Morgunblaðið - 14.02.1998, Side 28

HALLDÓR KILJAN LAXNESS
28 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
Morgunblaðið/Þórir Óskarsson
HALLDÓR aíhendir Jóhannesi Nordal verðlaunapeninga sína og -skjöl frá
Nóbelsstofnuninni til varðveislu í Seðlabankanum.
n>iK trustms |
, american.sca^mn^an íoonoahon í
atc u> conto
HALLDöR KlUKt* LKKNESS \
^nKncan-Smr^rLvíariffmniiaUon's
m mogNikn of hi»<ontTimiuon»
\o 'vorki litcrauirc
aod to thc t>f undcrstandín& bctwccn
thc Umtcd StatCJ and lccland.
Kíwtoancrrt
,.1*111» MPHUUD AW0 HIH»T1( *SV*N
SÍÐASTA viðurkenning sem Halldóri hlotnaðist; frá The American Scand-
inavian Foundation í fyrra.
Morgunblaðið
FJÖLMIÐLAMENN ræða við Halldór á sjötíu ára ríthöfundarafmæli hans
áríð 1989.
Heldur áfram
ab næra okkur,
þótt hann kveðji
Kveðja frá Leikskáldafélagi
íslands
í návist snilligáfu verður himin-
ljóst í kringum okkur. Engu er lík-
ara en við höfum verið viðstödd
mikla hátíð; og að sá skemmtilegi
og uppáfinningasami meistari sem
færði okkur hana hafi ráðið yfir svo
mögnuðum galdri, að veislan er
. þrotlaus og heldur áfram að næra
okkur þó að hann kveðji.
Það er ekki lítils virði að Halldór
Kiljan Laxness skyldi gefa leikritun
jafn mikinn gaum og hann gerði.
Með því jók hann veg þessarar van-
ræktu bókmenntagreinar svo um
munaði. Sem leikskáld var Halldór
virkastur á fyrri hluta sjöunda ára-
tugarins þegar íslensk leikritun var
í endurfæðingu, vakin af einkar ný-
stárlegri leikritun eftirstríðs-Evr-
ópu, sem ýmist hefur verið kennd
við fáránleika eða tilvistarstefnu.
Þá samdi hann sín einstæðu verk,
satírísku skemmtunarleikina
Strompleikinn, Prjónastofuna Sól-
ina og Dúfnaveisluna, þar sem víða
4 er beittara heimsháð en í prósa-
skáldskapnum - að Gerplu og
Atómstöðinni ekki undanskildum.
Ekki er minna vert um margvísleg-
ar hugleiðingar hans og ritgerðir
um tegundina drama. I greinum
sem prentaðar eru t.a.m. í Upphafi
mannúðarstefnu, Skáldatíma og
Yfirskyggðum stöðum er skrifað af
djúpum skilningi um eðli og innstu
rök leikritunar, hvemig hún í
grundvallaratriðum skilur sig frá
prósaskáldskap. Það voru þörf
skrif. Þessar greinar eru nauðsjm-
leg lesning þeim sem vill fást við
leikritaskrif og ekki síður þeim sem
gefa sig út fyrir að skrifa gagnrýni
um slík skrif, en ýmsir bókmennta-
fræðingar seinni tíma hafa naumast
grun um hvað sú básfælna skepna
dramatíkin á yfirleitt að fyrirstilla.
