Morgunblaðið - 17.03.2000, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LIF
FÖSTubÁGÍJR117. MÁRS 2000 t
Bandarísk könnun, sem
dönsk heilbrigðisyfirvöld styðj
ast við, sýnir að ef foreldrunum fannst í lagi
að krakkarnir drykkju þá drukku þeir krakkar tífalt
á við krakka, sem áttu foreldra er beittu sér gegn því að
þeir drykkju áfengi.
snemma að drekka. Meira
en helmingur krakka í
5., 6. og 7. bekk segjast
hafa drukkið áfengi með
foreldrum sínum og um
sextán prósent krakk-
anna segjast hafa verið
drukkin með foreldrunum.
Um þriðjungur krakka á
þessum aldri segja að for-
eldrunum þyki allt í lagi að
það sé drukkið áfengi á
skólasamkomum, þeir for-
eldrar vilji ákveða hversu
mikið sé drukkið, hvar og
hvenær. Það er því stór hópur
danskra krakka, alveg niður að
tíu ára aldri, sem álíta að það sé
í lagi foreldranna vegna að þeir
drekki.
Áhyggjumar, sem heilbrigðis-
yfirvöld hafa af þessu, eru að þeg-
ar krakkar byrja snemma að neyta
áfengis byrja þau líka snemma á
ýmsu öðru, til dæmis að reykja og
nota hass. Um 40 prósent þeirra
sem drekka mikið hafa líka prófað
að reykja hass, meðan aðeins fjór-
tán prósent af öðrum en þeim sem
mest drekka hafa prófað hass. Aðrir
fylgifiskar áfengisneyslu krakka
Geðheilsa undirstaða
heilbrigðis
Góð geðheilsa er undirstaða
heibrigðis og vellíðunar, að
mati Elínar Ebbu, en minna
l ':\ er lagt upp úr geðrækt í
okkar samfélagi en lík-
amsrækt. „Æ fleiri rann-
sóknir styðja að undir-
rót flestra meina er
langvarandi streita. Það
truflar líkamsstarfsem-
ina ef viðvörunarkerfið
er alltaf í gangi og það
7 getur leitt til andlegra
j sem og líkamlegra sjúk-
,7 dóma. Margt er streitu-
/ valdandi í okkar umhverfi,
j jafnvel jákvæðir þættir eins
W og að gifta sig, eiga böm og
kaupa sér bíl og íbúð. Mis-
jafnt er hve fólk þolir vel
streitu af lífeðlislegum ástæð-
um, en sálfræðileg áföll verða
einnig til þess að veikja mótstöðu-
kerfið, svo og ýmsir félagslegir og
umhverfislegir þættir, til dæmis fá-
tækt, atvinnuleysi, kyn og kynþátt-
ur.“
Geðheilsuefling miðar að því að
gera fólk meðvitaðra um hvað getur
styrkt það til dæmis í streitustjómun,
að sögn Elínar Ebbu sem segir flesta
hafa skilning á mikilvægi hreyfingar,
holls mataræðis, nægs svefhs og að
halda sig frá vímugjöfum. „Það er
mjög mikilvægt til þess að halda góðri
geðheilsu en færri hugsa um að sinna
tilfinningalegum þörfum sem snúast
oft um að tjá tilfinningar sínar og tala
um líðan sína. Taka þarf rétt á málum
strax í barnsæsku, í skóla og á heimil-
um. Umsjón barna ætti að kenna á
framhaldsskólastigi. Geðheilsuefling
tengist einnig því vitræna sem margir
fullnægja í skóla eða vinnu eða með
áhugamálum. Geðsjúkir, sem ekki
geta unnið, stundað skóla eða haft
áhugamál, eru oft illa staddir að
þessu leyti. Andlega þörfin er ekki
síður mikilvæg sem fólk fullnægir oft
í gegnum trúarbrögð, góðgerðar-
starfsemi eða hvaðeina sem hefur
gildi og þýðingu fyrir einstaklinginn.“
Geðrækt er því ekki síður mikilvæg
en líkamsrækt, að mati Elínar Ebbu.
