Morgunblaðið - 30.06.2000, Qupperneq 6

6 E FÖSTUDAGUR 30. JÚNÍ 2000
DAGLEGT LIF
MORGUNBLAÐIÐ
Einmanaleiki er ástand
sem skipar stóran sess
í lífi margra ungmenna.
Kristín Elfa Guðna-
dóttir athugaði ýmsa
fleti á einsemdinni,
góða og slæma.
„EINHVER mesta vá sem steðjar
að heilsu fólks í dag er einmana-
leiki. Einmanaleikinn birtist í
kvíða, áhyggjum, örvæntingu og
alls konar neikvæðri hegðun."
Þetta voru opnunarorð dr. Lisbet
Lindholm í fyrirlestri um ein-
manaleika ungs fólks á aldrinum
13-20 ára, sem hún flutti á fjöl-
þjóðlegri ráðstefnu hjúkrunar-
fræðinga í Háskólabíói 25. maí sl.
Rannsókn Lisbet, sem liggur
fyrirlestrinum til grundvallar,
byggist á djúpviðtölum um ein-
manaleika við tuttugu og eina
manneskju á aldrinum 13-20 ára.
Einsemd hefur ávallt verið fylgi-
fiskur manneskjunnar en hún er
sérstaklega fyrirferðarmikil í lífí
ungs fólks og í vissum skilningi
liður í þroskaferlinu. A þessum
árum er leitað svara við stórum
spurningum á borð við „hver er
ég?“, „hvað er réttlæti?“, „hvert
verður mitt framlag?" o.s.frv. Lis-
bet bendir á að einmanaleiki er
ekki jafneinfalt hugtak og kann að
virðast við fyrstu sýn og viðbrögð-
in við honum ekki heldur.
Góður og slæmur
einmanaleiki
Á íslensku eigum við fjölmörg
orð yfír þetta ástand; einmana-
kennd, einsemd og einmanaleiki
eru þeirra algengust. í Sögu
mannsandans eftir Ágúst H.
Bjarnason er minnst á ein-
manatign, sem bei.iir huganum að
því hvort ef til vill kunni að
leynast eitthvað fallegt og upp-
byggilegt í einmanaleikanum.
Rannsókn Lisbet leiddi í ljós að
einmanaleikinn getur verið bæði
góður og slæmur og viðbrögð við
honum ýmist virk eða óvirk. Góð-
ur einmanaleiki er þegar fólk kýs
að draga sig í hlé, annaðhvort
vegna þess að því finnst það ekki
geta lifað „þarna úti“ í samræmi
við sannfæringu sína eða vegna
þess að það hefur þörf fyrir að
kafa í sjálft sig, kynnast sér betur
og finna sinn innri styrk. Að mati
Lisbet er einvera af þessu tæi í
eðli sínu jákvæð, nærandi og hvíl-
andi þótt henni fylgi einhver ein-
manaleiki, jafnvel sár. Stundum
verður útkoman hins vegar sú að
fólk treystir sér ekki aftur út úr
þessu ástandi vegna þess að því
fínnst að enginn skilji það og elski
og það sé öðruvísi og utangátta.
Of mikil sjálfsskoðun getur orsak-
að að fólki finnst sem allir hafí yf-
irgefið það og einmanaleikinn
verður yfirþyrmandi og þjáning-
arfullur.
Morgunblaðið/Jim Smart
Góður einmanaleiki gefur orku
og eykur lífsvilja en sá slæmi
veldur þjáningu og stefnir heils-
unni í voða. Ef um góðan ein-
manaleika er að ræða hefur fólk
sjálft valið sér einveruna en slæm-
ur einmanaleiki orsakast bæði af
umhverfinu og eigin skapgerð og
persónuleika. Honum fylgir von-
Íeysi og höfnunartilfinning.
Bilið á milli góðs og slæms ein-
manaleika er stutt og annað af-
brigðið getur auðveldlega breyst í
hitt á hvorn veginn sem er. „Besta
leiðin til að styðja ungling sem er
einmana felst í að veita honum
óskilyrta ást og gefa þannig til
kynna að hann sé viðurkenndur
og samþykktur nákvæmlega eins
og hann er,“ sagði Lisbet í erindi
sínu. Hlutdeild einmanaleika í
sjálfsvígum unglinga er óumdeild.
