Morgunblaðið - 07.03.1999, Blaðsíða 12

• 12 B SUNNUDAGUR 7. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLIFSSTRAUMAR
LÆKNISFRÆDIZ/u// allir sjúkdómar sýkingar
Sjúkdómar
og sýklar
ÞAÐ vakti mikla og verðskuldaða athygli fyrir nokki-um árum þegar í Ijós
kom að sár í maga og skeifugörn stafa í langflestum tilfellum af bakteríu-
sýkingu. Flestum þótti þetta afar ótrúlegt í fyrstu og það tók í raun all-
mörg ár að sannfæra vísindamenn um að svo væri. Síðan þetta gerðist
hafa vaknað grunsemdir um að ýmsir aðrir sjúkdómar, sem ekki hafa ver-
ið álitnir sýking, kunni að stafa af sýklum (sýklar eru örverur sem valda
sýkingum) að öllu eða einhverju leyti. Flestar sýkingar stafa af veirum,
bakteríum eða sveppum sem komast inn fyrir vamir líkamans. Þessar líf-
verur eru örsmáar (örverur) og við þekkjum ekki nema lítið brot þeirra;
menn hafa t.d. áætlað að við þekkjum ekki enn nema 2-3% af öllum jarð-
vegsbakteríum. A meðal þeirra óþekktu kunna að leynast margar sem
geta valdið sjúkdómum.
Asíðustu árum hafa orðið mikl-
ar framfarir í sameindalíf-
fræði og erfðatækni. Eitt af því
sem gert hefur verið er að leita að
framandi erfðaefni (kjamasýrum
sem geyma erfða-
stofnana) í sjúk-
um vefjum í von
um að fínna þar
erfðaefni sýkla
sem ættu hugsan-
lega þátt í að
valda viðkomandi
sjúkdómi. Fyrir
þessu liggja
margar ástæður og má nefna að
margir sjúkdómar haga sér á ýms-
eftir Mognús
Jóhonnsson
an hátt eins og sýkingar þó að eng-
inn sjúkdómsvaldur hafi fundist.
Oftast er einfaldara að rækta sýkla
en að leita að erfðaefni þeirra en
ræktun gengur ekki alltaf og það
hefur t.d. ekki enn tekist að rækta
holdsveikibakteríuna þó að eigin-
leikai- hennar séu vel þekktir.
Erfðamengi (öll gen eða erfða-
stofnar) baktería er um einn
tuttugasti af erfðamengi mannsins
og nú þegar er búið að fullgreina
erfðamengi u.þ.b. 25 baktería.
Þetta er mjög spennandi rann-
sóknasvið með óteljandi verkefnum
og möguleikum.
A nokkrum sviðum vinna menn
I OLLU um-
hverfi manns-
ins er mikið
af örverum.
hörðum höndum, út
frá þessum hugmyndum,
við leit að hugsanlegum
sjúkdómsvöldum. Ýmsar
grunsemdir eru um tengsl milli
insúlínháðrar sykursýki og vissra
tegunda veira (enteróveirur) sem
sýkja meltingarfærin og valda hita
og útbrotum. Sýnt hefur verið
fram á að böm sem fá margar sýk-
ingar af völdum þessara veira eru í
meiri hættu en önnur að fá insúlín-
háða sykursýki. Það sem vegur
enn þyngra er að erfðaefni þessara
veira hefur fundist í frumuþyrping-
um í briskirtli sem framleiðir insúl-
ín. Það telst þó engan veginn sann-
að að enteróveirur eigi þátt í að
valda sykursýki og áður hafa kom-
ið fram grunsemdir um samband
sýkinga og sykursýki sem reynd-
ust vera rangar.
