Morgunblaðið - 27.08.2000, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 27. ÁGÚST 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Konan sem
varðveitir
munnlega
geymd
Ása Ketilsdóttir, húsfreyja á Lauqalandi við
Isafjarðardjúp, fer aðverða mörqum kunn
veqna þekkinqar sinnar á þulum oq barna-
gælum. Hún hefur safnað oq varðveitt þessa
íslensku arfleifð frá því hún man eítir sér oq á
þjóðlagahátíðinni á Siglufirði í síðasta mán-
uði var haldið námskeið sem var byqqt á
__þekkingu hennar. Aso segir Súsönnu
Svavarsdóttur frá vísum sínum, lífshlaupi
oq muninum á Vestfirðingum oq Þinqeyinqum.
GIR sem komnir
til vits og ára muna
r því að hafa átt
mu sem tók þá á kné
og raulaði vísur
sem aldrei virtust ætla að enda - og
eftir á að hyggja - voru kannski
margar vísur. Innihaldið gat verið
hvað sem var; náttúran, húsdýrin,
vættimar, prinsar og prinsessur.
Sumar vísumar fullar af góð-
mennsku. í öðmm vom átök góðs og
ills eins og gerist og gengur i góðum
ævintýmm. Svo einn daginn virtust
ömmurnar raulandi horfnar án þess
að nokkur tæki eftir því eða hugsaði
út í það að þar með væri hluti af
menningararfleifð okkar að hverfa
niður í hyldjúpa glatkistuna.
Pótt líklega hafi eitt og annað tap-
ast hafa örfáir einstaklingar safnað
og varðveitt bamagælur og þulur
sem eiga sér upprana í vísum, hús-
göngum, kvæðum og vögguvísum og
á þjóðlagahátíðinni á Siglufirði var
haldið tveggja daga námskeið þar
sem þessi skemmtilega hefð var
kennd.
Ein er sú kona sem fremur öðmm
hefur haldið þeim til haga og varð-
veitt slíkar bamagælur og þulur.
Hún er Ása Ketilsdóttir sem býr á
Laugalandi við Isafjarðardjúp og var
hún einn kennaranna á þjóðlagahá-
tíðinni.
Einanqrun er
afstætthugtak
Ása er frá Ytra-Fjalli í Aðaldal í S-
Þingeyjarsýslu en hefur búið á
Laugalandi í 42 ár þar sem hún rekur
bú með aðstoð sona eftir að eigin-
maðurinn Halldór Þórðarson lést.
Laugaland er um 200 km frá ísafirði
og 70 km frá Hólmavík en þegar Asa
er spurð hvort þetta sé ekki hrika-
lega einangraður staður svarar hún:
„Einangrun er afstætt hugtak,“ og
bætir því við að hún hafi reyndar
aldrei átt heima í kaupstað svo þann
samanburð hafi hún ekki. „Ég fór úr
Aðaldalnum og beint vestur, iyrst
sem ráðskona til frænku minnar sem
bjó á Skjaldfönn sem var hinn bær-
inn í dalnum þá. En síðar vora byggð
nýbýli út frá Laugalandi svo bæjun-
um heíur fjölgað." Og þar með vora
örlög Asu ráðin. I þessum tveggja
bæja dal hitti hún manninn sinn til-
vonandi - og fór ekki aftur heim í Að-
aldalinn til dvalar.
Þegar Asa er spurð hvers vegna
hún hafi ráðist út í að safna vísum og
kvæðum segir hún að kannski sé of
mikið sagt að hún safni þeim. „Þetta
er það sem maður drakk í sig með
móðurmjólkinni og lærði eðlilega í
barnæsku. Þetta var hluti af því máli
sem talað var á heimilinu."
Vísur allt frá 18. öld
Vora vísur og þulur raulaðar á öll-
um heimilum þá?
„Nei, varla á öllum heimilum en
faðir minn hélt nokkuð fast við gaml-
ar hefðir. Útvarpið kom mjög seint til
okkar og á kvöldin var kveðið, sungið
og farið með þulur. Þulur sem hann
t.d. lærði af ömmu sinni sem var
fædd 1846 og hún hafði lært af ömmu
sinni sem var þá líklega fædd rétt í
lok 18. aldar. Sú kona hét Helga Sæ-
mundsdóttir og var reyndar líka
amma Valdimars Asmundssonar rit-
stjóra, afa Bríetar Héðinsdóttur."
