNESS
HALLDOR KILJAN LAXNESS
Heimssaga og stellingar
Eftir Matthías Johannessen
Heimssaga kotbóndans
Matthías: Bent hefur verið á, að setningar
sem þú skrifaðir ungur í bréfum til vina þinna,
minni á lýsingar á Olafi Kárasyni í Heimsljósi:
þú segist þrýsta vitum þínum niður í grasið,
niður í jörðina, „þaðan sem ég á smæð mína“,
en lýsir svo Ólafi m.a. á þann hátt, að hann hafi
lengi legið uppi á kálgarðsveggjum, þrýst and-
litinu niður í grasið og grátið djúpum og inni-
legum sælugráti andspænis hinu óumræðilega.
Reynsla þín verður hans reynsla.
Halldór: Inn í allar uppdiktaðar persónur,
ekki sízt aðalpersónur, kemur innri og ytri
reynsla höfundar sjálfs. Mér dettur ekki í
hug að bera á móti því, að bæði Olafur Kára-
son og nokkrir tugir af öðrum persónum í
sögum mínum séu greinileg endurspeglun
sjálfs mín. I því sambandi má ekki láta sér
sjást yfir Bjart í Sumarhúsum. Þetta er allt
runnið úr sjálfsvitund höfundarins, á þar
heima og er óaðskiljanlegt henni. Flaubert
sagði um sjálfan sig viðvíkjandi maddömu
Bovary, þeirri óviðjafnanlegu persónu úr
einu af minnismerkjunum í bókmenntum
Frakka á 19. öld: „Madame Bovary - það er
ég!“ Þetta get ég einnig sagt um margar af
mínum persónum. En það skýrir kannski
ekki mjög mikið.
Matthías: Að hve miklu leyti kynntistu
Bjarti sjálfum, meðan þú varst fyrir austan?
Halldór: Ef til vill alls ekki. Ef til vill hef ég
bara kynnzt honum í sjálfum mér. Ég hef
aldrei kynnzt neinum manni í veruleikanum
Trveir kaflar úr bókinni Skeggrœður gegnum tíðina
sem væri líkur Bjarti. Ágizkanir manna um
það, hvaðan Bjartur sé upprunninn, og sömu-
leiðis getgátur um samastað Bjarts er flest
hugarburður manna. Bærinn Sumarhús á að
hafa verið austur á Jökuldalsheiði og heita þar
Veturhús. En það er misskilningur að Vetur-
hús á Jökuldalsheiði séu fyrirmynd að umgerð
um líf Bjarts í Sjálfstæðu fólki. Ég var al-
ókunnugur í Veturhúsum; þó ég færi þar um á
skíðum einn vetrardag, kynntist ég aldrei
bóndanum sem bjó þar, né sá hann. Aftur á
móti var fyrirmyndin, ef nokkur var, að þessu
mannlífi í litla bænum, sem Sjálfstætt fólk get-
ur um, vestan af fjörðum. Þegar ég var ung-
lingur á ferð með vini mínum, séra Halldóri
Kolbeins, þar vestur frá, var ég byrjaður að
bera áhuga fyrir íslenzka kotbóndanum, og
langaði til að skrifa um hann hetjusögu. Þá gaf
ég öllum smáum kotum og íbúum þeirra sér-
stakar gætur. Ég tók meira að segja upp á því
að verða eftir í svona kotum, þegar ég var með
séra Halldóri í húsvitjunarferðum. Frumfyrir-
myndin að Sumarhúsum var kot, sem hét Sel í
Múlasveit. Þar er kveikjan að Sjálfstæðu fólki.
En kotin í Jökuldalsheiðinni styrktu þessa
mynd mína.
Matthías: Einar Benediktsson skáld, er
hann fyrirmyndin að sýslumanninum í Para-
dísarheimt, eins og sumir halda?
Halldór: í Paradísarhéimt kemur fyrir
sýslumaður, lítilfjörleg aukapersóna, sem
náttúrlega gæti verið Einar Benediktsson,
eins og hver annar sýslumaður. En ég hafði
engan kunnugleik af Einari Benediktssyni
sem sýslumanni, þekkti hann bara sem gamalt
skáld í Reykjavlk. Þeir hafa ekki mikið álit á
Einari Benediktssyni sem halda að þessi lítil-
fjörlega aukapersóna sé hann. Og þegar spurt
er um Garðar Hólm get ég svarað: hann er
holdi klædd hugleiðing mín um eðli frægðar-
innar.
Matthías: Það er engin tilviljun að Brekku-
kotsannáll ber þetta nafn.
Halldór: Nei, það er ekki tilviljun. Þetta
nafn er valið í samræmi við íslenzka aðferð að
velja annálum heiti, t.a.m. Skarðsárannáll.
Hann er ekki bók um Skarðsá, heldur rit, sem
hefur orðið til á Skarðsá um veröldina.
