Morgunblaðið - 14.02.1998, Síða 20

20 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDÓR KILJAN LAXNESS
Svona er að hugsa
um bœkur
HEIMSLJÖS
HANN stalst til að krota með prikinu sínu í moldarflög eða á
snjó, en þetta var honum bannað, og sagt hann skrifaði sig til
skrattans. Svo hann varð að skrifa á sál sína. Kamarilla húsfreya
var hatursmaður bókmenta. Þegar tók að bera á óeðlilegri laungun
dreingsins til að grúska í bókstöfum, þá sagði hún honum til varn-
aðar söguna af G. Grímssyni Grunnvíkíngi. Hann skrifaði sig ekki
Guðmund Grímsson einsog annað fólk, heldur skamstafaði sig og
bínefndi til að líkjast höfðíngjunum. Það var voðaleg saga. G.
Grímsson Grunnvíkíngur var skáldmennisræfill og skrifaði hund-
rað bækur. Hann var vondur maður. Þegar hann var úngur þá vildi
hann ekki giftast, heldur eignaðist þrjátíu börn. Hann hataði fólk
og skrifaði um það. Hann hafði skrifað fjölda bóka um saklaust fólk
sem aldrei hafði gert honum mein. Einginn vildi hafa samneyti við
slíkan mann, nema ljótar kellíngar sem hann hafði dæmt á sig í elli
sinni. Menn fá í elli sinni það sem þeir dæma á sig. Svona er að
hugsa um bækur.
EINAR MÁR GUÐMUNDSSON valdi
Barðist fyrir
viðurkenningu
á réttindum
köfunda
Kveðja frá Bandalagi
(slenskra listamanna
Bandalag íslenskra listamanna
þakkar Halldóri Laxness samfylgd-
ina allt frá stofnun samtakanna
1928. Halldór var á löngu tímabili í
fremstu víglínu þeirra listamanna
sem harðast börðust fyrir viður-
kenningu á réttindum höfunda yfir
verkum sínum, og öðrum fremur
lagði hann til það afl sem þurfti til
að þjóðin færi að virða skáld sín og
listamenn að verðleikum. Hann
settist í sfjórn Bandalagsins sem
ritari 1934 og tók þátt í stjómar-
störfum með nokkrum hléum allt
fram til ársins 1950. Þótt ekki sæti
hann í stjóm Bandalagsins eftir það
fylgdist hann ávallt af áhuga með
baráttu félaga sinna fyrir eflingu
listsköpunar í landinu og bættum
hag listamanna. Hann lagði þeim lið
þegar mikið lá við, síðast 1992 í and-
ófi Bandalagsins og Rithöfundasam-
bands íslands gegn skattlagningu
bóka og áformum um aukna menn-
ingarskatta, og var þeim hvatning
til þess að skerpa vitund sína um
gildi þess að standa uppréttur við
sitt verk.
íslenskir listamenn drúpa nú
höfði og harma dauða höfuðsnillings
íslenskrar tungu. Þeir minnast
Halldórs með virðingu og þökk fyrir
skáldskapinn dýrmæta og liðveisl-
una alla.
Bandalag íslenskra listamanna
sendir frú Auði og öðrum aðstand-
endum hlýjustu samúðarkveðjur.
Megi gæfa og blessun fylgja þeim
öllum.
Hjálmar H. Ragnarsson.
Forréttindi að
r eiga slíkt stór-
menni að vini
Ég held að ég megi fullyrða að
það hafi verið 1936 sem við Helga
kynntumst Halldóri persónulega.
