Morgunblaðið - 20.10.2000, Side 8

8 D FÖSTUDAGUR 20. OKTÓBER 2000
BÍÓBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
Sagt er um Walt Disney aö hann hafi ekki fundið upp teiknimyndina heldur skilgreint
hana. Svo mikiö er víst aö hann framleiddi þá fyrstu oggeröi teiknimyndaformið að
stóriðnaöi og milljaröaviöskiptum, skrifar Sæbjörn Valdimarsson.
Eftirlætísverkefnið og það
metnaðarfyllsta var Fant-
asía (’40), en nýlega hófust
hérlendis sýningar á fram-
haldi hennar, sem beðið
hafði verið með eftirvæntingu í hálfa
öld. Walt Disney lagði grundvöllinn
að einu voldugasta fjölmiðlaveldi
samtímans, gladdi hjörtu bama í öll-
um aldurshópum með uppfinningum
sínum, þar sem Mikka mús ber hvað
hæst í fjölskrúðugri flóru teikni-
myndafígúra. Hann „fann upp“
skemmtigarða einsog við þekkjum
þá; mótaði framtíðina á ýmsa lund.
Walt Disney var af aldamótakyn-
^slóðinni síðustu, fæddur í Chicago ár-
ið 1901. Faðir hans var lánlítill
draumóramaður sem eyddi ævinni í
mislukkaðar auðgunartilraunir. Aður
en Walt hélt 16 ára að heiman tíl að
þjóna fóðurlandinu í fyrra stríði hafði
hann komist að því að hægt var að
flýja harðneskju föður síns og ann-
arra með því að stunda listnám. Sem
leiddi til að ungi maðurinn settí upp
teiknistofu í Kansas City er stríðinu
lauk. Þar uppgötvaði hann teikni-
myndagerðina, nýtt listform og
tækni, hvetjandi fyrir ungan hæfi-
leikamann og metnaðarfúllan, sem
þráði að verða föðurbetrungur.
Hið nýja form bauð upp á nýjan
heim og nýja möguleika. Hitchcock
v lét einhvem tímann svo ummælt:
„Walt getur einfaldlega strikað út
leikara sem honum líkar ekki við“ og
ekki laust við að kenndi öfundar í
röddinni. Teiknarinn var afskiptur
inni í miðju landi og málin þróuðust
ekki af krafti fyrr en hann fluttíst til
Los Angeles. Þar stofnaði hann fyrir-
tæki með eldri bróður sínum, Roy,
sem sá um fjármál og aðra veraldlega
hluti.
A teikniborðinu tókst ekki betur til
en svo að fyrstu fígúrunni hans, Ós-
valdi kanínu, var stolið. Sem varð til
i
þess að músin sem öskraði spratt
fram á borðið. Borubrattur, jafnvel
illa innrættur á köflum í fyrstu útgáf-
unum, en jafnan snjall við að leysa
vandamálin; Mikki mús varð tákn
hinnar óbugandi bandarísku þjóðar-
sálar í miðjum þrengingum krepp-
unnar miklu. Mikki mús varð lands-
frægur, síðar heimsfrægur, með
sínum kostum og göllum og teikni-
myndin var komin til að vera. Disney
Frá Mikka mús til
Walt Disney, Mlkki ogAndrés: Skemmtun við alþýðuhæfi.
varð fyrstur til að bjóða slfkt verk í
fullri lengd, með tilheyrandi tónum og
tali.
Frá listrænu sjónarhomi var fjórði
áratugurinn besti tími Walts. Nýtti
sér litina jafnskjótt og hljóðið. Náði
að laða að sér og þjálfa góðan kjama
lista- og tæknimanna. í litla kvik-
myndaverinu hans þróaðist teikni-
myndin hratt í þá vem sem hún er í
dag og hefur nafn hans jafnan staðið
fyrir því besta til þessa dags og öllum
merkustu nýjungum á sviði tækninn-
ar. Þegar hann hætti öllu sínu til að
gera fyrstu löngu teiknimyndina,
Mjallhvít og dvergana sjö (’38),
reyndist það engin áhætta er á hólm-
inn var komið. Myndin hlaut frábær-
ar viðtökur, jafnvel í hópi gáfu- og
menntamanna, sem töldu hana mann-
bætandi á sinn jákvæða, bamalega
hátt.