Þessari hefð hefúr Ása haldið við
en segir að því miður kunni bömin
hennar minnst af því sem hún kunni
en bætir við: Áhuginn vaknar
kannski þegar þau fara að full-
orðnast.“ Ein ástæðan kann kannski
að vera sú að það var ekki fyrr en á
síðastliðnu ári sem Ása byrjaði að
skrá niður þau ógrynni af vísum sem
hún kann. Fram að því höfðu þær
helst varðveist í höfðinu á henni og
era því leyfar af þeirri munnlegu
geymd sem einkenndi sagnahefð
okkar fyrr á öldum. En ástæðan fyrir
því að Ása fór að skrifa niður vísum-
ar var sú að í fyrra var hún beðin um
að vera með upplestur í Kaffileikhús-
inu á dagskrá sem rithöfundurinn
Andri Snær Magnason sá um og kom
hún þar fram ásamt Smekkleysu. En
hvemig vissi Andri Snær af henni?
Upplestur og hljóðritun
,Á seinni hluta 7. áratugarins ferð-
uðust þau Helga Jóhannsdóttir og
Jón Samsonarson hjá Ámastofnun
um landið og tóku upp viðtöl við fólk
sem kunni gamlar vísur, þulur og
sönglög og þau hljóðrituðu mikið
efni. Eg var heima í Aðaldal þegar
þau komu til að spjalla við föður minn
og fór með nokkrar vísur fyrir þau og
var þá með þeim yngstu sem þau
fundu á ferð sinni.
Þegar diskurinn „Raddir “ kom út
var sýnishom á honum af nokkra því
sem ég hafði haft yfir. Andri Snær
hafði veg og vanda af þeirri útgáfu og
hafði í framhaldi samband við mig
um flutningjnn í Kaffileikhúsinu.“
Eins og Ása segir era hátt í fjöra-
tíu ár síðan Ámastofnun hljóðritaði
efnið víða um land og þá var hún
meðal þeirra yngstu sem Helga og
Jón hittu á ferð sinni. í dag er Ása
Ása Ketilsdóttir ásamt tveimur bamabömum sínum. Vinstra megin er sonardóttirin Sunneva Guðrún Þórðar-
dóttir, eins og hálfs árs, og til hægri er dótturdóttirin Ástrún Helga Jónsdóttir, tveggja og hálfs árs.
sextíu og fjögurra ára, fjögurra
bama móðir og búa þrír synir fyrir
vesta en dóttirin á Sauðárkróki. Hún
raulaði reyndar með henni á diskin-
um svo ekki er arfleifðin alveg að
hverfa úr fjölskyldunni.
Munnleg aeymd og
ættariprótt
En hvaðan koma þessar vísur og
þulur?
„Það veit enginn um uppruna
þeirra og aldur,“ segir Ása. „Þær era
miklu eldri en þulur Theódóra Thor-
oddsen og hvað varðar stökumar þá
veit maður nú fæst um höfunda
þeirra en þó veit ég að sumar vísum-
ar era eftir langafa minn og langa-
langafa. Að öðra leyti vita fæstir deili
á þessum vísum og stökum. I þá daga
var enginn höfundarréttur og stef-
gjöld. Ef vísur vora lærðar þá þótti
þetta gott. Vísumar vora svo hafðar
yfir bömum og þetta gekk mann frá
manni."
Öll systkini Ásu kunna ógrynni af
vísum, „en þau hafa bara haft þetta
minna yfir en ég,“ segir hún. „Við
kváðumst líka mikið á systkinin. Þá
lærði maður nú auðvitað heilu bálk-
ana utan að til þess að láta ekki reka
sig í vörðumar. Svo bjuggum við
mikið til sjálf,“ bætir Ása við en þeg-
ar hún er innt nánar eftir því segir
hún það hafa verið eðlilegan hluta af
leiknum. Hún hafi að vísu búið til vís-
ur eins og aðrir í ættinni. Afi hennar
var Indriði Þorgilsson á Fjalli, bóndi,
fræðimaður og gott skáld og það er
ógrynni til af vísum eftir hann. Hann
orti mikið af vísum um sín böm sem
gaman var að hafa yfir þegar tilefni
gafst til enda mikið af hagmæltu fólki
í fjölskyldunni.
Enginn svo aumur
í Þingeyjarsýslu
„Það var svo mikið ort í Þingeyjar-
sýslu,“ segir Ása, „þótt ekki hafi það
verið eins og Þórður í Svartárkoti
sagði að þar væri skáld á öðram
hverjum bæ. Þegar hann var svo
spurður hvort hann væri þá ekki hag-
mæltur svaraði hann: „Jú, jú.“ Hann
var þá beðinn að hafa eina vísu yfir
og kastaði fram vísu sem var alveg
óskiljanleg. Spyrillinn bað hann að
hafa hana yfir aftur. Þá svaraði Þórð-
ur: „Enginn svo aumur í Þingeyjar-
sýslu að hann læri ekki vísu í fyrsta
sinn.“ Ég man að mamma kunni
þessa vísu og hún var ægilegt torf.“
Þegar Ása er spurð hvort hún eigi
sér einhveijar uppáhaldsvísur segist
hún hafa gaman af öllum kveðskap
sem stendur af sér og mjög gaman af
vel kveðnum lausavísum og kastar
einni fram til gamans:
Litli skjóni leikur sér
lipurthefurfótatak
pabbi góður gafhann mér
gaman er að skreppa á bak.
