Morgunblaðið - 15.12.1998, Page 7

Morgunblaðið - 15.12.1998, Page 7
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR15. DESEMBER 1998 B 7 BÆKUR Tsjekhov í bók NÚ þegar Nemendaleikhúsið sýnir Ivanov eftir rússneska rit- höfundinn Anton Tsjekhov í Reykjavík og sýningin sannar enn fyrir áhorfendum að verk höfundarins eiga hér heima kemur út bók með smásögum hans. Hún heitir Konan með hundinn eftir samnefndri sögu. Sögur Tsjekhovs hafa birst til- viljunarkennt í íslenskum tíma- ritum á þessari öld og aðeins einu sinni áður fyrir rúmlega þrjátíu og fimm árum hafa sög- íslenskri þýðingu. Maður í hulstri hét hún og Geir Krist- jánsson þýddi. Þar birtust styttri sögur Tsjekhovs sem liann skrif- aði snemma á ferlinum en sög- urnar í bókinni Konan með hundinn skrifaði hann síðustu árin sem hann lifði eða á sama tíma og hann er að skrifa eftir- minnilegustu leikrit sín. Tsjek- hov fæddist 1860 og dó 44 ára gamali, árið 1904. Rithöfundurinn og þýðandinn Árni Bergmann þýðir sögurnar í bókinni Konan með hundinn og skrif- ar eftirmála um höfundinn. I bókinni eru finim sögur og þá síðustu, Stofu sex, má vel kalla stutta skáldsögu. ,Hún og fleiri sögur sem þarna birtast, hafa bæði verið sviðsett- ar og kvik- myndaðar. Um sögurn- ar í bókinni Kon- an með hundinn segir Árni Berg- mann: „Tsjekhov byrjaði að skrifa smásögur til þess að hafa ofan af fyrir sér á námsár- Árni Bergmann um sínum og framan af voru sögur hans örstuttar, einhvers konar skrýtlur en urðu með ár- unum lengri, gamanmálum fækkaði og þær fóru að líkjast meir og meir leikritum hans sem nú fara um allt. Efni þeirra, andrúmsloft og spurningarnar sem bornar eru upp svipa til þess sama og leikritin geyma og ekkert undarlegt að sumar þeirra hafi verið sviðsettar eða kvikmyndaðar. Sögur hans og leikrit lifa alveg sérlega góðu lífi enn í dag. Það sem hann er að skrifa rétt fyrir síðustu aldamót vísar fram á við og inniheldur nýja hluti sem áttu eftir að einkenna bókmenntir þessarar aldar. Hann lifir á tíma raunsæis og natúralisma þegar mikið er lagt í sviðsmynd verka og umhverfi persónanna er lýst af nákvæmni og í smáatriðum. En Tsjekhov sker þetta allt niður og takmarkar sig aðeins við það sem kemur persónum hans og sérkennum þeirra við. Hann yfir- gefur á undan samtímamönnum sinum hlutverk sviðsetjarans en það var hlutverk sem ritliöfund- ar vom gjarnan í á tímum áður en ljósmyndin og kvikmyndin höfðu gert sig heimankomna í lífi almennings. Tsjekhov er mjög næmur á erfiðleikana í samskiptum manna. Menn farast á mis og tala ekki saman heldur til hliðar hver við annan. Það var ekki nýtt fyr- ir höfunda á þessum tíma að fást við einsemd en þeir sem komu á undan Tsjekhov lýstu einna helst einsemd snillingsins eða einsemd hins útskúfa en Tsjekhov sér ein- semd og framandleikann í lífi sérhvers og eins. Hvaðan sem hann kemur og úr hvaða stétt sem hann er. Og persónur Tsjekhovs vilja gjarnan yfirstíga erfiðleikana og ná saman, en þótt ástin gerist það töfraafl sem breytir heimin- um þá er hún í meinum, það er allt eitthvað sem kemur í veg fyrir hana - eins og sanna vin- áttu, hjálpfýsi og skilning. Um leið