I nokkur ár hafa verið uppi grun-
semdir um tengsl æðakölkunar og
sýkinga með bakteríum eða veir-
um. Rannsóknir í Finnlandi sem
hafa staðið í nokkur ár beinast aðal-
lega að bakt-
eríu sem veldur
öndunarfæra-
sýkingum og er
af flokki klamidía
(önnur klamidía
veldur kynfærasýk-
ingum). A vissum svæðum í Finn-
landi er mikið um sýkingar af völd-
um þessara baktería og þar er tíðni
æðakölkunar einnig mjög há. Sýnt
hefur verið fram á að við vissar að-
stæður getm- þessi baktería valdið
langvarandi sýkingum í æðaþeli
(frumunum sem þekja æðamar að
innan). Til eru sýklalyf sem vinna á
þessum bakteríum og nú er í gangi
rannsókn á 4.000 hjartasjúklingum
sem á að skera úr um það hvort
hægt sé að hindra hjartaáföll með
slíkri lyfjameðferð. Annars staðar
er verið að rannsaka hvort vissar
veirur geti átt þátt í að valda æða-
kölkun.
Ýmislegt bendir til þess að MS
(heila- og mænusigg)
kunni að vera veirusýk-
ing og nýjasta meðferð-
in við þessum sjúkdómi
er með lyfjum (inter-
ferónum) sem hafa m.a. áhrif á
veirur. Engin veira hefur þó
fundist en í gangi eru rann-
sóknir sem kanna hugsanleg
áhrif lyfja gegn herpesveirum á
gang sjúkdómsins.
Eitt af því nýjasta á þessu
sviði er að nýmasteinar kunni að
stafa af bakteríusýkingu. Um er
að ræða sérstaka tegund af bakter-
íum sem nefnast nanóbakteríur.
Þessar bakteríur em mjög smáar,
þær þola ágætlega geislun og hita
og þær vaxa mjög hægt. Eitt af því
athyglisverðasta við nanóbakteríur
er að þær mynda í kringum sig
kalkútfellingar sem geta orðið á
stærð við nýmasteina. Við rann-
sókn á nýrnasteinum úr 45 sjúk-
lingum fundust nanóbakteríur í öU-
um. Þessa bakteríu er að fínna víða
í umhverfi okkar en ekki er vitað
hvemig hún nær að sýkja fólk.
Nanóbakteríur em næmar fyrir
sumum sýklalyfjum og gerðar hafa
verið rannsóknir til að kanna hvort
þessi lyf geti hindrað nýmasteina-
myndun; þessar rannsóknir hafa
ekki gefið neinn árangur.
Telja má víst að spumingunni
um það, hvort allir sjúkdómar séu
sýkingar, verðum við að svara neit-
andi. Hins vegar á vafalítið eftir að
koma í ljós að ýmsir sjúkdómar,
sem okkur gmnar ekki í dag að or-
sakist af örvemm, séu í raun sýk-
ingar, a.m.k. að hluta til.
MATARLIST/yf/hverju súkkulaði?
Lífsglaðar súkku-
laðikanínur
TÆKNIlEr betra að hirða frálagið sitt?
s
Urgangur er
afhinu góða
ÞAÐ á við í aðalatvinnuvegi fortíðarinnar hér á íslandi og erlendis, að hver
sveitabær var nánast lokuð efnahringrás. Skepnur átu af landinu. Menn átu
skepnumar og af landinu. Menn og skepnur skiluðu landinu aftur frálagi sínu í
líki þvags, saurs og örlítils af öðra msli, og í því miklu af næringarefnum og
snefilefnum. Landið fékk á ný allnokkuð af því sem það gaf. A Islandi á þetta
þó ívið síður við en á suðlægari breiddargráðum af því að landið hafði ekíd
undan við nýmyndun næringarefna. Afleiðingin varð skógeyðing og uppblást-
ur. I heild má um sjálfsþurftarbúskap fyrri alda segja að hann hafi komið
furðu lítið niður á umhverfinu.
í BYRJUN febrúar vom flestar
betri súkkulaðibúðir Bmssel-borgar
komnar með páskaútstillingar.