Það var hjá Erlendi í Unuhúsi, en
þangað vorum við farin að venja
komur okkar. Vinur okkar Ásgeir
Júlíusson teiknari kynnti okkur aft-
ur á móti fyrir Erlendi, en hann og
Erlendur voru náskyldir. I því sam-
bandi langar mig að vitna í bókina
„Spilað og spaugað“ sem Guðrún
Egilson færði í letur. Þar segir á
einum stað: „Stundum litum við inn
í Unuhús, en Erlendur og Ásgeir
vinur minn voru frændur. Erlendur
var óvenjulegur maður. Stundum
fannst manni að hann væri varla af
þessum heimi. Hann vh’tist aldrei
sofa. Hann vann á daginn, tók á
móti fólki á kvöldin og las allar næt-
ur. Hann var kúltúrmaður fram í
fíngurgóma, stakur bindindismaður
og þoldi ekkert ljótt og óheflað
kringum sig. Það voru einkum lista-
menn og menningarpostular sem
komu í Unuhús, allt kommar eða
hálfkommar. Samt varð maður
aldrei var við ofstæki í þessum hóp,
heldur sveif víðsýnisandi yfir vötn-
unum og menn létu sér ekkert
mannlegt óviðkomandi. Ég man sér-
staklega eftir einu hörkurifrildi milli
Halldórs Laxness og Þórbergs. Þeir
voru að rífast um þjóðemishyggju
og alþjóðahyggju og ekki man ég
hvor hafði betur, en mér þótti
skjóta skökku við að það var heims-
maðurinn Halldór sem var stífur
málsvari hins þjóðlega en Þórberg-
ur, hinn týpíski íslenski sveitamað-
ur, barðist fyrir ómengaðri alþjóða-
hyggju. Alls konar deilur um menn
og málefni, stjórnmál og listir voru
daglegt brauð í Unuhúsi en allt í
góðu. I návist Erlends urðu menn
að sýna hófsemd og stillingu.“ I
þessu andrúmslofti kynntumst við
Halldóri, sem þá þegar hafði vakið
mikla athygli hér heima með bókum
sínum. Sérstaklega vorum við unga
fólkið hrifin af Þú vínviður hreini og
Fuglinn í fjörunni (Salka Valka).
Þessar bækur bókstaflega lásum við
upp til agna. Árið 1936 vorum við
Helga 18 ára en Halldór 34 ára,
heimsmaður í fasi, sundurgerðar-
maður í klæðaburði en fyrst og
fremst skemmtilegur og fyndinn og
sýndi okkur unga fólkinu alveg sér-
lega aðlaðandi framkomu. Svo liðu
árin. Við fórum til Ameríku í stríð-
inu 1942 og vorum þar í þrjú ár. Er
við komum aftur endurnýjuðust
kynnin við Halldór. Halldór var þá
giftur á ný Auði Sveinsdóttur sem
við þekktum frá fyrri tíð. Öll sú
saga er svo þekkt að ég hefi engu
við að bæta. En mig langar að lok-
um að segja smá sögu sem ég sagði
Halldóri er við dvöldum vetrarlangt
í Vínarborg 1961-62. Þannig var að
Markús bróðir minn og vinur hans
fóru í síldarvinnu norður í land ein-
hvern tíma á árunum milli 1930 og
1940. Það varð minna úr síldinni en
vonir stóðu til og þótt þeir kæmu
slyppir og snauðir til baka voru þeir
í besta skapi og höfðu verið að
skemmta sér út allt sumarið að telja
einhverjum hálfvita sem þar var
með þeim trú um að hann væri efni í
stórskáld. Honum þótti lofið gott og
rembdist eins og rjúpan við staurinn
að yrkja og kom út hinn kostulegasti
skáldskapur, sem mikið hefir verið
hlegið að í okkar hópi. Þar á meðal
þetta: „Jesús er fæddur i Nazaret,
þá var ég alveg bet.“ Þetta segi ég
sem sagt Halldóri. En mikið fannst
mér það fyndið að lesa þetta í einni
af bókum Halldórs þai’ sem segir að
þetta sé einhver gamall sálmur!
Sjálfsagt hefur hann ekki munað
hvar hann hafði heyrt þetta og látið
það fljóta með. Svona eiga skáld að
vera. Það eru mikil forréttindi að
hafa átt þetta stórmenni að vini.
Rögnvaldur Sigurjónsson.