og höfundur lætur okkur vita af því med sínum hógværa hætti að menn eiga betra skilið. I samtíma Tsjekhovs ríkti al- menn bjartsýni á möguleika vís- indanna en þó Tshekliov hafi trú á þeim er hann líka með þeim fyrstu sem áttar sig á því að framfarirnar geti reynst dýr- keyptar og tortímandi. Fyrstu græningjaræðurnar má finna í verkum hans. Og bæði á undan og á eftir Tsjekhov eru menn að freista les- andans með spennu og atburðum svo allt leiki á reiðiskjálfti en gagnvart þeim meðulum er Tsjekhov fullkomlega rólegur og leyfir sér ekki bara atburðaleysi heldur gerir það líka merkilegt. Þar undir kraumar nefnilega svo margt. Öll þessi atriði sem ég hef nefnt áttu eftir að setja svip á bókmenntir þessarar aldar. Það er eins og Tsjekhov opni eitt- hvert hlið að vegi sem bókmennt- ir heimsins höfðu varla tekið eft- ir áður.“ egar augu okkar mættust þarna í klefanum slepptu sálarkraftarnir okkur báðum lausum, ég faðm- aði hana að mér, hún þrýsti and- litinu að brjósti mér og tárin streymdu úr augum hennar, ég kyssti andlit hennar, axlir, tár- votar hendur, ó, mikið vorum við óhamingjusöm bæði tvö, og ég játaði henni ást mína og með nístandi sársauka í hjarta fann ég, hve allt það var óþarft, smátt og sviksamlegt sem hafði komið í veg fyrir ást okkar. Eg skildi að þegar maður elskar, þá verður maður í hugsunum sínum um þessa ást að ganga út frá því sem er æðra og mikilvægara en ham- ingja eða óhamingja, synd eða dyggð í venjulegum skilningi, eða þá að maður á alls ekki að hugsa neitt. Ur Konunni með hundinn. BÆKUR Mannfræði AF MANNANNA BÖRNUM Ritgerðir og greinar 1991-1996 eftir Harald Ólafsson. Prentun: Prent- myndastofan. Háskólaútgáfan, Reykjavík 1997. 184 bls. MANNFRÆÐI er sú fræðigrein sem í grófum dráttum hefur að við- fangi þá tegund sem kallar sig af töluverðu steigurlæti hinn vitiborna mann, Homo sapiens. Ekki hafa margar aðgengilegar bækur um þessi fræði komið fyrir almennings sjónir hér á landi og er því fengur að greinasafninu Af mannanna börnum eftir Harald Ólafsson sem kennt hefur mannfræði við Háskóla íslands í rúma tvo áratugi. Skal hér greint frá efni bókarinnar í stuttu máli. í bókinni gefur Haraldur mynd af viðfangsefnum mannfræðinnar, aðferðum og kenningum. I loka- grein safnsins varpar hann raunar Kenningar og rann- sóknir í mannfræði fram ágætri almennri lýsingu á þessu efni sem hljómar þannig: „Mannfræðin fæst við að rannsaka tegundina Homo sapiens, forfeður hennar og ættingja 1 hópi annarra tegunda. Hún leitast við að útskýi-a atferli manna og menningu og við- urkennir að það verði ekki gert nema með því að tengjast líffræði, menningarfræði og félagsfræði. Mannfræðin styðst við fornleifa- fræði og sagnfræði, sálarfræði og bókmenntafræði. Hvarvetna sér hún forvitnilega hluti og fyrirbæri sem snerta beint og óbeint mann- legt atferli og mannlega hugsun, sögu mannsins og samskipti innan tegundarinnar." í bókinni er bæði að finna inngangsgreinar að mannfræði og nokkrum kenninga- smiðum hennar og greinar um rannsóknir Haraldar. Kenningar þriggja erlendra fræðimanna eru hér kynntar á mjög aðgengilegan hátt: Strúktúralismi (sem Haraldur