Eru einhverjar sérstakar laglínur
sem einkenna þulur og bamagælur?
„Nei, ef þú hefur verið innan um
skepnur og heyrir hvernig þær kalla
á afkvæmi sín með sérstakri röddu
og hljómblæ þá er það eins og þegar
maður gælir við bömin sín. Þetta
breytist í raul og síðan koma orð. Og
það syngur hver með sínu nefi eins
og Kipling segir í sögunni um köttinn
sem fór sinna eigin ferða.“
Veistu hvaðan þessi hefð er sprott-
in?
Þetta hlýtur að koma frá aldaöðli
mannkynsins, að vera með eitthvert
raul - sefandi og róandi við bömin
sín. Frá öfum og ömmum og eldra
fólki sem bjó á heimilunum eins og
tíðkaðist hér fyrr á tímum. Ég man
að það var roskin kona á heimilinu
mínu og hún kvað vísur sem ég lærði.
Hún kvað bamagælur sem hún hafði
lært af sínum formæðrum og -feðr-
um.“
Nota það lag sem
kemur í hugann
Hvers vegna hvarf þessi hefð?
„Það voru ýmsar ástæður fyrir því.
Ég man til dæmis eftir því þegar
Helga og Jón vora á ferðinni fyrir
Ámastofnun að fólk var á móti því að
við væram að fara með þetta, ég spyr
nú ekki að ef þetta yrði sett í útvarp-
ið. Þannig vora að minnsta kosti rím-
ur kveðnar í kútinn. Amma mín talaði
af mikilli fyrirlitningu um rímnagaul-
ið en pabbi, sem þótti mjög sérstakur
þar sem hann kvað rímur, lét sér fátt
um finnast."
Hefur hver vísa sína föstu laglínu?
„Nei, þetta er nú eiginlega bara til
í höfðinu á mér. Yfirleitt era ekki
margar vísur sem ég hef fast lag við
heldur nota ég það lag sem kemur í
hugann. En hjá Kvæðamannafélag-
inu Iðunni á hver vísa sitt lag eða sína
stemmu. Ég er að þessu leyti mjög
losaraleg."
Hefurðu ekkert hugsað þér að
skrá niður allar vísumar sem þú
kannt?
„Nei, því fer víðs fjarri. Ég held að
það tæki svo hroðalega langan tíma.
Þetta námskeið á Siglufirði er þó
einhver byrjun.“
Hvenær er stund til að
setjast niður?
Hvað með bamabömin þín?
Kunna þau að meta þulur og bama-
gælur þannig að þau séu líkleg til að
varðveita þessa geymd?
„Ég á nú ekki gömul bamaböm en
ég á tólf ára strák sem hefur óskap-
lega gaman af sögum en hann býr
ekki hjá mér að staðaldri þannig að
ég geti kennt honum vísur. Síðan era
tvö böm á heimilinu en þau era svo
ung, annað á fyrsta ári, hitt á öðra
ári. Ég bý auðvitað til vísur og raula
fyrir þau og mamma þeirra hefur
mjög gaman af þessu og raular með
mér. En þetta er allt annað en það
var hér áður fyrr.
Þegar ég var að alast upp var ekk-
ert útvarp á heimilinu að ekki sé
minnst á sjónvarp. Nú er útvarp,
sjónvarp og tölvur. Hvenær er stund
til að setjast niður?
Þegar við systkinin voram að alast
upp biðum við eftir að yrði nógu mik-
ið myrkur, því þá var farið að raula
við okkur. Þetta var bara eins og
kvikmyndir era fyrir börnum í dag.
Efnið var sótt hvert sem er. Hver
hending og mynd í þulunni átti sér
stað og þetta var eins ljóslifandi fyrir
mér og myndefni í sjónvarpi er í dag.
Áreitið er hins vegar svo mikið í dag
að þetta era tveir ólíldr heimar.“
Nauðsynlegt að
eiga sér rætur
Finnst þér við tapa miklu með
þessu aukna áreiti?
„Já, fólk verður miklu órólegra og
lausara við og á erfiðara með að
vinna verkefni sem krefjast þolin-
mæði og staðfestu. En þetta er liðin
tíð sem ekki verður snúið til aftur.