Skapaði heila
veröld með orð-
snilld sinni
„Að nóttu þegar sól er affjalla"
„Þegar verið er að skýra frá
kristnihaldi undir Jökli má aldrei
gleyma jöklinum; amk. ekki leingi í
einu.“ - Þessi orð úr skýrslu Umba
til biskups koma upp í hugann þeg;
ar höfundur þeirra er kvaddur. I
Kristnihaldi gnæfir jökullinn yfir
sögusviðinu eins og Halldór Kiljan
Laxness gnæfir yfir aðra Islend-
inga á tuttugustu öld. Neðan jök-
ulsins, þar sem landið mætir haf-
inu, er ríki fugla. Fuglabjargið er
ímynd mannfélagsins, en hugstæð-
astur fugla er skáldinu snjótittling-
urinn: „Svona fugl er á þýngd við
frímerki. Samt fýkur hann ekki þó
hann standi útá berángri í fár-
viðri.“ - „Hvað sem á dynur, snjó-
titlíngurinn lifir af; stórhríðarnar
eru ekki fyr um götur geingnar en
hann er orðinn sólskríkja.“
Jökullinn og snjótittlingurinn:
fjarlæg og mikilfengleg sýn á leið
til himins, veikburða en ósigrandi
líf af jörðu komið. Milli þessara
skauta skapaði Halldór Kiljan Lax-
ness heila veröld með orðlist sinni,
orðlist sem að fjölbreytni nálgast
náttúruna sjálfa. Þeim tilfinningum
sem vakna við andlát hans verður
best lýst með orðum þeirrar bókar
sem hér er leidd til vitnis: „Oft
heyrist um ófreska menn að sál
þeirra fari úr líkamanum. Það kem-
ur ekki fyrir jökulinn. En næst
þegar manni verður litið til, þá hef-
ur líkaminn farið úr jöklinum og
ekkert eftir nema sálin íklædd lofti.
... Að nóttu þegar sól er affjalla
verður jökullinn að kyrrlátri
skuggamynd sem hvílir í sjálfri sér
og andar á menn og skepnur orðinu
aldrei sem eftilvill merkir einlægt.
Kom dauðans blær.“
Vésteinn Ólason.
Að bjarga
íslenzkum
pjóðararfi um
ókomin ár
Ósagt skal látið hvort fráfall
Halldórs Laxness markar nokkur
tímamót.
Vandaðir sjónvarpsþættir og
samvizkusamleg upprifjun dag-
blaða á ferli hans vekja hressilega
athygli á honum, en hvort okkar
eirðarlausa þjóð man þann fróðleik
stundinni lengur eða getur nokkuð
af honum lært, það er borin von.
Til þess liggja einkum tvær
ástæður. I fyrsta lagi er umhverfi
og umfjöllunarefni stærstu verka
Halldórs á vettvangi sem höfðar
aðeins að takmörkuðu leyti til
þeirrar kynslóðar sem álítur að
heimurinn hafi verið skapaður árið
1968, jafnvel síðar. í öðru lagi þyk-
ir æ stækkandi hópi öllu girnilegra
að mæna á sjónvarps- og tölvuskjái
en stauta sig fram úr þeim bókar-
textum sem krefjast íhygli, ein-
beitni og helzt drjúgrar ástundun-
ar af hálfu lesandans.
Þeim sem ekki ólust upp við það
að fá nýskrifuð stórvirki Halldórs
nær árlega til lestrar á viðkvæm-
ustu þroskaárum sínum er líka viss
vorkunn. Heildar ritsafn hans er
ekki aðeins gífurlegt að fyrirferð,
heldur einnig svo margslungið og
samið út frá svo sundurleitum
sjónarmiðum, að þeim sem ætlaði
t.d. að gleypa í sig ritgerðir hans,
og þá einkum þær pólitísku, gæti
farið svipað og iðraveikum manni
sem drykki bleksterkt kaffi oní
skyr; hætt við hann fengi kveisu.
Menn sem ekki auðnast að hafa
nautn af góðri tónlist vita yfirleitt
ekki hvers þeir fara á mis; segja
má að þeir séu fátækir án þess að
vita það, og vonandi þeir hafi þá
gaman af vondri tónlist ef hún
skyldi fyrirfinnast. En því er þetta
nefnt hér, að svipað er þeim farið
sem ekki hafa, einhverra hluta
vegna, litið við þeim yfirgripsmikla
og margslungna ríkidómi sem býr í
snilldarverkum Halldórs.