Súkkulaðikanínur á stærð við menn
brosa við manni á hverju homi, það
ber tilætlaðan árangur því oft
bráðnar maður fyrir þessu sæta
brosi og gengur sem í leiðslu inn í
viðkomandi súkkulaðibúð. Hér var
mikil súkkulaðsýning um daginn þar
sem ólíkir framleiðendur sýndu af-
urðir sínar og gáfu sýnishom. Lífið
virðist snúast mikið um súkkulaði í
Brassel, margir byggja afkomu sína
á því á einn eða annan hátt, en þeim
mun fleiri gæða sér á herlegheitun-
um og gjarnan myndast langar raðir
í súkkulaðibúðunum.
Hvað er það í súkkulaðinu sem
lokkar svona? Súkkulaði er ekk-
ert „venjulegt“ sælgæti, heldur er
uppistaða þess að mestum hluta kakó,
eða minnst 50% í dökku, beisku
súkkulaði, en
minnst 30% í
mjólkursúkkulaði.
Það er m.a. ríkt af
B-vítamíni (sem er
t-d. gott gegn
stressi), sódíum,
pótassíum, D-
vítamíni, magnesí-
um og eins er í því
nokkuð af jámi, eða um 3 mg miðað
við 100 gr af dökku súkkulaði. Þegar
um mjólkursúkkulaði með hnetum er
að ræða bætist fosfór við og ásamt
magnesíum hressir það andann við og
eins þreyttar taugar. Það getur ekki
annað verið en að líkaminn kalli á
súkkulaði við ólíkustu aðstæður. Sum-
ir nota súkkulaði nánast sem deyfilyf,
úða því í sig í tíma og ótíma, í shkum
tilfellum getur verið um huggunarát
að ræða. Aðrir em líkt og glæpamenn
við súkkulaðiinnkaupin, með sektina
og samviskubitið skínandi langar leið-
ir. Svo er það súkkulaðielskandinn,
sem án nokkurs samviskubits stingur
ástkæmm súkkulaðimola upp í sig við
hvert tækifæri. Iþróttamaðurinn sæk-
ir gjaman í súkkulaði til að fá aukaút-
hald, eins er súkkulaðiát í próflestri
löngu þekkt fyrirbæri og virðist oft
hjálpa til við að halda mönnum við elh-
ið. Súkkulaði getur oft gefið manni
aukaorku og létt róðurinn við ýmsar
aðstæður, en er vitanlega ekki lausnin
á grunnvandanum í hvert skipti. Það
er óheilsusamlegt í óhófi eins og og
hvað annað, en ef við temjum okkur
hollt mataræði almennt, þá gerir
minna til þó við „dettum" í súkkulaðiát
endmm og eins. Það ber að líta á
súkkulaði sem matartegund og koma
fram við það sem slíkt, neyta þess í
hófi og út frá næringarsjónarmiði er
dökka súkkulaðið hollast, vegna þess
að eftir því sem meira kakó er í
súkkulaðinu, þeim mun minna er af
smjöri og sykri Eitt er víst að það er
sama hvort súkkulaði er dökkt, Ijóst,
með hnetum, hvítt, með piparmyntu
eða lfkjörsfyllingu, ávallt tekst því að
heilla bragðlauka okkar og örva hug-
myndaflug bæði framleiðenda og neyt-
enda. Því bera bosandi súkkulaðikan-
ínumar glöggt vitni. Ég held að marg-
ir gætu tekið undir það að súkkulaði-
platan sé drottning alls sælgætis,
vegna hins mikla næringarinnihalds
og dásemdar bragðs sem af henni er.
Uppskrift fyrir 6.18-20 frekar litlar
vatnsdeigsbollur.
ítalskar súkku-
ladibollur
„Profiteroles"
'A lítri rjómi
120 g dökkt súlckulaði
4 msk. koníak (mó sleppa)
(Flestir kunna að búa til bolludags-
vatnsdeigslbollm- þannig að ég leyfi
mér að sleppa uppskriftinni að þeim.)
