Morgunblaðið - 08.11.2000, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
MIÐVIKUDAGUR 8. NÖVEMBER 2000 B 3
A landamærum
himins o g helvítis
BÆKUR
Skáhlsaga
BRÓÐIR LÚSÍFER
Höfundur: Friðrik Erlingsson.
Útgefandi: Iðunn
Á SUMUM jörðum þrífst ekki
neitt, hvorki gróður, dýralíf né
mannlíf - meira að segja ungar
vonir sigla þar í strand - jafnvel
þótt um sé að ræða kirkjujarðir.
Það er á þannig jörð sem hin nýja
skáldsaga Friðriks Erlingssonar
gerist. Þar er landið stórbrotið og
hrjóstrugt og bera kennileitin nöfn
eins og Gálgaklettar, Skipsskaða-
vík og Hryggbrot. Pímgnð kemur
ungur prestur, séra Ósvald, ásamt
konu sinni, Emilíu, til að sjá um
unga drengi sem eiga bágt og
koma þeim til manns. Ekki vantar
viljann, en gamla fólkið í sveitinni
veit að djöfullinn heimtar sitt - og
þetta heimili hugsjóna og góðra
fyrirheita fær nafnið Helvíti meðal
gárunganna þar.
Sagan fylgir að miklu leyti Hin-
riki, sem er uppnefndur Lúsífer,
og samskiptum hans við prests-
hjónin, góða bolann Gamla Nóa
(sem hefur sterka og vel unna
táknræna merkingu í sögunni) og
nokkra drengi, þá Skugga, Móra,
Tomma tvist og Óla litla. Auk þess
fær lesandinn að skyggnast inn í
líf flestra þeirra persóna sem
Lúsífer á samskipti við. Lúsífer er
fremur áhorfandi að lífinu en þátt-
takandi í því. Innra líf hans er svo
kaotískt að hann reynir að halda
sig fjarri öðrum. En hann þráir
kærleika og vináttu - svo mikið að
hann gefur drauma sína og leynd-
armál umhugsunarlaust eftir þeg-
ar hann álítur einhvern sýna sér
vinarhug. Lúsífer vill helst hafa
reglu á hlutunum, helst hafa alla
daga eins. En það verður ekki á
allt kosið.
Flestir drengjanna sem við sögu
koma eru á unglingsaldri og svo
virðist að þeir hafl þegar komið til
helvítis og eigi skilið að nú linni.
Það er aðeins spurning hvort eitt-
hvað heilt sé eftir í þeim eða hvort
vonir þeirra séu svo gersamlega
sigldar í strand að þeir
eigi aðeins eftir að
grotna niður á strönd-
inni sem þeim hefur
skolað upp á. Býr jörð-
in sem sveitungarnir
kalla Helvíti yfh- nær-
ingu til að sefa sorgir
þeirra, tempra heift-
ina, tortryggnina, ótt-
ann og tilgangsleysið,
eða er hún staðurinn
sem endanlega rýfur
samband þeirra við
það sem eftir er af
mennsku í þeim?
Prestshjónin ungu
vilja vel en það er ljóst
frá byrjun að þau eru ekki á sömu
leið. Þau hafa ekki sama bakgrunn
og lesandinn hlýtur að spyrja sig
hvernig þau ætli að ná sameigin-
legu markmiði. Það er meira
skyggnst inn í hugarheim séra
Ósvalds en Emilíu. Hann er einfari
sem hefur raðað sínum brotum
saman til að mynda heild sem hann
heldur að dugi en það er spuming
strax frá upphafi hvort hans eigin
öldur hafi lægt nógu mikið til að vel
fari. Hann býr yfir ofsafengnum
trúarhita og er sannfærður um að
meira þurfi ekki til, lengi vel. Séra
Ósvald er ákaflega vel skrifuð pers-
óna.
Þótt aðeins sé lítið eitt skyggnst
inn í hugarheim hans og athafnir
verður hans flókni persónuleiki
ljóslifandi. Hver hugsun hans og
athöfn endurspeglast síðan í ungl-
ingsdrengjunum sem hann hefur,
meira af vilja en mætti, ákveðið að
hjálpa. Hann er góður maður og
vill vel en harmur hans felst í því
að hann vill vera svo miklu miklu
betri - í eigin augum. Leiðina sér
hann úti í buskanum og auðninni í
stað þess að horfa á fegurðina sem
er allt í kringum hann. Þótt ekki
sé Emilía andstæða hans er hún
ólík honum og tvímælalaust hið
góða afl sögunnar en það er spurn-
ing hvort allir þessir drengir séu
móttækilegir fyrir því góða.