Öðru máli gegndi með hinn dökk-
leita Gosa (Pinocchio) (’40) og Fanta-
siu (’40), en Walt ákvað meðan á gerð
hennar stóð að hún yrði aðeins sú
fyrsta af mörgum sem áttu að flétta
Maestro
MTT FE
HVAR SEM
ÞÚ ERT
Reuters
Michael Eisner: Flinkuren
harðsvíraður kaupsýslumaður.
saman teiknimyndagerð og sígilda
tónlist. Hún hlaut hins vegar vonda
dóma og trega aðsókn. Menningarvit-
arnir sögðu hana barmafulla af lág-
kúm en tæknilega þótti hún og þykir
enn, nánast fullkomin.
A fimmta áratugnum fóru að verða
umtalsverð stakkaskiptí. Til þess
tíma hafði Walt stjómað kvikmynda-
verinu einsog ríki sínu. Hafði yfímm-
sjón og síðasta orðið um útlit mynd-
anna sem bám (og bera til þessa
dags) nafn hans og undirskrift. Fyrir-
tækið óx og dafnaði og það kallaði á
fórnir. Varð að treysta á aðra í aukn-
um mæli.
Walt fylgdist grannt með hvað var í
uppsiglingu í iðnaðinum og var einn
sá fyrsti sem skildi og notfærði sér
möguleika sjónvarpsins. Um svipað
leyti (’55) hófst hann handa með
skemmtigarðana, sem í dag skila fyr-
irtækinu hvað mestum tekjum. Þeir
em mikið til byggðir á draum- og
framtíðarsýn þessa eina manns.
Sjálfsagt hefur Walt verið ham-
ingjusamur maður um það leyti sem
hann féll frá, aðeins 65 ára gamall.
Stjómaði ekki aðeins sínu farsæla lífi
heldur milljóna annarra, beint og
óbeint, um allan heim. Sums staðar
ráku þó menn upp ramakvein, líkt og í
Svíþjóð, þar sem hinn sósíal-
demóktratíski tvískinnungur hefur
jafnan séð skrattann í öllu mögulegu
sem ómögulegu ef það kemur að vest-
an (að undanskildum útflutningstöl-
unum). Djöfulskap kapítalismans
tókst þeim að heimfæra uppá Andrés
önd og félaga. Sem er afrek útaf fyrir
sig. Gott ef Drési, Goofy, Mína og
Mikki em ekki bannfærð þar líkt og
soraklám. Til marks um jákvæð áhrif
fígúranna um heim allan má nefna að
eitt af góðskáldum okkar, Þórarinn
Eldjám, ortí ljóðabálk sem heitir
Disneyrímur og gefín var út á bók á
sínum tíma.
Walt lagði alla tíð mikla áherslu á
að allt sem nafn hans tengdist flokk-
aðist undir hreint og ómengað
skemmtiefni fyrir fjölskylduna. Ein-
kunnarorð hans voru að: „Færa al-
menningi hamingju." í þeim anda var
fyrirtækið rekið á meðan hann var við
stjómvölinn og talsvert á annan ára-
tug eftir hið ótímabæra fráfall hans.
Banameinið var krabbamein sem vís-
indunum hefur ekki enn tekist að
vinna á og því skipaði milljarðamær-
ingurinn svo fyrir að skrokkurinn
yrði hraðfrystur með lækningu í huga
í fyllingu tímans.