kallar innviðahyggju) Claude Lévi-Strauss, kenning- ar Georges Dumezil um goðafræði, sem Haraldur beitir síðan á Haraldur Ólafsson Rígsþulu, og kenning- ar franska mannfræð- ingsins Dan Sperber. Hér er einnig sagt frá ævi og störfum danska landkönnuðarins og eskimóafræðingsins Knuds Rasmussens. Fjallað er um tengsl ættfræði og rann- sókna í mannfræði og rýnt í hnýsilega grein sem Benedikt Grön- dal, skáld, ritaði um mannfræði og fornleif- ar árið 1880. I bókinni eru svo greinar um uppruna mannsins og þróun samfélagsgerðar og menn- ingar. Einnig veltir Haraldur þeirri spurningu fyrir sér hvort Is- lendingasögur séu mannfræðilegar heimildir. Vill Haraldur setja nokkra varnagla í því samhengi en í bráðskemmtilegri grein sem nefn- ist Kappreið á Kili notar hann frá- sögn í Landnámu til að sýna fram á hvernig fornar trúarlegar athafnir varðveitast í sögu þótt inntak at- hafnanna sé að mestu gleymt þeim er ritar hana. Hér er einnig að finna ritgerð um uppruna og enda- lok þjóðveldisins. Fjallað eru um hlut mannfræðinnar í umræðunni um betra samfélag. Segir Haraldur að hlutverk mannfræðingsins „geti verið það helst að benda á þá möguleika sem fyrir hendi eru svo auðveldara sé að fást við þau vandamál sem mannkynið verður að glíma við næstu áratugina." Þessi bók Haraldar er afar að- gengileg og ætti því ekki síst að nýtast þeim vel sem vilja kynna sér þetta forvitnilega fræðasvið. Þröstur Helgason I smásjá BÆKUR Skáldsögur UPPHÆKKUÐ JÖRÐ Auður Ólafsdóttir, Mál og menning, Reykjavík, 1998, 139 bls. UPPHÆKK UÐ Jörð er fyrsta skáldsaga Auðar Olafsdóttur list- fræðings. Söguhetjan er stúlka að nafni Agústína sem býr með fóstru sinni í litlum bæ á ótilgreindri norð- lægri eyju. Á eyjunni er „Fjallið eina“, sem er „miðja og möndull bæjarins" (133) sem og verksins sjálfs því fjallið er sú upphækkaða jörð sem titillinn vísar til. Ágústína „dedúar" ýmislegt og í sjálfu sér gerast ekki stórir viðburðir í bók- inni en þeim mun meira af smáum. Ágústína er fótluð og gengur við hækjur, hún ræktar og sýslar við matargerð, sultar og sker mör í slátur. „Hún var ekki bara snögg að brytja, heldur var það henni kapps- mál að hafa mörinn svo smáan að hann varð nánast ósýnilegur." (40). Þetta er fagurfræði verksins í hnot- skurn: að brytja smátt, nánast niður í það ósýnilega. Fötlun söguhetj- unnar á sér svo hliðstæðu í hreyf- ingarleysi þess smágerða heims sem verkið lýsir; hann er ekki kyrr- stæður en fer sér hægt. Einangrun hans er rofin með bréfum sem Ágústínu berast frá móður sinni sem stundar rannsóknir í fjarlæg- um löndum. Sjónarhornið er einskorðað við Ágústínu sem alltaf er að skoða ver- öldina í skrýtnu ljósi, færa myndir í sérlunduð orð „og byggja úr heilu turnana". (22). Sýn hennar er ekki viðurkennd af samfélaginu, einsog sést af samskiptum við kennara. Hún hefur sterka tilfmningu fyrir stæi'ðarhlutföllum og mikið er um formrænar andstæður og hliðstæð- ur, hátt og lágt, himinn og haf. Bún- ar eru til samhverfur milli manns- hugar og umhverfis. Ljóðræn táknaveröld verksins er afmörkuð og lokuð í þeim skilningi að hún vís- ar lítið út fyrir sjálfa sig. Táknin öðlast