Morgunblaðið - 14.02.1998, Síða 32

HALLDOR KILJAN LAXNESS
Kveðja til stórmeistara
íslenskra bókmennta
Kveðja frá Félagi íslenskra bókaútgefenda
íslenskir bókaunnendur standa í mikilli þakkarskuld við Halldór
Kiljan Laxness. Hann ber höfuð og herðar yfir aðra íslenska rithöf-
unda á 20. öld og verður að leita allt aftur til Snorra Sturlusonar til
að finna annan viðlíka höfund í bókmenntasögu þjóðarinnar. Með
verkum sínum endurnýjaði hann íslenska tungu og frásagnarlist og
hleypti þannig nýju blóði í stirðnað bókmál. Þannig jók hann veg
bókarinnar, - homstein íslenskrar menningar.
Félag íslenskra bókaútgefenda kveður stórmeistara íslenskra
bókmennta, Halldór Kiljan Laxness, með virðingu og þakklæti.
HALLDÓR skrifaði um 60 rítverk, sem gefín voru út á bók. Alla setningu á bókum Halldórs eftir 1950 annaðist Hörð-
ur Oskarsson verkstjóri í VQnngsprenti, þar til hann lét af störfum 69 ára að aldri. Mynd tekin hjá Vöku-Helgafelli.
Halldór var mikill
kúltúrmaður og sér-
stakur heiðursmaður
/
Hördur Oskarsson setti allar
bœkur hans eftir 1950
HALLDÓR áritar
eina af bókum sín-
um, líklegast í
kríngum 1960.
Dýrsta
perlan
Árið 1928 skrifaði Halldór Lax-
ness grein um amerískar kvik-
myndir, eftir að hafa verið ár í Los
Angeles. Hann fann þeim allt til
foráttu, og er greinin borin uppi af
því ómótstæðilega yfirlæti sem
einkenndi blaðaskrif hans á þess-
um tíma (stundum eru þó greinar í
Morgunblaðinu eftir Halldór Kilj-
an Laxness, sagði amman í Vefar-
lfcanum). Þó er einn snillingur inn-
anum „allan þennan auvirðilega
kvikmyndaskríT, og það er
Charles Chaplin. Styrkur
Chaplins í huga hins unga Hall-
dórs er hvað hann hefur eignast
marga umkomulausa vini, vegna
ríkrar samúðar sinnar með hinum
lítilsvirta.
Þessi samúð er einn höfuðþátt-
ur í verki Halldórs sjálfs alla tíð
síðan, frá Sölku Völku til Innan-
sveitarkróniku. Hún stendur eftir,
hvað sem líður breytilegum póli-
1 tískum afskiptum Halldórs. í
Sjálfstæðu fólki segir: „Því
skilníngurinn á umkomuleysi sál-
arinnar, á baráttunni milli tveggja
skauta, það er ekki uppspretta
hins æðsta saungs. Samlíðunin er
uppspretta hins æðsta saungs.
Samlíðunin með Ástu Sóllilju á
jörðinni." Skáldið er tilfinning
heimsins, og það er í skáldinu sem
allir aðrir menn eiga bágt, segir
Ólafur Kárason.
En samúðin ein gerir engan
mann að stórfenglegum lista-
manni, og kannski er fólginn ann-
ar lærdómur í hrifningu Halldórs
á Chaplin, sem varðar fagurfræði-
legan skyldleika. Styrkur Hall-
, m dórs sem skáldsagnahöfundar er
ekki síst sá hversu ótrúlega vel
honum tekst að vefa saman þætti
sem sjaldan er vikið að í skáld-
skaparfræðum: Viðkvæmni og
húmor. Viðkvæmnin er vandmeð-
farin af því hún getur af minnsta
tilefni breyst í tilfinningasemi og
orðið óbærileg; og húmorinn hefur
náttúru hins háttvísa manns að
hverfa þegar haft er fyrir honum.