Eftír 1980 þótti eigendum Disney,
sem þá var orðið hlutafélag, tímabært
að fara inná fleiri svið kvikmynda;
gerðar en bama- og fjölskylduefnis. I
því skyni vom tveir nýir framleiðslu-
armar settir á laggimar: Touchstone
og Hollywood Pictures. Ein fyrsta
mynd Touchstone vai- gamanmyndin
Splash (’84), með Tom Hanks og Dar-
yl Hannah, sem sló ærlega í gegn þótt
ýmsum þætti nóg um striplið í mynd
frá Disney-veldinu. Touchstone hefur
gengið vel allar götur síðan. Öðm
máli gegnir um Hollywood Pictures,
saga þess var lengst af hálfgerð hrak-
fallasaga.
Enn rneiri breytingar hafa orðið á
fyrirtækinu eftír að Michael Eisner
tók við stjómartaumunum á síðasta
áratug. Hægt og sígandi hefur hann
gert fyrirtækið að einu af þremur
langvoldugustu fjölmiðlaveldum sam-
tímans, með anga sína um allan heim.
(Hin tvö em News Corp og AOL-
Time/Wamer). Á hans valdaskeiði
hefur The Walt Disney Company
vaxið fiskur um hrygg og keypt fjölda
annarra fyrirtækja. Líkt og keppina-
utinn Miramax, sem einbeitir sér að
gerð listrænna mynda með góðum
árangri, ABC sjónvarpsstöðvamar
og ekki síst stutt við bakið á endur-
komu teiknimyndanna stóm, sem
komu fyrirtækinu á koppinn.
Eisner hefur sannað sig sem frá-
bær kaupsýslumaður og stjómandi.
Hann er einnig harðsvíraður og
margir telja hann kaldrifjaðan ná-
unga sem sé jafn víðsfjarri ímyndinni
sem Walt og Roy stofnuðu og byggðu
upp og hugsast getur. Er menn leiða
hugann að fyrirtækinu muna þeir
ekki lengur Mikka mús en þess betur
nafna hans, Eisner. Gámngamir fóm
að kalla þetta fyrram tákn sóma-
kærrar barna- og fjölskylduskemmt-
unar, Mouschwitz (!)
Á meðan hluthafamir gleðjast er
allt í þessu fína. Eisner fékk annan,
útsmoginn viðskiptajöfur sér til halds
og trausts fyrir fáeinum ámm. Sá var
enginn annar en Michael Ovitz, stofn-
andi og eigandi CAA, öflugustu um-
boðsskrifstofu skemmtanaiðnaðarins.
Það reyndist ekki pláss fyrir báða,
Ovitz varð að játa sig sigraðan í nýja
starfinu sem snarsnerist uppí harðs-
víraða valdabaráttu þar sem Eisner
gætti þess að enginn skyggði á geisla-
bauginn hans. Það reyndist ekki erfitt
fyrir Ovitz að lúffa, þar sem hann fékk
tæpar 600 milljónir dala fyrir vikið.
Maður reynir ekki einu sinni að
margfalda þá tölu með 80.
Ráðríki og að því er sumir segja, of-
sóknaræði Eisners, varð einnig til
þess að Jerry Katzenberg, yfirmaður
teiknimynda- og kvikmyndadeildar-
innar, varð að taka pokann sinn. Með
dágóða summu, eftir að hann vann
skaðabótamál við fyrirtækið uppá
hundmð milljónir dala. Katzenberg
stofnaði óðar nýjasta dreifirisann í
Hollywood, DreamWorks, ásamt
Spielberg og hljómplötukónginum
David Geffen, og ekki gott að segja
hvaða langtímaáhrif það hefur á Disn-
ey-fyrirtækið. Það veltir í dag einum
23 milljörðum grænna Bandaríkja-
dala, svo það má við smá mótlæti!
Ef við víkjum í lokin aftur að Fanta-
síu, þá hefur nýja myndin verið í hálfa
öld í smíðum. Fremsta verk Walts
þótti ekki beysið er það var framsýnt
árið 1940, en hefúr verið að sækja í sig
veðrið allar götur síðan. í dag er gamla
Fantasía talin sígilt verk og myndin
búin að sldla auðlegð í kassann. Sú
nýja, sem er að langmestu leytí fmm-
samin, hefur einnig átt við nokkrar
fæðingarhríðir að etja. Framtíðin mun
skera úr um hvort saga hennar verður
jafn farsæl og fyrirrennarans.