„Líkamsrækt er nú í tísku en ég er
viss um að geðheilsuefling verður vin-
sæl eftir nokkur ár. Undirstaða al-
menns velfamaðar er að hafa geð-
heilsuna í lagi.“
aðir fleiri valmöguleika. „Þeir geta
svo dæmi sé tekið valið á milli þess að
fara til geðlæknis eða sálfræðings en
hinir ekki þar sem Tryggingastofnun
ríkisins niðurgreiðir ekki sálfræði-
kostnað. Það er oft nauðsynlegt að
auka innsæi fólks, fæmi og sjálf-
straust sem aðrir fagaðilar en læknar
hafa sérhæft sig í. Slík þjónusta getur
verið tímafrek og nútímaþjóðfélagið
vill ekki að hlutir taki tíma. Fremur
er byggt á lausnum sem virka fljótt
en minni áhersla lögð á endingar-
tímann.“
„Margl er streituvaldandi í okkar þjóðfélagi, jafnvel
jákvæðir hlutir eins og að gifta sig, eiga börn, kaupa
sér bíl eða íbúð“, segir Elín Ebba.
ast um að ástandið sé skárra hérlend-
is.
í þjóðfélaginu skortir umburðar-
lyndi gagnvart geðsýki,"
segir hún. „Stjómendur fyrirtækja
gætu til dæmis boðið starfsmönnum
með geðsjúkdóma að minnka við sig
vinnu tímabundið, slíkt getur skipt
sköpum. Eins að leita eftir sérfræði-
aðstoð fyrir vinnustaðinn í heild, far-
sælast er að einangra ekki vandamál-
ið við einn einstakling. Umhverfið
getur verið geðheilsuspillandi og geð-
heilsuvemdandi. Ef ekki fæst réttur
stuðningur frá vinnustaðnum getur
sjálfstraustið brotnað niður hjá við-
komandi á mjög skömmum tíma.“
Vel efnaðir betur staddir
Geðvemd felst í að hafa val, að mati
Elínar Ebbu en hér á landi hafa efn-
Geðheilsu-
efling miðar
að þvi að gera
fólk meðvit-
aðra um
hvað getur
styrkt það
Fólk með lélegt sjálfsmat á erfitt með
að tjá sig sem áhrif hefur á sam-
skiptahæfni og daglegt líf.“
Greining tekur minnst tvær vikur,
að sögn Elínar Ebbu, og ef fólk er til-
búið í þjálfun dvelur það í iðjuþjálfun
mismunandi lengi eftir þörfum.
Geðheilsuspillandi umhverfi
Fordómar gagnvart geðrænum
sjúkdómum eru ekkert séríslenskt
vandamál, að sögn Elínar Ebbu. „í
breskri könnun kemur meðal annars
fram að 34% geðsjúkra hafa þurft að
hætta í vinnu jafnvel þótt þeir hafi
viljað starfa áfram en vegna nei-
kvæðni og vantrúar á hæfileikum
þeirra hafa þeir ekki fengið tækifæri.
Samkvæmt sömu könnun misstu 26%
hús- næði sitt vegna geðsjúk-
dóma. Ég ef-
UNG KONA
MEÐ ÞUNGLYNDI
Ha, ert þú
á lyfjum?
UNG KONA með þunglyndi sem
hefur undanfarna mánuði sótt iðju-
þjálfun á geðdeild Landspítalans vill
ekki láta nafns míns getið Jþví hún
stundar nám við Háskóla Islands og
er hrædd um að samnemendur
hennar og kennarar líti hana öðrum
augum ef hún segir frá sjúkdómn-
um. „Það gæti jafnvel haft neikvæð
áhrif á atvinnutækifærin mín í fram-
tíðinni. Ég hef ekki heldur sagt öll-
um vinum mfnum frá þunglyndinu
því fólk hefúr svo lítinn skilning á
geðrænum sjúkdómum, heldur jafn-
vel að við séum heimskari en aðrir.