Við eigum eftir að átta okkur á
hlut leikverka hans í heildarverk-
inu, hvernig leikritun varð rökrétt
skref í lok sjötta áratugarins og síð-
an hvemig hún dró úr fyrirferð hins
alvitra Plús Ex og leiddi skáldið á
ný til hins tæra prósa í Kristnihaldi
undir Jökli, Innansveitarkróníku og
endurminningabókunum. Snemma
á fimmta áratugnum hafði Halldór
lýst því hversu mikilsvert það er
■ fyrir höfund að átta sig á því að
„bók er sjónhverfmg". Þessi orð
skýra ef til vill að hluta hvers vegna
hann sneri sér að leikritagerð, að
sögn firrtur þörfinni til að skrifa
skáldsögur. Sá sem skrifar leikrit
er í senn höfundur og óvandabund-
inn áhorfandi að sköpun annarra á
því sama höfundarverki. Þetta
skildi HaOdór Laxness vel, þvi leik-
arinn er eins konar Plús Ex hold-
gerður uppi á leiksviði fyrir allra
augum. Kannski var þessi gjöfula
dvöl í leikritun skáldinu lífsnauð-
syn, tækifæri til að skoða sagnar-
andann og beisla sögumanninn á
ný, rétt eins og fyrsta leikritið,
Straumrof, varð endurnæring frá
glímunni við Sjálfstætt fólk
snemma á fjórða áratugnum.
Við eigum eftir að skoða og skil-
greina hvemig leikritin eru ekki
einungis sprottin af óþoli gagnvart
siðbrenglun tímans heldur eiga sér
dýpri rætur í allri hugsun skáldsins
og ævistarfi. Þannig má til dæmis
rekja þræði Silfurtúnglsins að
minnsta kosti allt aftur til Alþýðu-
bókarinnar og umþenkinga skálds-
ins þar um „Kvikmyndina amerísku
1928“. Við eigum einnig eftfr að átta
okkur á þeim áhrifum sem Silfur-
túnglið hafði á yngri leikskáld,
næstu kynslóð, því dramatík hafði
verið illa vanrækt og raunar niður-
lægð um langt skeið þegar það leik-
rit kom fram. Ef til vill varð hann
okkar fyrsti höfundur til að semja
leikrit gagngert með ögrandi leik-
svið Þjóðleikhússins í huga. Hann
var reyndar það mikill kunnáttu-
maður á list leikhússins að hann sá
það sjálfur fyrir að margar af sög-
um hans yrðu leiknar á leiksviði, en
ófáar skáldsagna hans hafa verið
færðar í leikform, jafnt af innlend-
um sem erlendum leikritahöfund-
um. Enda hafa fáir skáldsagnahöf-
undar skrifað jafn eftirminnileg til-
svör, smíðað jafn heilar og dramat-
ískar persónur, eða sviðsett atburði
af jafn djúpu, dramatísku innsæi.
Halldór Kiljan Laxness var fé-
lagsmaður í Leikskáldafélagi ís-
lands frá stofnun þess. Að leiðarlok-
um standa íslensk leikskáld í óborg-
anlegri þakkarskuld við þennan ör-
láta jöfur og geta sennilega aldrei
gert betur en svara með stolti í ei-
lífðinni: Við vorum uppi á öld Hall-
dórs Laxness.
Við vottum Auði Sveinsdóttur,
bömum Halldórs og bamabömum
einlæga samúð okkar.
Áml Ibsen.
✓
Obrotgjarn
bautasteinn í
tilverunni
Halldór Laxness er látinn. Lang-
ar mig til að minnast hans með
nokkrum orðum, sem félagi í Rit-
höfundasambandi Islands sem er
fæddur um líkt leyti og Halldór
fékk Nóbelsverðlaunin í bókmennt-
um.
Fyrst er að telja að hann reynd-
ist móður minni vel í hennar rit-
störfum: En það var Amalía Líndal
(1926-1989), blaðamaður og rithöf-
undur frá Bandaríkjunum. En hún
fékk bókina Ripples from Iceland
útgefna í Bandaríkjunum árið 1962.
Henni segist svo frá í viðaukanum
að seinni útgáfu bókarinnar 1988; í
þýðingu minni hér:
„Tíunda eintakið fékk Halldór
Laxness, Nóbelsverðlaunahafinn
frá 1955; en hann hafði áður sent
mér, sem blaðamanni, eintak af
skáldsögu sinni Paradísarheimt.
Hann bauð okkur hjónunum nú óð-
ara út að borða, og lýsti þar yfir
ánægju sinni með bókina. Hann
lagði svo til að ég legðist í skemmti-
siglingar á meðan verið væri að
kryfja og melta bókina uppi á ís-
landi. „Þetta geri ég alltaf þegar
mínar bækur koma út,“ útskýrði
hann.