L0WD0W
Sigríður Dogg
Auðunsdóttir
Ásjóna er
nóg
Þaö erhuggun harmigegn aö
vita aö breski leikstjórinn Ter-
ence Davies haföi ekki hug-
mynd um hver Gillian And-
erson varþegarhann réö hana
í aöalhlutverk nýjustu myndar
sinnar, The House ofMirth,
eóa Húsgleöinnar, sem byggö
er á samnefndri skáldsögu
Edith Wharton.
Því fyrir áhorfendanum er og
veröur Gillian Anderson alltaf
drottning hins dularfulla -
skeptískur rannsóknarlögreglu-
maöur, sem hefur sérhæft sig í
aö koma upp um leyndarmála
geimvera.
Því er óneitánlega erfitt
aðsjáhanafyrirsérí
hlutverki heföarkonu í
New York, snemma á
tuttugustu öldinni og skal þaö
fyllilega viðurkennast, aö égfór
full fordóma aö sjá nýjustu
bresku frumsýningarmyndina
að þessu sinni.
Davies fannst Gillian And-
erson minna sig á persónu úr
John Singer Sargent málverki
en hann haföi leitað lengi aö
leikkonu
sem uppfyllti
þaö skilyröi
til að farið
meö hlutverk
hinnar 29
ára gömlu Li-
ly Bart.
Gillian And- Davies
erson: Fyrri hafði aldrei
störf skemma. séöTheX-
Files, vegna þess aö hann trúir
ekki á hiö yfirskilvitlega og velur
vandlega það efni sem hann
horfir á í sjónvarpi. Hinn sér-
viskufulli leikstjóri haföi líklega
sömuleiðis litla hugmynd um
hverjir meöleikarar GillianAnd-
erson í House ofMirthe ru, þeir
Dan Aykroyd og Eric Stoltz, en
það skiptir ekki jafn miklu máli í
þessu tilfelli.
Ég á hins vegar erfitt meö að
gera upp hug minn um hverjum
kenna eigi um, Anderson, Dav-
ieseöa söguhöfundinum,
Wharton, hve auðvelt er að
missa þolinmæðina gagnvart
aöalsöguhetjunni áöur en langt
er liðið á myndina, því hún virö-
ist ekki geta gert upp hug sinn
um hvaöa mann hún eigi að
velja. Þaö er sömuleiöis erfitt
að finna til samkenndar meö
þeim sem hafnarað minnsta
kosti Ijórum mönnum sem hafa
upp á aö bjóöa gott ríkidæmi og
góöa stöóu - og eru meira aö
segja nokkuð myndarlegir aö
auki - og hafna þeim einfald-
lega af þeim sökum aö hún geti
llklega gert betur!
Terence Davies hefur sagt að
hann sjái fjölmargar tilvísanir í
nútímann í hinni aldargömlu
skáldsögu. Því er ég ekki sam-
mála enda eiga nútíma samfé-
lagsheföir lítiö sameiginlegt
með þvt samfélagi sem dregið
er upp í myndinni. Myndin er
fýrst og fremst skemmtileg af-
þreying og veisla fyrir augað -
það skal henni taliö til tekna.
Það er þvf synd hve fyrri störf
aöalleikkonunnar ná aö
skemma annars góðan efnivið.
Því var ekki valin þroskaöri og
reyndari leikkona í hlutverkið
sem annars gæti skapaö mun
margbrotnari, óútreiknaniegri
ogflóknari karakteren ella? Út-
litiö lýsir greinilega ekki innri
manni í þessu tilfelli og hefði
Davies betur látiö af kröfum sín-
um um ásjónu aöalleikonunnar
og þess í staö látiö hæfileika
ráða valinu.