Viðbrögðin hjá þeim sem ég segi frá
eru oft: „Ha, ert þú á lyfjum?"
Fordómamir eru alls staðar. Fólk
sem þekkir mann vel segir jafnvel
að maður eigi að taka sig
saman í andlitinu.“
Konan sem nú er um
þrítugt segist hafa verið
glaðvært bam, allt lék í
lyndi en þegar hún var
13 ára flutti Qölskyldan í annað
hverfi og hún þurfti að skipta um
skóla og félagsskap. „Ég man að
mér leið mjög illa, vildi alls ekki
flytja en þorði ekki að tala um líðan
mína við foreldrana, því álagið var
svo mikið á þeim. Nú veit ég að
nauðsynlegt er að tala um tilfinning-
ar. Það er eðlilegt að verða stundum
leiður eða láta hluti hafa áhrif á sig.
Það er í lagi að gráta og það tilheyr-
ir ekki endilega kvenfólki. Maður á
ekki að byrgja tilfinningar sínar
inni.“
f menntaskóla fann yngri konan
fyrst fyrir þunglyndiseinkennum en
leitaði sér ekki hjálpar. Ástandið fór
stigversnandi og einn daginn í vinn-
unni, nokkmm ámm sfðar byijaði
hún að gráta og grét viðstöðulaust í
nokkra daga. „Mér leið herfilega.
Geðlæknir ráðlagði mér að minnka
við mig vinnu sem ég gerði en eftir
nokkurn tfma hætti ég alveg. Ég var
sett á geðlyf en si'ðan flyt ég til út-
landa og dvel þar hátt í áratug.
Fljótlega eftir komuna út kemur
fyrsta áfallið. Ég hafði steftit að inn-
tökuprófi í skóla en á leiðinni þang-
að fæ ég áfall með þeim afleiðingum
að helmingur líkamans dofnaði upp.
Ég jafnaði mig á nokkmm dögum
en síðar komu tímar sem ég treysti
mér ekki úr húsi, fannst allir vera að
horfa á mig og ég hætti að geta sof-
ið, vakti allar nætur. Ég var líka
mikið ein því eiginmaður minn þá-
verandi var í mikilli vinnu. I fjögur
ár sótti ég tíma þjá sálgreini og eftir
þann tíma leið mér ekkert betur,
fannst ég vera vonlaust tilfelli.
Eftir á að hyggja hefði verið
betra að koma heim og tala við ís-
lenska fagmenn sem skildu mig bet-
ur.
Árunum milli tvftugs og þrítugs
eyddi ég í algjört vonleysi, sjálfsagt
eru þetta verstu ár ævi minnar.
Ég náði mér þó á alltaf á strik inni
á milli og fór til vinnu, byijaði en
hætti fljótt. Þrisvar hóf ég í háskóla-
nám en gafst fljótlega upp. Það var
of mikið álag.“
Líkamlegir sjúkdómar fylgja
Þunglyndi fylgja ýmsir líkamlegir
kvillar. Unga konan seg-
ist aldrei hafa verið eins
slæm fbakinu og þegar
henni leið sem verst en
auk þess var hún með
stöðugan höfuðverk.
„Ég var tíður gestur hjá alls kyns
sérfræðingum en án árangurs. Eftir
að ég hóf meðferðina hérna heima
hefur bakverkurinn lagast mikið og
höfuðverkurinn nánast horfið.
Annar neikvæður fylgifiskur þess
að vera með þunglyndi er sá að ég
hef fitnað. Maður horfir í spegil og
spyr hvaða manneskja er þetta eig-
inlega. Ofþyngd er því einn bagginn
í viðbót sem ég verð að takast á við.“
I sumarfríi fyrir tveimur árum,
leitaði ég hingað á Landspftalann,
talaði við sérfræðing sem var undir-
rótin að því ég ákvað að koma alfar-
ið heim.