Ég átti senn eftir að uppgötva af
hverju hann hafði varað mig við:
Hann var sjálfur uppivöðsluseggur,
og vissi þó alltaf nákvæmlega hvað
hann var að gera. En hér var ég,
sem hafði færst það í fang íjgranda-
leysi mínu að „segja löst á Islandi".
Þannig skildi ég nú ummæli hans
eftir á.“
Sem dæmigerður unglingur í
Kópavogi, varð ég fyrst var við
Laxness þannig, að minningabókin
hans Innansveitarkróníka, þótti til-
komumikil jólagjafabók hjá foreldr-
um mínum. Fór ég þá að bíða
spenntur eftir nýjum hreinræktuð-
um skáldsögum frá hendi þessa
aldna skáldjöfurs.
I Menntaskóla minnist ég að Vig-
dís Finnbogadóttir, síðar forseti Is-
lands, heimsótti okkur eitt sinn til
að kynna okkur rithöfundinn Hall-
dór Laxness. Galt hún þá kröftugu
neiyrði við þeirri fyrirspurn minni,
hvort skáldjöfurinn væri ekki ögn
farinn að dala.
Ég var aldrei látinn lesa neitt eft-
ir Laxness í skóla, en ég fór þó að
grípa í bækur hans á eigin spýtur,
til að mynda mér skoðun á þeim;
enda var hann viðurkenndasta
dæmið um óbrotgjaman bautastein
í tilverunni hér.
Næst heyrði ég talað um hann á
háskólaárunum mínum í Kanada:
Landi okkar einn hafði dálæti á að
segja „snillingasögur" af honum of-
an af Islandi, á góðri stundu. Þóttu
mér þær sögur orka nokkurs tví-
mælis, þótt sannferðugar, upp-
byggilegar og græskulausar ættu
að heita, því óánægjubroddar gagn-
vart þeim sem skara fram úr, báru
kímnina uppi.
Er fyrsta Ijóðabókin mín kom út,
1989, sendi ég Laxness þegar áritað
eintak; og hafði langþráður draum-
ur minn þá ræst; að svara áskorun
fordæmis hans í einhverju. Áhrifa
frá frjósömum íslenskustíl hans
hefur enda að vonum gætt sums
staðar í skrifum mínum.
Nýlega las ég æskuminningar
Laxness, til að fá meiri mannfræði-
lega innsýn í kvöldvökumenningu
bændasamfélagsins. Komst ég þá á
þá bráðabirgðaskoðun að Laxness
hafi ætíð staðið með annan fótinn í
hinni alþýðlegu munnbókmennta-
hefð Islands, og með hinn í hinni
vestrænu skáldsagnamenningu; að
hann hafi hugsað eins og sjálf-
menntaður alþýðumaður en ekki
eins og maður sem hefur tOeinkað
sér langa formlega skólamenntun
eða vísindalegan þankagang. En
hvort tveggja þykir hafa sína kosti
og galla fyrir rithöfunda.
Enn er eftir að fjalla um mörg
möguleg tengsl skáldsagna Hall-
dórs við aðrar vestrænar bók-
menntir. Mig grunar t.a.m. að
Gerpla sé að nokkru leyti tilraun
hans til að skrifa íslenska útgáfu af
„Ódysseifskviðu", þroskasögu
ferðalangs heimsenda og heima á
milli; keimlíka því sem gríski skáld-
sagnahöfundurinn Kazantzakis var
að gera á sama tíma í söguljóði sínu
Nútímalegu framhaldi að
Ódysseifskviðu, en ekki að Laxness
hafi verið fyrst og fremst að taka
mið af Islendingasögunum, eins og
mönnum varð þó eðlilega starsýn-
ast á.