Matthías: Kristján Karlsson segir að með
Islandsklukkunni hafi orðið þáttaskil í starfi
þínu: Hann segir að Islandsklukkan eigi rætur
í gríska harmleiknum, íslendingasögum, forn-
sögum. Hún sé drama. Hún sé flóknara og
strangara verk en fyrri sögur þínar.
Halldór: Kristján hefur sjónarmið sem ég
hafði ekki hugsað út í áður. Þetta er sjálfsagt
rétt hjá honum. En þegar byrjað er á skáld-
sögu er höfundurinn ekki að hugsa um hvort
hann eigi núna að hafa hana eins og grískt
drama eða fornsögurnar, eða segi við sjálfan
sig: Nú ætla ég að gera einhverja afskaplega
geníala þrískiptingu, og því um líkt. En svona
eiga bókmenntafræðingar einmitt að hugsa og
skrifa um bækur, það er þeirra hlutverk; líta á
verkin af sjónarhóli bókmenntafræðinnar. Þá
verður bókmenntagagnrýnin líka það sem hún
á að vera: sérstök listgrein innan bókmennt-
anna. íslandsklukkan er ekki sprottin úr
vinnubrögðum sem voru í tízku á uppvaxtar-
dögum mínum þegar sálfræðilega skáldsagan
og sú þjóðfélagslega sátu í fyrirrúmi. Slík
vinnubrögð hneigðust til orðafjölda og lang-
dreginna lýsinga. Höfundurinn velti sér upp úr
einhverju feiknalegu skrafelsi, sem reyndar
stundum gat orðið skemmtilegt; þó oftar hið
gagnstæða. Ef fólk hefur ekki tíma til að liggja
yfir bókum, er svona stfll til lítils. Menn nenna
ekki að bíða eftir því sem höfundarnir ætla að
segja. Ef saga vellur öll út í náttúru-, veður- og
sálarlífslýsingum, ellegar blaðagreinum og rit-
gerðum um allan skrambann, er hætt við að
góðfús lesari verði að leggjast á spítala til að
komast yfir að lesa þetta. Mig minnir að
Snorri hafi í allri Heimskringlu enga sálarlífs-
lýsingu, og aðeins eina veðuriýsingu: „Logn
var veðurs." Þegar ég skrifaði íslandsklukk-
una var ég kominn á þá skoðun, að nauðsyn-
legt væri að strika sem mest út, og sá, þegar
ég leit í minar gömlu bækur, að þar var víða
hægt að strika út heilar og hálfar setningar,
stundum aðra hverja setningu, jafnvel heila
kapítula. íslandsklukkan er dregin saman í
forminu. Óþarfa orðaskak er lagt niður, aldrei
sagt hvað maðurinn hugsar, því það verður
óendanlegt ef á að lýsa því út í æsar hvað allir
hugsa, og hlýtur að enda í óskapnaði sem er
andstæður sögu: úr því verður einna helzt
„nouveau roman". í íslandsklukkunni reyni ég
að segja með sem fæstum orðum, hvernig per-
sónan kemur fram í hverju atviki, hvað hún
talar og hvernig hún svarar heiminum með
hegðan sinni. Ég vona að það hafi ekld orðið til
þess að persónurnar í íslandsklukkunni séu
lakar dregnar upp en í bókum sem ástunda
meiri mærð.
Matthías: Jafnvel Heimsljós er af allt öðrum
toga spunnið en íslandsklukkan. Er þetta
rétt?
Halldór: Heimsljós er ljóðræn saga og
sums staðar fer hún á kaf í landslagsmynd-
um, sálarlífslýsingum og veðurfarsspekúla-
sjónum.
Matthías: En svo við tökum aftur upp þráð-
inn, þar sem fyrr var frá horfið, þá skrifaðir þú
íslandsklukkuna á Eyrarbakka og að mestu
leyti að næturlagi. Og Eyrbekkingar vildu, að
sögn, ekki umgangast þig meira en í hófi. Var
það vegna þess að þeir héldu kannski að þú
værir að skrifa um þá?
Halldór: Ég hef aldrei kvartað yfir Eyr-
bekkingum. Ég sinnti þeim að vísu ekki mik-
ið, hafði um annað að hugsa i þessu indæla
þorpi. Ég var kominn þangað til að vinna. Ég
fór austur á Eyrarbakka þegar verið var að
reisa Gljúfrastein, svo ég gæti verið í friði
fyrir smiðum, sem alltaf voru að spyrja mig
ráða. Ég er vondur að byggja hús og það var
þýðingarlaust að spyrja mig. Á Eyrarbakka
skrifaði ég þá bók, sem heitir Eldur í Kaup-
inhafn, í íbúð Guðmundar Daníelssonar sem
þá var í Ameríku. Þetta var heldur ósögulegt
sumar. Ég vann seinni partinn á daginn og
fram yfir miðnætti. Þetta var í júní og júlí.