merkingu vegna innbyrðis vensla sinna í verkinu. Rabarbarar, svo dæmi sé tekið, merkja ekkert sérstakt svona í daglegu tali og eng- in bókmenntaleg hefð er fyrir tákn- gildi þeirra. En í verkinu eiga blöð þeirra og stilkar sér hliðstæðu í lík- ama stúlkunnar sem er auk þess getin og fædd í táknrænum skilningi í rabarbaraskógi. „Fjall- ið eina“ er drifkraftur sögunnar. Ágústína ætlar að klífa fjallið, ekki til að sigra það heldur til að yfirstíga eigin fötlun og kyrr- stöðu og jafnvel til að nálgast föður sinn, goð- sögn sem kom og fór. Einnig vill hún hnykkja á stöðu sinni í turnherbergi þar sem hún gistii' og horfa á hlutina ofan frá, komast upp fyrir veröldina. Fjallið er margbrotið tákn, að klífa það felur í sér upprisu og yfirsýn. Tilveran einsog hún lítur út í smásjá Ágústínu er full af óræðum táknum og getur því tæplega kall- ast ofskýrð en mér finnst hún vera ofvensluð, ef svo má segja. Allt á sér hliðstæður og andstæður, allt er á sínum stað. Verkið er sífellt að móta heim sinn með því að vísa fram og aftur í sjálft sig. Jafnvel margræður og annars flottur endirinn stenst ekki freistinguna að vísa kirfilega í allavega tvo staði í textanum. Fleiri glufur vantar í veggi þessarar verald- ar því lesandanum er ekki hleypt að með túlkun sína. Þrengsli myndast, lesandi hefur hvorki nægilegt and- rými né svigrúm til að hreyfa sig. Fyrirstaða í verkinu stafar af seið- mögnun orðanna en ekki síður af því að textinn gerir lesanda sinn ekki að þátttak- anda í leiknum. Verkið er meðvitað um eigin framsetningu. Talað er um náttúr- una sem sviðsmynd. Uppfærsla leikfélags bæjarins á leikriti er nán- ast „verk í vcrkinu" og einkennist af sama knappa rými og þorpsveröld- in. Plássleysi setur sviðsmyndinni skorður; það verður að „útbúa þröngan dal, umlukinn háum hamraveggjum úr frauðplasti“ og „þjappa saman dölum og hamra- beltum“ (84). Sama óraunveruleika- kennd er yfir Fjallinu eina en stærð þess er tjáð í mælieiningum, það er átta hundruð fjörutíu og fjórir metrar yfir sjávarmáli. Sú tala er svo oft endurtekin að jaðrar við klif- un. En náttúrusýnin er meinlegri en virðist í fyrstu. Þetta er póst- módernísk gei'vináttúra. í Upphækkaðri jörð er Auður Ólafsdóttir ekki á ósvipuðum slóð- um og Vigdís Grímsdóttir. í verkinu er mikið af litríkum og smágerðum orðum sem lýsa heimi kvenna og bernsku. Þorpið er ekki venjulegt íslenskt sjávarþorp og ég er ekki frá því að það sé dálítið breskt. Bretar eiga þorpsveraldir á borð við Mjólkurskóg eftir Dylan Thomas, en auk þess er talsverður Kar- demommubæjarbragur yfir þorpi Ágústínu, það er kunnuglegt en þó útlenskt. Sláturgerð er þó beinlínis þjóðleg og ég man ekki til þess að þetta merkilega fyrirbæri hafi ratað í íslenskan skáldskap áður, enda eru lýsingar á matargerð og ræktun einn sterkasti þáttur verksins. Ver- - öld Ágústínu er innhverf og undar- leg. Upphækkuð jörðlíður fyrir áð- urnefnd þrengsli og láist að gaum- gæfa afstöðu kjörlesanda síns. Að öðru leyti tekst mjög vel að skapa skringilega og hættulega stemmn- ingu. Hermann Stefánsson ^ Auður Ólafsdóttir

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.