Eftir að ég kom heim rann hjóna-
bandið út f sandinn en ég á góða fjöl-
skyldu sem styður vel við bakið á
mér. Ég á í miklum erfiðleikum með
að stunda nám og hef alltaf verið
prófhrædd. í dag er staða mín sú að
ég kem hvem dag hingað í iðjuþjálf-
un, auk þess sem ég hitti sálfræðing
einu sinni í viku og geðlækni sjaldn-
ar. Allt þetta er lífsnauðsynlegt fyr-
ir mig. Ég mæti í iðjuþjálfun til að
læra, fá aðhald, aðstoð og stuðning
til að geta stundað námið f Háskól-
anum. í fyrsta sinn fyrir jólin gat ég
lokið prófum f langan tíma og fékk
góðar einkunnir.
Það er mikilvægt að einangra sig
ekki og takast á við verkefni á
hveijum degi til að viðhalda ekki
þunglyndinu en einmitt þetta er svo
erfitt þegar maður er þunglyndur."
Mikilvægt er
að einangra
sig ekki
eru slys og slagsmál og kynlíf án
þess að notaðar séu verjur.
Hvað er til ráða?
I samstarfi foreldra og skóla eru
danskir foreldrar hvattir til að hug-
leiða hvemig best sé að kenna
krökkunum að umgangast áfengi af
skynsemi. í því sambandi vaknar oft
spurningin hvort það bitni á krökk-
unum ef foreldrar eru strangir. Hér
er ráðleggingin eindregið sú að for-
eldrarnir tali saman um afstöðuna
til áfengis og krakkann.
Foreldrar verða að vera sér með-
vitaðir um að þeir hafa áhrif og eiga
alveg endilega ekki að hika við að
hafa skoðun á áfengisneyslu krakk-
anna. Foreldrarnir eiga að hafa í
huga að þeir eiga að vera fyrirmynd
í hófsamri áfengisneyslu. Það er til
dæmis ekki sniðugt að gefa krökk-
um til kynna að það sé best að prófa
að drekka sig full heima. Það er ein-
faldlega ekki markmið að drekka sig
fullan. Þó félagamir hafi mikil áhrif
á krakka og unglinga gera venjur og
siðir heima fyrir það líka. Þau eiga
til dæmis ekki að liggja á því við
krakkana að áfengi í óhófi er óhollt
og áfengi og börn eiga ekki saman.
Samstarf foreldra og samræður í
skólum skiptir miklu máli til að for-
eldrarnir finni að þeir standi ekki
einir og að krakkamir geti ekki sagt
að hinir krakkarnir megi allt og þau
ekkert. Það er því lagt til að á for-
eldrafundum sé það skýrt markað
hver stefnan eigi að vera, bæði á
skólasamkomum og í heimahúsum.
Hér fer það eftir aldurshópum hvað
er skynsamlegast, en höfuðáherslan
er á að ráðin séu samantekin.
Dæmi um samantekin ráð era til
dæmis að í ákveðnum dönskum
skóla hafa foreldrar krakka í 8. bekk
komið sér saman um að í bekkjar-
partíum í heimahúsum eigi ekki að
bera fram eða krakkamir að koma
með áfengi, alltaf eigi einhver full-
orðinn að vera viðstaddur og að
partíin eigi ekki að standa lengur en
til miðnættis. Ef foreldrarnir heyra
eitthvað frá krökkunum eiga þau að
hafa samband hvert við annað, en
ekki standa og þræta við krakkana
um hvort þetta sé rétt eða ekki. Al-
mennt mæla dönsk heilbrigðisyfir-
völd með því að foreldrar leitist við
að koma sér saman um að krakkarn-
ir byrji ekki að hafa áfengi um hönd
fyrr en þau era orðin fimmtán ára.