Meðal annars þess vegna er þetta
ástand sem ber að taka alvarlega
og gera allt sem unnt er til að
tryggja að unglingurinn upplifi að
hann sé elskaður og virtur.
Þegar einmana-
leikinn fer út yfir
eðlileg mörk
Morgunblaðið/Ásdís
Að sögn Bjarneyjar Krisljánsdóttur er skortur á
góðum tengslum fýrstu ár ævinnar algeng orsök
erfiðleika síðar meir.
afneiti vandanum.
Þeir óttast að eitthvað
sé að og vita það innst
inni en hleypa því
ekki út. Þetta er ekki
gott vegna þess að ef
bam er kvíðið þarf að
taka á því strax. Böm
verða að upplifa ör-
yggi og við fiillorðna
fólkið verðum sífellt
að vera vakandi gagn-
vart því að halda boð-
leiðinni við bamið op-
inni. I því sambandi
er gott að hafa í huga
að böm byrja oft á því
að yppa öxlum og
segja „ég veit það
ekki“ og eitthvað í
þeim dúr þegar þau
era spurð um líðan
sína, en ef þau fá góð-
an tíma gefa þau oft
ótrúlega góðar upplýsingar um upp-
Reiði og
einmana-
J leiki
BARNI er vísað af leikvelli vegna
þess að það virðir ekki reglur. Bam-
ið bregst ókvæða við og tvinnar sam-
an blótsyrði, ræðst þvínæst á kenn-
ara og sparkar í hann.
Þetta atvik er eitt fjölmargra sem
gerast á hverjum degi í íslensku
hversdagslífi. Sögum af viðlíka at-
vikum fylgja gjarnan ummæli um að
krakkar séu upp til hópa óalandi og
óferjandi, að ástandið versni ár frá
ári og að vel upp alin börn séu orðin
eins og sjaldséðir hvítir hrafnar. En
hvers vegna er kveikiþráðurinn í
krökkum svona stuttur? í greininni
„Rug Rat Rage“ eftir Miriam Karm-
el Feldman sem birtist í bandaríska
tímaritinu Utne Reader, er sálfræð-
ingurinn Ron Taffel spurður að
þessu. Hann tók viðtöl við 150 böm í
fyrstu bekkjum grannskóla og fann
mikla reiði á meðal þeirra: „Nútíma-
börn em reið vegna þess að þeim
finnst eins og þau séu ósýnileg og
hunsuð af foreldmm sem hvorki sjá
þau né heyra.“ Fyrir vikið er þol-
þröskuldurinn lágur og börn verða
fljótt ergileg ef þau ráða ekki við
eitthvað. „Foreldrar verða að taka
sér tíma til að kynnast barninu sínu,“
segir Jan Dmcker í sömu grein, en
'’hún er formaður barnasálarfræði-
stofnunarinnar við Sarah Lawrence
College. „Þeir geta kennt baminu að
takast á við verkefnin eitt og eitt í
einu og hrósað því fyrir árangurinn,
hversu Iítill sem hann er.“
Gæðastundir
Ef til vill er umræða um tímaskort
á íslenskum heimilum, vinnuálag og
meðfylgjandi afskiptaleysi gagnvart
bömunum orðin að klisju. Eins og
aðrar klisjur fer hún inn um annað
eyrað og út um hitt. Þá gleymist að
leiða hugann að vemleikanum að
baki klisjunnar. I greininni „Rug
Rat Rage“ bendir höfundur á að til
þess að fólk geti tengst hvert öðra
þarf langar samfelldar samveru-
stundir. Ekki er nóg að koma hlaup-
andi inn úr vinnunni, kalla á krakk-
ann, skipa honum að setjast og segja
„nú ætlum við að eiga góða stund
saman“. Umræðan um gæðastundir
er fyrst og fremst til þess fallin að slá
á samviskubit foreldra sem em allt
of mikið fjarverandi frá börnum sín-
um, að sögn greinarhöfundar. Til
þess að ala upp böm þarf tíma. Þetta
er mjög einföld staðreynd sem fólk
horfir fram hjá vegna þess að það
getur ekki sinnt henni. Mörg böm
‘ era afskipt, einmana og njóta ekki
eðlilegrar leiðsagnar fullorðinna.