I sínum bestu verkum tekst
Halldóri - jafnvel betur en
Chaplin - að halda þessum and-
stæðum til skila í undraverðu jafn-
vægi. Sem er ekki hið auðfundna
jafnvægi þess sem aldrei hættir
sér á hengiflugið; Halldór gerði
jfcaldrei neitt til hálfs í verkum sín-
um. I Heimsljósi er bæði miðils-
fundur Péturs þríhross og nætur-
vaka Ólafs og Arnar Úlfars yfir
deyjandi barni - og bókin rúmar
báðar þessar öfgakenndu myndir
gamansemi og trega.
Það er snilld hins stóra skáld-
sagnahöfundar að hýsa andstæður
af þessu tagi. Þannig gætir í verk-
um Halldórs ávallt hins ódrepandi
áhuga hans á hugmyndum, hug-
sjónum og trúarbrögðum; en hann
hafði samt jafnan í heiðri það
grundvallaratriði góðrar persónu-
sköpunar að láta einstaklinginn
vera einstakling, og ekki fulltrúa
neins nema sjálfs sín. Rétt einsog
heimsborgarinn og Islendingurinn
virðast alltaf hafa búið saman í
Halldóri sjálfum - ekki í sátt,
heldur í stríði, þar sem annar hef-
ur hinn stundum undir. Halldór
gæti rétt eins verið að tala um
þessa tvo menn í honum sjálfum,
einsog sig og Tómas Guðmunds-
son í minningargrein sinni um
skáldbróðurinn: „við vorum skáld
hvor í annars heimi, eða réttara
sagt hvor í annars draumi; (-) Við
lifðum að sjá hörmúngar heimsins,
forheimskun hans og ómensku og
það sem sárast var af öllu,
marklausa sigra hins góða; og lifa
í því andrúmslofti þar sem bestu
vinir hittast einsog framandi
menn.“
Halldór var fæddur á öld
öfganna og lifði þær og þær lifðu í
honum; höfundai'verk hans tók
fyrir bragðið stöðugum breyting-
um. Andstæðurnar milduðust án
þess að hverfa, stíllinn slípaðist og
skáldið þurfti alltaf færri og færri
orð til að koma hugsun sinni til
skila. Það er einsog Halldór hafi
komungur séð feril sinn fram í
tímann í sjónhendingu; tuttugu og
tveggja ára gamall lætur hann
persónu í ófullgerðu verki, Heim-
an eg fór, lýsa leið listamannsins:
„segja skoðunum almenníngs og
kenníngum aldarinnar stríð á
hendur, kalla alla logna hluti
sanna og sanna hluti logna, og
skygnast síðan út yfir veröldina
frá hinu glæsta sjónarhorni ofur-
menskunnar í nokkur ár . . . áður
en vér leggjumst í að kafa niður á
hafsbotn eftir dýrstu perlunni."
Hvort hann fann hana, veit eng-
inn nema höfundurinn sjálfur. En
nú er hann farinn, og hefur einsog
hann sagði um Chaplin eignast
vini um allan heim: „Ög þeir hafa
einsog hann tekið ofan, brosað og
hissað uppum sig buxurnar að
hans dæmi og haldið á stað einu
sinni enn, einsog takmarkið væri
þó einhversstaðar þrátt fyrir alt.“
I hinum fágaða og margfróða
sjéntilmanni Peter Hallberg átti
Halldór sér bókmenntafræðing
sem skáld geta ekld óskað sér
hann betri. Engu að síður sýndi
hann strákum sem voru að bauka
við æskuverk hans og heimfæra
uppá stórar kenningar velvild í elli
sinni, lá ekki á heimildum sínum
og var viðræðuhlýr.
Auði, börnum Halldórs og
bamabörnum færi ég innilegar
samúðarkveðjm-.
Halldór Guðmundsson.