Drengirnir sem eru speglun af
séra Ösvaldi. Þótt kyrrð hennar og
hlýja séu eitt sterkasta aflið á
heimilinu og hún búi yfir þeim
kærleika sem ætti að geta flutt
fjöll er ekki allt sem
skyldi. Það er ekki
hægt að rækta og við-
halda kærleika ef
enginn kann að taka
við honum.
Enginn ungling-
anna er neitt sérstakt
eðaleintak. Uppnefni
þeirra eru ekki að
ástæðulausu. Það
mætti ætla að þeir
næðu vel saman í
þessari bræðrareglu,
allir búnir að sigla í
strand. En smám
saman kemur í ljós að
þeir voru ekki á sömu
siglingaleið og strönduðu ekki í
sömu fjörunni. Það eina sem þeir
eiga sameiginlegt er tortryggni og
óraunhæfir draumar. Hver og einn
þeirra er dreginn mjög skýrum
dráttum. Þótt maður kynni að
halda að trakteringarnar sem þeir
hafa hlotið í ólgusjónum hafi gert
þá svipaða tekst höfundinum að
setja sig rækilega inn í hugarheim
hvers og eins, vinna persónuna
þaðan og skapa þannig mjög ólíka
einstaklinga sem láta engan
ósnortinn.
Bróðh- Lúsífer er vel skrifuð saga
og þótt sögumaðurinn hafi nokkuð
mikla yfírsýn og innsýn í persónur
og aðstæður kann Friðrik mjög vel
með að fara. I stað þess að sögu-
maður verði veggur á milli persóna
og lesenda verður hann öflugur
tengiliður. Umhverfi sögunnar er
fullt af fyrirboðum, náttúrulýsing-
arnar eru svo skýrar að auðvelt er
að sjá landið fyrir sér.
Það sama á við persónurnar og
undirrituð gat ekki varist þeirri
tilfinningu að hún væri að lesa
málverk á hreyfingu. Það er
greinilegt að Friðrik Erlingsson
hefur fundið sinn eigin stíl, sína
eigin rödd. Hún er hljómmikil og
sterk, auk þess sem Friðrik hefur
næma tilfinningu fyrir því smæsta
og leyndasta í mannlegu eðli - eins
og kom strax fram í fyrstu skáld-
sögu hans, Benjamín dúfu. Sú
næmni er skýr í Bróður Lúsífer -
og hún er orðin töluvert þroskaðri.
Súsanna Svavarsdóttir
Friðrik Erlingsson
Elskulegir stubbar
BÆKUR
B a r n a b ó k
SNJÓSTUBBURINN
LITLA LAMBIÐ
Eftir Andrew Davenport. í þýðingu
Oddnýjar Jónsdóttur fyrir Vöku
Helgafell árið 2000. Prentað í Eng-
landi. Hvor bók er 24 blaðsíður.
SÓLIN, sólin, sólin! Tvær litlar
systur, 1V2 árs og tæplega fjögun-a
ára, dansa og baða út öllum öngum
af gleði fyrir framan sjónvarpsskjá-
inn. Foreldrarnir líta hvor á annan
og þurfa ekki að velkjast í vafa um
tilefni fagnaðarlátanna. Aðeins ein
sjónvarpsþáttaröð getur vakið upp
jafn mikla kátínu hjá báðum systr-
unum eldsnemma á laugardags-
morgnum. Sú yngri og athafnasam-
ari er ekki sein á sér að sækja tvær
stubbabrúður inn í barnaherbergi.
Hún kemur færandi hendi til systur
sinnar og hlið við hlið sitja systum-
ar hvor með sína stubbabrúðuna í
fanginu eins og postulínsbrúður fyr-
ir framan sjónvarpið.
Stubbarnir eða Teletubbies eins
og brúðurnar heita á frummálinu
lifa hvorki sérstaklega flóknu né
viðburðaríku lifi. Af því leiðir að
trúlega hefur sjálf atburðarásin í
frásögnum af Stubbunum ekki endi-
lega mesta vægið í huga aðdáend-
anna. Persónusköpunin skiptir þeim
mun meira máli og þar mæta
yngstu börnunum kunnuglegir eig-
inleikar. Stubbarnir eru frekar
þéttvaxnir, dálítið stirðbusalegir í
hreyfingum, svolítið seinir að hugsa
og alveg hreint óendanlega góðvilj-
aðir eins og kemur fram í nýju bók-
unum tveimur frá Vöku-Helgafelli.