Þau sitja framan við tölvuna eða
sjónvarpið og hvað skyldu þau læra
þar um góð og falleg samskipti?
Höfum ekki tíma
til að slæpast
Á ensku er til orðatiltækið „hang-
ing out“ sem er notað um þá athöfn
að vera með öðmm án þess svo sem
að vera að gera eitthvað sérstakt. Á
íslensku er þetta kallað að slæpast
eða drolla og þykir ekki merkilegt
athæfi, aðallega eitthvað sem ungl-
ingar fást við sem hafa ekkert betra
fyrir stafni. „Við lifum svo annasömu
lífi að við höfum ekki tíma til að slæp-
’■ ast,“ segir Jan Dracker, „og því fylg-
ir streita, svekkelsi og reiði." Böm
em fljót að skynja ef þau em fyrir og
fólk mmpar af samskiptunum við
þau til þess að geta snúið sér að ein-
hverju „merkilegra". Þau skynja að
hversdagslífið er farið úr böndunum
og foreldrar þeirra eiga erfitt með að
sætta allar andstæður lífsins. „For-
eldrar em famir að tapa áttum sið-
ferðilega," segir Ron Taffel í grein-
inni. „Þeim er mikið í mun að gera
rétt án þess að vera of harðir við
bömin sín og verða stundum hálf-
_ lamaðir. Þeir forðast að ráðleggja
^börnunum sínum skýrt og hiklaust
og án þess að ritskoða ráðin fyrir-
fram.“ Margir foreldrar hrifsa tíl sín
staðlaðar uppeldiskenningar til að
ráða bót á vandanum „en uppeldi í
neytendaumbúðum virkar ekki,“
segir Ron, „þar sem hvert barn er
einstakt."
FLEST böm og unglingar
upplifa einhvem tíma að
vera einmana," segir
Bjamey Kristjánsdóttir,
félagsráðgjafi á Bama- og unglinga-
geðdeild. „En einmanaleiki getur far-
ið út yfir eðlileg mörk. Þá finnst
krökkum að þeir tilheyri ekki neinum
hópi, jafnvel ekki sinni eigin fjöl-
skyldu. Um ástæðuna er erfitt að
segja. Við vitum þó að böm sem hafa
verið vanrækt fyrstu ár ævinnar sýna
það mjög oft þegar þau nálgast ungl-
ingsárin með sérkennilegum félags-
legum viðbrögðum. Orsakir geta líka
verið einhverjir meðfæddir erfiðleik-
ar sem valda því að sjálfsmynd ungl-
ingsins er mjög brotin og hann dregur
sig sífellt í hlé.“
Allar fjölskyldur hafa
sinar sterku hliðar
Að sögn Bjameyjar geta böm orðið
tvíbent í afstöðu sinni til annarra, þau
þyrstir í tengsl en hafna þeim um leið.
„Við þetta myndast vítahringur: Ef
bömin hafa orðið fyrir höihun þá
hafna þau öðmm strax í upphafi
kynna, til þess að koma í veg fyrir að
verða sjálf fyrir höfnun einu sinni enn.
í dag sjáum við mörg böm og ungl-
inga sem þjást af þunglyndi og kvíða
og sjálfsvígshugsanir em jafnvel fyrir
hendi. Til að geta hjálpað baminu er
mikilvægt að fá fjölskylduna til sam-
starfs. Að sjálfsögðu hefur fjölskyld-
an verið að reyna að gera sitt besta en
stundum festast samskiptin í nei-
kvæðni sem erfitt er að komast út úr
nema með utanaðkomandi aðstoð.
Iðulega kemur fram ný og gagnlegri
leið til að leysa málin þegar fólk sest
niður og ræðir málin. Við leggjum
áherslu á að finna sterku hliðamar í
hverri fjölskyldu og umorða hlutina
jákvætt. Unglingur getur svo dæmi
sé tekið orðið fastur í einhverri nei-
kvæðri skoðun á foreldmm sínum og
þá þarf að hjálpa honum að sjá málin
frá öðra sjónarhomi."
Foreldrar óöruggir
Að mati Bjameyjar fer óöryggi for-
eldra gagnvart bömum vaxandi.