/
G SETTI allar bækur
Halldórs frá 1950 og naut
þess virkilega að starfa
með honum,“ sagði Hörð-
ur Óskarsson setjari og verkstjóri í
prentsmiðjunni Víkingsprenti,
prentsmiðju Ragnars Jónssonar í
Smára. „Halldór var mikill kúltúr-
maður og sérstakur heiðursmaður.
Allt stóðst sem hann sagði eins og
stafur á bók.“
Hörður Óskarsson réðst sem
verkstjóri til Ragnars í Smára að-
eins 21 árs gamall og starfaði í
Víkingsprenti í 48 ár eða til 69 ára
aldurs. I samtali við Morgunblaðið
sagði Hörður að það hefði verið
sérstaklega gaman að vinna á
þessum stað og sér hefði fundizt
það afskaplega þroskandi. „Það
voru ekki bara rithöfundar og
skáld sem vöndu komur sínar í
Víkingsprent á þessum árum,
heldur voru það líka tónlistarmenn
og málarar. Allir vildu hitta Ragn-
ar, sem var einstakur maður, svo
einstakur að slíkur maður fæðist
ekki á íslandi nema a.m.k. aðra
hverja öld,“ sagði Hörður og hló
við.
Fljótlega eftir að Hörður hóf
störf í Víkingsprenti óskaði Halldór
eftir því að hann setti allan sinn
texta. Það gerði hann síðan, var
eins konar einkasetjari hans. Hann
setti þó raunar einnig bækur eftir
fleiri, m.a. Þórberg Þórðarson og
Gunnar Gunnarsson.
En hvernig var að lesa handrit
Nóbelsskáldsins? „Það gat á
stundum verið erfitt," segir Hörð-
ur, „en lagaðist mikið og varð afar
auðvelt eftir að frú Auður hóf að
vélrita handrit hans. Þá varð þetta
lítið mál. Fyrsta og önnur próförk
fóru síðan til yfirlesturs í Kaup-
mannahöfn þar sem Jón Helgason
prófessor las þær yfir og gerði at-
hugasemdir. Eftir að Jón hætti að
lesa voru það Haraldur Sigurðsson
og síðar Ólafur Pálmason, bóka-
verðir á Landsbókasafninu, sem
lásu yfir prófarkirnar. Man ég
einu sinni eftir að við prófarkalest-
ur hafði lesari breytt orðinu
„klömp“ í „klöpp“ í Gerplu og hafði
Halldór ekki tekið eftir þessari
breytingu og var prentun lokið
þegar þetta kom í Ijós. Varð hann
æfur út af þessari breytingu og
varð úr að Ragnar Jónsson lét
endurprenta heila örk og 10 þús-
und eintökum af gömlu örkinni var
hreinlega hent.“
„Halldór var mikill heiðursmað-
ur,“ heldur Hörður áfram, „og ég
taldi hann vera meðal vina minna.
Samband Halldórs og Ragnars í
Smára var einnig einstætt. Aldrei
var neinn samningur settur á blað
þeirra í milli, heldur var allt munn-
legt og allt stóðst sem um var rætt.
Vel var að mínu mati staðið að út-
gáfunni á bókum hans og tel ég að í
bókum hans hafi verið afar fáar vill-
ur, sem sloppið hafi undan fránum
augum lesaranna. Halldór Laxness
var stórkostlegur, heimsborgari, og
enginn komst með tærnar, þar sem
hann hafði hælana. Sjálfur hélt ég
mikið upp á Halldór sem rithöfund
og hef dáð allar bækur hans nema
eina, sem mér fannst vond. Sú bók
var Atómstöðin, enda langpólitísk-
asta bók Halldórs."
En sagðirðu Halldóri Laxness
þetta álit þitt á Atómstöðinni?
„Nei,“ segir Hörður, „það gat ég
ekki, enda Halldór allt of mikill
sjentilmaður til þess að ég treysti
mér að gagnrýna hann si svona.“