Laxness skrifaði eitt sinn, svo
sem frægt er orðið, að Jónas Hall-
grímsson væri fremstur íslenskra
skálda. Mér þykir nú sýnt, að við
það megi bæta, að þeir tveir séu
orðnir, ásamt Snorra Sturlusyni,
þrír mikilvægustu rithöfúndar sem
og einstaklingar íslandssögunnar.
Tryggvi V. Líndal.
Þakklœti
Ur Steinahlíðum
fellur grasgróinn steinn
Hann er frjáls ferða sinna
Steinninn stendur
undir nafni -
þungur fyrír -
einsogstafli bóka
skrífaður af snilld
Kólfur klukkunnar
slær út
til heiðurs
Halldórí Laxness
í túninu heima
Bókastaflinn
sannar nafngift hans:
Nóbelsskáldið okkar
Kristinn Gísll
Magnússon.
Halldór Kiljan
Laxness látinn
Hljóðnar ys um ögurstund,
auður heiðursstallur.
Nákul fer um nakinn lund.
Nú er Kiljan allur.
Úr völdum þráðum
vefarans
vatt sinn eigin hnykil.
Smá var aldrei hugsun
hans,
hún var ætíð mikil.
Ást og hatur eltu hann
eftir brautum frama.
Um þann djarfa andans
mann
engum stóð á sama.
Yfir hærum mikils manns
mánadísir syngja.
Hver ætlar nú í anda hans
íslandsklukku hríngja?
Kristján Árnason.
Kjarni
málsins
Nú er hann þagnaður trumbu-
sláttur Töframannsins sem sló takt-
inn. Við erum í hálfgerðu reiðileysi,
losti, ég sá það niðrí bæ fyrsta dag-
inn sem við vissum að skáldið var
farið. Það var brestur í augunum á
fólki. Einsog töframir sem hefðu
haldið þessari þjóð saman væru að
splundrast. Einsog álög hefðu horf-
ið, en ef fólk er ekki í álögum glatast
það. Og hann hélt okkur í álögum.
Töframaðurinn með trumbuna sína.
Það er þessi taktur hans sem hefur
haldið þjóðinni saman, og á meðan
við hjörum sem þjóð nennum við að
vakna á morgnana, jafnvel snemma,
hérna yst á hjara veraldar. Það er
að vísu ekkert í tísku að tala um
þjóðir núna, en við gætum aldrei
hangið hérna nema dálítill hópur.
En það er skáldið á Gljúfrasteini
sem hefur slegið taktinn með
trumbunni sinni, læknað okkur með
sögum, læknað sárin eftir allt þetta
myrkur og hungur, áþján, gefið
okkur máttinn aftur. Mátt til að búa
okkur til mynd.
Hann fann sér alltaf stað fyrir ut-
an og í ellinni þegar hann var hætt-
ur að skrifa fann hann sér líka stað
fyrir utan. Alltaf svolltið fyrir utan,
einsog íslenski einsetumaðurinn. En
gleymdi aldrei kíkinum. Og við höf-
um eignast litlar trommur því hann
hefur vakið okkur, búið okkur til og
við stígum fram á sviðið sem per-
sónur með rödd og hreyfíngar; rödd
úr eldgömlu myrkri og ókomnu
Ijósi, hreyfingar úr hafi og fjalli,
sem leikarar, dansarar, söngvarar,
sagnamenn, fjallgöngumenn. Það er
heilt leikhús sem sprettur upp. Við
höfum heyrt þennan takt og töfrast.
Þurfum við að losna undan oki
bókmenntanna, skáldsagnanna, til
að verða frjáls til að geta gengist
þeim aftur á vald, því eftilvill er það
kjarninn í okkur, og við verðum að
hafa kjarna svo við splundrumst
ekki. Galdurinn við ævintýrið er að
losna úr álögum út úr ævintýrinu
inn í galdurinn. Halldór Laxness
var ekki bara maður, hann var
töframaður. Hann var ekki bara pí-
anóleikari, hann var trommuleikari.
Hann var ekki bara skáld, hann lék
skáld.
Elísabet Jökulsdóttir.