Ég man þá tíð, að ýmsir frómir
og að sama skapi sjálfumglaðir
menn, hrósuðu sér af því að hafa
ekki lesið stafkrók eftir þennan
höfund. Einatt átti sú afstaða sér
flokkspólitískar rætur. Þá fóru
þeir sumir hverjir að glugga í hann
og jafnvel fjárfesta í einni og einni
bók eftir hann, er þeir sannfréttu
það einn haustmorgun að maður-
inn hafði fengið nóbelsverðlaun.
En síðan hefur á ýmsu gengið. Og
nú er svo komið, að jafnvel ólíkleg-
asta fólk viðurkennir það fyrir al-
þjóð að hafa kannski lesið eina og
eina bók, máski þó ekki alla. Ætli
þeir menn lifi ekki í heimi án tóna.
Stundum er að þvi ýjað að ís-
lenzk tunga sé stödd i einhverri
hættu. Það er sjálfsagt rétt, því að
hún hefur alltaf verið það og mun
verða svo lengi sem hún er töluð.
En hver er hættan? Ekki fyrst og
fremst aðrar þjóðtungur, heldur
hraðinn í aldarandanum; það gild-
ismat að meta allt til fjár eða að-
hlátursefnis; það viðhorf stundar-
gleðinnar að sagan okkar sé við-
fangsefni fræðimanna einvörðungu
eðaþá sérvitringa; sú hyskni í
tungutaki að vanda ekki málfar
sitt. Þessar tilhugsanir geta gert
mann ósköp dapran á stundum.
En þá er það sem sú hugsun
vaknar, sú vonarglæta, að menn
nenni að lesa hann Halldór okkar,
einkum unglingamir. Ekki endi-
lega að gleypa í sig allar bækumar
hans eins og sá sem kann sér ekki
magamál. Heldur að einhver ein
þessara fjölbreyttu bóka hans
verði gaumgæfilega lesin, helzt aft-
ur og aftur. Það gæti bjargað ís-
lenzkum þjóðararfi um ókomin ár.
Elías Mar.
Viðtal við
Plús Ex
Það var kvöld. Ég hafði stjáklað
smástund fyrir framan ákveðna
blokk á Fálkagötu. Ég var heldur
snemma á ferðinni sem var ekki
mér líkt. En þetta var engin
venjuleg heimsókn til venjulegs
manns. Ég var að fara að taka
undirbúningsviðtal við sjálfan
Halldór Laxness út af sjónvarps-
þætti sem átti að taka upp seinna í
vikunni í þáttaröð vegna sjötíu og
sjö ára afmælis skáldsins. Ég
kveið mjög fyrir þessu öllu.
Það er skemmst frá að segja að
Halldór og Auður tóku á móti
þessum lafhrædda stúdent af svo
mikilli hlýju að hann gleymir því
aldrei. Halldór var löngu búinn að
fá nóg af átökum um menn og mál-
efni og tók það skýrt fram eftir
flestar skemmtilegustu sögumar
sem hann sagði, að þetta myndi
hann ekki segja í viðtalinu. Og það
gerði hann ekki. Ef hann mundi
ekld nöfn eða ártöl spurði hann
Auði sem var að vinna eitthvað í
grenndinni, samspil þeirra tveggja
var svo eðlilegt og áreynslulaust að
ég dáðist að því. Ég dáðist líka að
þessu fallega heimili en mest dáð-
ist ég þó að Halldóri. Aldrei fyrr
eða síðar hef ég talað við jafn heill-
andi sjentilmann! Mér er næst að
halda að ég hafi flogið fremur en
svifið heim eftir þessa heimsókn.
Ég hafði áður lesið flestar af
bókum Halldórs Kiljan Laxness
en ég hafði enga afstöðu til hans
sjálfs. Hann var bara goðsögn sem
kom mér ekkert við, hélt ég. Ég
hélt meira að segja að ég gæti
hafnað bæði manninum og verk-
unum alfarið ef mér sýndist svo.