„Fólk veit ekki hvemig það á að taka
á málunum. „Eigum við að vera
ströng eða eftirgefanleg?" er algeng
spuming. Ég held að ástæðan sé með-
al annars aukin umræða um neyslu
fíkniefna, einelti og önnur vandamál.
Fólk verður óömggt við að heyra um
öll þessi vandamál en um leið em
meiri líkur á að leitað sé hjálpar.
Böm em mismunandi og nánast
ómögulegt fyrir skólann að koma til
móts við ólíkar þarfir þeirra. Mörg
böm þrífast ekki innan þess ramma
sem skólinn er. Agaleysi í skólum er
miklu meira hér en víðast hvar er-
lendis og meiri losarabragur á öllu.
Fólk vinnur mildð og tímamir hafa
breyst. Ég var eitt sinn á fundi með
ráðamönnum til að knýja á um stofn-
un heimilis fyrir krakka sem foreldr-
amir réðu ekki við. Einn íundar-
manna sagðist ekkert skilja í að þörf
væri fyrir svonalagað. Þegar hann var
imgur vom svona krakkar sendir í
sveit til afa og ömmu og komu svo fín-
ir til baka. Þá sagði sálfræðingur sem
var líka á fundinum: „Ég var að tala
við bam í morgun sem sagði mér að
amma og afi væm skilin og amma
væri komin á Vog.“ Blessaður ráða-
maðurinn sá greinilega ömmu fyrir
sér prjónandi sokka og afa að ganga
til verka með drengnum sínum. En
reyndar er það svo að þegar vel tekst
til og krakkar em sendir í sveit á góð-
an stað þar sem þeim er sinnt mikið,
þá ber oft minna á ofvirkninni sem
þau em greind með.
Tími er allt sem þarf
Margir foreldrar á íslandi þurfa að
vinna myrkranna á milli til að láta
enda ná saman. Um leið þarf að gera
miklar kröfur til bamanna um sjálf-
stæði og allt veldur þetta mikilli
spennu í heimilislífinu. Böm þurfa á
því að halda að vera í tengslum og
upplifa að þau hafi stuðning foreldra
sinna og geti talað við þá. Ein stund
sem hægt er að nýta í þessu skyni er
háttatíminn. Þegar líður að háttatíma
og húsverkum er lokið em böm oft
mjög upplögð og vijja spjalla. Þá er
gott að vera ekki allt of stífur á hátta-
tímanum heldur gefa sér tíma til að
ræða saman. Bamið nýtur þess að
sitja eitt að foreldri sínu og spjalla í
rólegheitunum."
Að sögn Bjameyjar em krakkar
oft að leita að einhveiju sem þau vita
ekki einu sinni hvað er. „Ef þau fá
reglur og ramma róast þau, en ró er
forsenda þess að geta haldið áfram að
þroskast. Ef bami fer að líða illa er
það því miður of algengt að foreldrar
lifanir sínar.“
Vantar aðgengileg úrræði
„Tilboð um fjölskyldumeðferð
þurfa að vera opnari og betur kynnt
en nú er,“ segir Bjamey. „Drögin að
góðri geðheilsu síðar á ævinni era
lögð strax í fmmbemsku og því miður
er félagslegur stuðningur við fjöl-
skyldur engan veginn nægjanlegur
hér á landi. Það er ekki hægt að gefa
það sem maður á ekki og foreldrar
sem hafa sjálfir verið aldir upp við
ástleysi og afskiptaleysi eiga miklu
erfiðara uppdráttar en aðrir foreldrar
þegar kemur að uppeldinu. Það er
mjög mikilvægt að ná til þessa fólks
og hjálpa því með kennslu og annars
konar stuðningi. Hjá Félagsþjónust-
unni er ýmislegt í boði en fólk leitar
ekki þangað fyrr en allt er komið í
kalda kol. Við þyrftum að nýta betur
úrræði á borð við Ungbamavemdina,
en þar er einblínt um of á líkamlega
vellíðan. Þetta er sá vettvangur þar
sem auðveldast er að ná til fólks
fyrstu þijú til fjögur árin af lífi barns-
ins. Starfsmenn þyrftu að fá þjálfun í
að skoða tengsl og gera það mark-
visst.“