Ég fékk stundum að borða hjá frú Ragnhildi
í Háteigi, sem átti húsið. Oft fór ég í langar
gönguferðir út með sjó, tíndi söl og þurrkaði
þau á bæjarhellunni og tuggði þau meðan ég
var að vinna. Eða ég fór í göngu inn til lands-
ins, stundum fram undir morgun, aleinn og
allir sofandi í Flóanum. Upp úr tíu leit til mín
gömul kona úr litlu húsi rétt hjá. Hún hafði
þann starfa með höndum að kveikja upp í
ofninum. Hún var eins og konan í kvæðinu
hjá Davíð Stefánssyni. Hún kynti upp með
kolum og ég fór ekki á fætur fyrr en farið var
að loga. Þegar ég fór af Eyrarbakka, átti ég
eftir einn kolapoka sem ég gaf konunni í
verðlaun fyrir góða frammistöðu. Ég hef
sjaldan eða aldrei fengið aðrar eins guðbænir
fyrir mér og mínum um tíma og eilífð, eins og
fyrir þennan kolapoka. Ég ímynda mér að
þessar bænir dragi mig langleiðina til himna-
ríkis.
Að setja sig í stellingar
Matthías: Mér er sagt að þú hafir hripað
niður orð og orðatiltæki hvar sem þú hefur
komið, og notað síðar. Stundum jafnvel sótt
söguþráðinn í munnmæli eða frásagnir sem þú
hefur heyrt. Að hve miklu leyti vinnurðu sögur
þínar með þessum hætti?
Halldór: Ég hef oft lagt eyru við orðum og
orðatiltækjum, sem mér voru ekki kunn, og
fest mér þau í minni. Sum hef ég síðan notað
þegar mér hefur fundizt við eiga. En ég hef
ekki gert mikið að því að skrifa upp orð sem ég
hef heyrt. Þegar ég hef ekki verið alveg viss
um að ég myndi rétt á skrifandi stund, hef ég
flett upp í orðabókum. Og hafi ég ekki fundið
orðin þar, hef ég kvatt til menn, sem ég hef
haldið að könnuðust við þau. Ef þeir hafa ekki
getað hjálpað mér, hef ég látið orðið eða orða-
tiltækið flakka eins og ég mundi það. Við eftir-
grennslan fræðimanna hefur sjaldan reynzt að
ég hafi munað skakkt.
Matthías: Þú hefur einhvern tíma sagt að
fólk úti á landsbyggðinni tali, þrátt fyrir allt,
ekki betra mál en við sem erum uppalin í
Reykjavík.
Halldór: Það gerir það sjálfsagt ekki heldur.
Ég veit eiginlega ekld hvaðan þessi hugmynd
um að tala gott eða vont mál er komin - líklega
upphaflega úr kennaraskólanum. Að minnsta
kosti höfðu allir barnakennarar mínir strangar
kenningar um rétt og rangt mál. Mál sem talað
er hér í Reykjavík og er frábrugðið sveitamáli
er oft mjög skemmtilegt og sjálfsagt að nota
það í bókum þar sem það á við, mér er sama þó
það sé kallað slang og skrílmál. Ég hef oft af
„listrænum ástæðum" tekið orðskrípi af göt-
unni upp í texta mína, engu síður en rammís-
lenzkar glósur eftir almenning í strjálbýlinu.
Matthías: Þegai- ég las Brekkukotsannál,
fannst mér hann væri ekki skáldsaga, heldur
sérstök tegund ævisögu. Reyndirðu nokkuð að
setja þig í ævisögustellingar, þegar þú skrifað-
ir söguna?
Halldór: Já, það eru þannig stellingar í bók-
inni. Maður verður að setja sig í sérstakar
stellingar við hverja bók, eins og leikari verður
að vera nýr maður í hverju hlutverki.
Matthías: Var Bjartur mótmæli gegn
Hamsun?
Halldór: Bjartur er að vissu leyti skrifaður
sem mótmæli gegn sveitarómantíkinni, sem
mér hefur alltaf fundizt leiðinleg nema hjá
Jónasi og Steingrími sem sækja hana til
Grikkja. En það er varla hægt að kalla sveita-
rómantíkina lífsstefnu og því síður þjóðfélags-
stefnu. Þegar ég sem ungur maður í Kaup-
mannahöfn las Gróður jarðar eftir Knut
Hamsun, nýútkomna, fannst mér spurning
verksins röng og þar af leiðandi svarið, þó sag-
an sé sjálf þar fyrir utan merkileg og að mörgu
leysi ágætt verk eins og ég hef áður minnzt á
við þig.
• Skeggræður gegnum tíðina - Halldór Laxness og
Matthías Johannessen - Helgafeil MCMLXXII