En þegar ég rifja upp þessa heim-
sókn og þegar ég hef verið að
horfa á brot úr þessum gömlu
sjónvarpsviðtölum, í bráð-
skemmtilegum þáttum Halldórs
Guðmundssonar og Þorgeirs
Gunnarssonar fyrr í þessari viku,
þá blasir eitthvað annað við. Það
var ekki bara ég sem mændi í hrif-
inni andakt á skáldið, við yngra
fólkið gerðum það öll, meira og
minna. Vegna þess að sú þýðing
sem Halldór og verk hans höfðu
fyrir okkur var önnur og meiri en
skýrð verði með heillandi manni
og stórgóðum bókum.
Eins og Ástráður Eysteinsson
og Eysteinn Þorvaldsson hafa
bent á fylgdi Halldór Kiljan Lax-
ness kenningum Sigurðar Nordals
um að íslendingasögumar væru
skáldverk, ekki sagnfræði. Með
nútímalegum, alþýðlegum útgáf-
um á íslendingasögunum, með
greinum um frásagnartækni og
sagnalist miðaldabókmenntanna
og síðast en ekki síst með Gerplu
vildi Halldór virkja sögumar, læra
af þeim, gagnrýna þær en fyrst og
fremst nota þessa kynngimögnuðu
texta sem umræðugrundvöll um
menningararf og þjóðemi. Forseti
íslands líkti Halldóri við Snorra
Sturluson og það var góð samlík-
ing. Eins og Snorri gaf okkur nor-
rænu goðafræðina í sinni persónu-
legu úrvinnslu svo að hún verður
aldrei frá henni skilin, þannig er
erfitt fyrir þær kynslóðir sem
fæddar em eftir stríð að nálgast
menningararfinn öðra vísi en túlk-
aðan af Halldóri Laxness.
Gerpla svipti íslendingasögum-
ar saldeysi sínu, ef svo mætti að
orði komast. Islandsklukkan verð-
ur sannari saga átjándu aldarinn-
ar en sagnfræði sömu aldar. Rit-
gerð Halldórs um Jónas Hall-
grímsson síast inn í skilninginn á
ljóðum Jónasar og svona mætti
halda áfram. Ég held með öðram
orðum að Halldór Kiljan Laxness
hafi verið eins konar Plús Ex í
þeim hugmyndum um íslenskt
þjóðemi sem kynslóðimar sem
ólust upp eftir stríð tóku inn meira
og minna óafvitandi. Það var ekki
hægt að hafna þeim sögum sem
orðnar vora okkar og þeim Plús
Ex sem tilreiddi þær. Og til þess
bar heldur enga nauðsyn því að
hver hefði viljað vera án þeirra?
Ég kveð Halldór Laxness með
innilegu þakklæti fyrir það sem
hann gaf okkur og votta Auði Lax-
ness og fjölskyldu hans samúð
mína.
Dagný Kristjánsdóttir.
Þakka
skemmtunina
Mér er í mun að þakka Halldóri
Laxness skemmtunina. Hann er
tvímælalaust langfyndnasti rithöf-
undur sem ég hef lesið. Óteljandi
sinnum hef ég hlegið í einrúmi,
jafnvel grátið af hlátri, yfir fyndn-
inni í bókum hans. Ég þarf líklega
ekki að geta þess, hvílíkur höfuð-
kostur það er rithöfundi að vera
skemmtilegur. Og Halldór varð,
svo mörgum áram skipti, alltaf
skemmtilegri og skemmtilegri.
Mörgum hefur tekist hið gagn-
stæða næsta fyrirhafnarlítið.
Svo er það dirfskan. Halldór var
hugaður og þorði að ganga í ber-
högg. Hann var svo djarfur, að
hann áræddi oftar en einu sinni að
ganga af trúnni og viðurkenna það
með stíl.
Hitt var þó enn meira, að hann
þorði að skrifa á íslensku fyrir
þennan stóra heim. Hann skiifaði
og skrifaði á þessari annarlegu
tungu, þangað til öll veröldin varð
að taka við honum og þýða verk
hans á tungumál sín. Það afrek
verður seint endurtekið.
Halldór Guðjónsson frá Laxnesi
var slíkur fyrirmaður á íslenskum
ritvelli á 20. öld, að enginn hefur
komist með tærnar, þar sem hann
hafði hælana.
Gfsli Jónsson.