Kælið bollurnar og sprautið því næst
þeyttum, örlítið sykmðum rjóma inn í
þær. Bræðið súkkulaðið yfir vatns-
baði, kælið og bætið því ásamt kon-
íakinu rólega saman við restina af
þeytta rjómanum. Veltið bollunum
varlega upp úr súkkulaðirjómanum
með gaffli og raðið þeim á fat í eins
konar píramída (í hring ein röð innan
í aðra og síðan bollur á víxl ofan á
hvor aðra, þar til ein er á toppnum).
Skreytið með því að sprauta þeyttum
rjóma inn í sum samskeytin.
Með iðnbyltingunni fyrir um
tveimur öldum hófst þróun í
átt frá sjálfsþurftarbúskap. Ný-
myndun borga og aðrir atvinnu-
hættir urðu til að nýjar efna-
hringrásir urðu til
í búsýslu manns-
ins, sem hlífðu um-
hverfinu miklu
minna en áður.
Borgir stækkuðu
og urðu æ háðari
eftir Egil aðfluttum neyslu-
Egilsson vöram. Hið nýja
ástand fól í sér að
vömnnar var aldrei neytt nærri
framleiðslustað. í stað þess að úr-
gangur hafi verið borinn á að nýju,
safnaðist hann fyrir í þéttbýli að
mestu og varð að umhverfisvanda.
Ræktuð svæði fengu æ minna aftur
af því sem þau létu af hendi. Þeim er
bætt það upp að hluta með verk-
smiðjuáburði. Sorp stórborganna
inniheldur allt í einu: úrgang úr sal-
emum, matarleyfar, pappír, sápu-
efni, þungmálma, plast og aðrar úr-
gangsvömr iðnaðarins. Hirðulaus
umgengni við lífrænan úrgang veld-
ur óþarfa gróðurhúsaáhrifum.
Myndun moltu úr því leiðir til mynd-
unar gass sem má nýta til orkufram-
leiðslu. Frárennslisvatn borga er að
vísu hægt að hreinsa og nota, en
botnfall þess er ónothæft í nokkru
samhengi vegna mengunar. Hámark
meðvitundarleysisins mátti sjá um
íslenskar sveitir, einkum fyrir
nokkram áratugum, er mykja og tað
var látið hlaðast upp án þess að það
kæmi að því gagni sem því bar á
ræktuðu landi, gagni sem var í raun
miklu meira en verksmiðjuáburður
gerði. Nú vita bændur betur.
Einhver mesta afturfór umhverf-
ismála heimsins sem um getur er
rúmlega aldargömul - enska vatns-
salemið. Það þarf til sín mikið vatn,
sem komast má hjá sé notað
þurrsalerni. Það skilar næringar-
ríku efni út í skolpræsin og þaðan í
hreinsistöðvar stórborganna, þar
sem það verður hluti þess botnfalls
sem er ónothæft til nokkurs góðs
hlutar af öðrum orsökum. Islend-
ingar skila mestu af þessu í sjóinn,
þar sem það verður hluti af lífkeðju
sjávarins. Kamrar fortíðarinnar
voru umhverfisvænni, en það er til
féll í þeim var nýtt til áburðar.
Kínverjar eru ekki svo margir
sem raun ber vitni vegna neinnar
hátækni heldur af því að þeir hafa
frá alda öðli lifað, ekki á landinu,
heldur kunnað að falla til í eðlilegri
hringrás lands, gróðurs og dýrarík-
is. Það sem er gert þar í stómm stíl í
landbúnaði er nokkurs konar fyrir-
mynd þess sem aðrar þjóðir þurfa
að taka sér fyrir hendur. En mis-
munandi aðstæður kalla á ýmsa út-
færslu. En einhver jafngóð hringrás
hjá hverri þjóð kann að vera for-
senda þess að við þrífumst vel hér á
jörðu. Óllu lífrænu sorpi á kínversk-
um býlum er safnað í þró, jafnt frá-
lagi dýra og manna og því er til fell-
ur af jurtaleifum. Gasið sem mynd-
ast nægii' til meira en helmings
orkuþarfar býlisins.
eftir Álfheiöi Hönnu
Friðriksdótfur