Önnur bókin hefst á því að lítið
lamb birtist skyndilega í Stubba-
landi. Stubbarnir halda að lambið
sé dapurt og ákveða hver með sín-
um hætti að gleðja lambið. En allt
kemur fyrir ekki, lambið heldur
áfram að vera dapurt eða þar til
jarm frá öðru lambi heyrist í
fjarska. Eins og hendi sé veifað
hýrnar yfir lambinu því eins og allh’
vita er maður manns gaman! Stubb-
arnir kætast yfir farsælum endi og
sameinast í stóru knúsi - hvað ann-
að.
Hin bókin heitir Snjóstubburinn
og gerist eins og nafnið ber með sér
að vetrarlagi. Alveg eins og aðrh-
hressir krakkar eru Stubbarnir
óendanlega hrifnir af því að leika
sér í snjónum. Stubbarnir búa til
snjóbolta og raða saman í Snjó-
stubb. Stubbunum þykir svo vænt
um Snjóstubbinn að hver um sig
gefur honum sitt dýrasta djásn og
hið furðulega gerist. Snjóstubbur-
inn fær auga, augu og loks munn -
auðvitað brosandi. Stubbarnir taka
höndum saman í gleði sinni og sam-
einast með Snjóstubbinum í stóru
knúsi því getur ekki kærleikurinn
gert kraftaverk eins og sannaðist í
trébrúðunni Gosa á sínum tíma?
Skemmst er frá því að segja að
litlu systurnar tvær tóku bókunum
tveimur fagnandi. Sú yngri fór
meira að segja með Snjóstubbinn í
háttinn um kvöldið. Samt er ekki
hægt að mæla með slíkri meðferð
enda var komið brot í miðja bókar-
kápuna um morguninn. Þarna birt-
ist ef til vill stærsti galli bókarinnar
því aldur helstu aðdáendanna veld-
ur því að langeðlilegast virðist vera
að gefa Stubbabækurnar út í harð-
spjaldaformi. Ef talin eru til smærri
atriði er eðlilegt að nefna að prent-
unin á myndunum er ekki alltaf jafn
skýr hverju sem það er um að
kenna. Undurrituð gat heldur ekki
að því gert að staldra aðeins við
notkun sagnarinnar að elska undir
lok beggja bókanna. Sögnin hefur
eins og kunnugt er heldur víðtækari
merkingu í ensku en íslensku og
virðist í notkun hennar gæta áhrifa
frá fyrrnefnda tungumálinu. Hinu
er ekki að leyna að umhyggja
Stubbanna er mjög djúp og reyndar
einstæð eins og kemur fram í bók-
unum. Annars er textinn einfaldur,
byggist upp á endurtekningum og
gerir að sjálfsögðu kröfu til þess að
vera lesinn af innlifun og hlýju.
Anna G. Ólafsdóttir
Franz Sigurður A. Wolfgang
Gíslason Magnússon Schiffer
Islenskar nú-
tímabókmennt-
ir á þýsku
BÆKUR
IMútímabúkmeiiiitir
WORTLAUT ISLAND
Wolfgang Schiffer, Sigurður A.
Magnússon og Franz Gíslason
sáu um útgáfuna.
Die Horen (Bremerhaven) - 344 bls.
ÞAÐ þótti tíðindum sæta þegar
bókmenntatímaritið die Horen
helgaði heilt hefti íslenskum bók-
menntum árið 1986. Með þessu
hefti var brotið blað. Aldrei áður
hafði Þjóðverjum staðið til boða að
sjá jafn mikið úrval íslenskra sam-
tímabókmennta komið saman á
einum stað. Sá er hér ritar getur
vitnað um áhrif þessa tímarits.
Áhrif þess margfölduðust t.d. hjá
þeim sem höfðu þann starfa að
breiða út íslenskt mál og bók-
menntir í þýskumælandi löndum á
þessum tíma. Enda þurfti að
prenta heftið nokkrum sinnum því
það seldist upp jafnóðum.
Ef eitthvað eitt hefur öðru frem-
ur sannfært Þjóðverja á undan-
förnum árum um að ísland er ekki
bara fagurt land heldur bústaður
vitiborinnar þjóðar þá hygg ég það
sé þetta hefti die Horen frá 1986.
Það er því ástæða til þess að
fagna því að die Horen hefur ráð-
ist í útgáfu 344 bls. sýnisbókar ís-
lenskra nútímabókmennta á þýsku.
Þeim Franz Gíslasyni, Sigurði A.
Magnússyni og Wolfgang Fischer
hefur verið ýmis vandi á höndum
því fátt er eins erfitt og að gefa út
trúverðugt yfirlit um umfangs-
mikla bókmenntasköpun sem
stendur svo nálægt í tíma. Þótt
fagna beri verkinu verður að hafa í
huga að það er áhættusamt. Það er
út af fyrir sig bíræfni að gefa út
sýnisbækur því að þær gefa alltaf
þrönga og um leið umdeilanlega
mynd af viðfangsefninu. Áhættu-
samt en samt nauðsynlegt.
I Wortlaut Island eru 79 verk
eftir 71 höfund. Textar eru ekki
langir, lengstar eru nokkrar smá-
sögur en annars eru ljóðin flest.
Elstur höfundanna er Snorri
Hjartarson (f. 1908, d. 1986) en
yngst er Ása Marín Hafsteinsdótt-
ir (f. 1977). Það eru líkindi með
þessum tveimur höfundum. Ljóð
þeirra, sem hér birtast, bera með
sér frið yfirskyggðan af aðsteðj-
andi ógn. í ljóðum þessara tveggja
skálda endurspeglast þættir sem
eru yfirhöfuð sterkir í þessari sýn-
isbók: andstæður stríðs og friðar,
sakleysis og spillingar, fegurðar og
Ijótleika. Freistandi er því að líta á
bókina sem spegilbrot 20. ald-
arinnar, aldar stríðs en lítils friðar.
Spyrja má hvaða vörður hafa
leitt útgefendur áfram við útgáfu
þessa verks. Samtímabókmenntir
er býsna teygjanlegt hugtak og
mér sýnist það ekki taka miklum
breytingum hér á landi þótt tilefni
sé til. Tíminn líður hægt en örugg-
lega og stöðugt bætast við ný verk
og nýir höfundar. Venjan virðist
vera sú að skeyta þeim einfaldlega
aftan við það sem frá öndverðu
hefur verið nefnt samtímabók-
menntir. Hugtakinu virðist ekki
gefið nýtt inntak í samræmi við
þörf, heldur teygist aðeins úr því.
Er þetta ekki eitthvað til að hug-
leiða?
Með þetta í huga kemur víð af-
mörkun skáldahópsins ekki á
óvart. Afmörkunin er við fyrstu
sýn hæfilega óljós. Áherslan liggur
á yngri skáldum þar sem margir
eru kallaðir en á endanum fáir út-
valdir. Sé eldri hluti úrvalsins
skoðaður blasa við kyndugir hlutir.
Hér eru nokkur ljóð Steins Stein-
ars, skálds sem þrátt fyrir að
yrkja að stærstum hluta hefðbund-
ið, var lærifaðir yngri skálda og
jók þeim kjark til að ryðja nýjum
hugmyndum braut. Ekki skal efað
að hann á heima hér. En þá vakn-
ar spurningin um fleiri. Áf hverju
slapp borgarskáldið Tómas Guð-
mundsson ekki hér inn? Vissulega
braut hann blað í ljóðagerðinni.
Eða jafnvel enn eldri skáld sem að
mörgu leyti eru nútímalegri og
byltingarkenndari en áratugum
yngri skáld sem eiga þó verk í
þessu bindi: Jóhann Sigurjónsson
og Jóhann Jónsson. fslenskar sam-
tímabókmenntir eru gegnsýrðar
hugmyndum þeirra og orðnotkun.
Og svona til þess að segja allt sem
í huga býr: Áf hverju er ekki ljóð
eða saga eftir Halldór Laxness
birt hér? Yfirskyggir hann aðra ís-
lenska höfunda svo í Þýskalandi að
betra er að láta hans einskis getið
í verki sem skal sýna brot af ís-
lenskum samtímabókmenntum?
Eða er búið að kynna Halldór nóg
á þýsku að undanförnu? Eða er
ekki að finna í verkum Halldórs
nógu nútímalega drætti til þess að
sýna verk hans, ljóð eða smásögu,
í þessari sýnisbók?
Leiðinlegt er að sjá í jafn ágætri
bók svo margar klaufalegar villur
þar sem íslenskum stöfum og stað-
reyndum er ekki haldið réttum
(t.d. Þörarinn Eldjárn, Friða Á.
Sigurðardóttir; Ása Marín sögð á
einum stað fædd 1976 og á öðrum
1977). Þetta er ekkert sáluhjálp-
aratriði í sjálfu sér en lesandinn
ályktar réttilega að þessi
ónákvæmni sé vísbending um aðra
ónákvæmni sem fær betur dulist.
Utan augljósra annmarka þess-
arar sýnisbókar er sá er hér ritar í
heild sæmilega sáttur við útgáf-
una. Ljóst er að aðstandendur
hafa lagt að baki mikla vinnu og
staðið í tímafreku og vandasömu
samstarfi við fjölda fólks. Enginn
vafi er á því að þessi bók hefur alla
burði til að verða íslenskum bók-
menntum og menningu til fram-
dráttar í Þýskalandi. Tilraunin frá
1986 gefur okkur leyfi til að trúa
því.
Ingi Bogi Bogason