Morgunblaðið - 08.11.2000, Blaðsíða 4

4 B MIÐVIKUDAGUR 8. NÓVEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Að vera öðruvísi
Samkennd ljær tilgang
LÚKAS, 10 áragutti, er
aðalsöguhetja bókar-
innar Saklausir sdlar-
dagar. Hann er elstur
þriggja systkina sem
eiga hvert sinn föður.
Pabbi Lúkasar er út-
lendingur sem er flutt-
ur af landinu og frá
honum hefur Lúkas erft
dökkt: yfirbragð. Fyrir
vikið þarf hann oft að
þola glósur krakkanna í
hverfinu. Uppgjör er
óuinflýjanlegt þegar
allir krakkarnir hafa
snúið við honum baki af
liræðslu við villingana
sem láta hann ekki í friði.
Höfundur bókarinnar er Valgeir
Skagfjörð og myndir eru eftir Guð-
jón Ketilsson.
„Þetta byijaði í einhverju fikti í
raun og veru. Ég var að segja
krökkunum minum sögur frá því ég
var krakki og þeim finnst þetta allt-
af jafn skemmtilegt,“ segir Valgeir
þegar hann er spurður um tilurð
sögunnar. Hann skrifaði þessa sögu
til að íjalla um einelti og kynþátta-
fordóma. „Mér fannst vanta ein-
hvern flöt á því máli. Það er ekki
eins og fordómar séu nýtt fyrir-
brigði. Þótt það hafi ekki verið
margir einstaklingar með annað
Iitaraft þegar ég var að alast upp
fékk maður sinn skammt. Ojj það
var fullt af alls konar fólki. Eg get.
nefnt að þroskaheftir voru með
okkur, það voru ekki til sér staðir
fyrir þá og við vöndumst því. Það
var bara hluti af lífinu að fólk væri
misjafnt."
Samt hafa ekki allir samþykkt
það.
„Nei, nei, en við krakkarnir vor-
um ekkert að fárast yfir því, heldur
miklu fremur fullorðna fólkið. Til
dæmis sótti ég spilatima inn í Mið-
tún þar sem Höfðaborgin var í
gamla daga. Eitt sinn, þegar ég var
að bíða eftir strætó, fór ég að leika
mér við strák sem bjó þar. Amma
og afi keyrðu framhjá og sáu mig.
Þau tóku mig inn i bil þar sem þau
lásu yfír mér. Mér var alveg bannað
að leika mér við börn í þessu húsi.
Ég skildi þetta ekki. Þetta var
skemmtilegur strákur og gaman að
leika við hann.
Svona er þetta. Það er fullorðna
fólkið sem stýrir viðhorfinu og
hvernig það talar. Það síast náttúr-
lega inn í börnin sem
fara að trúa því sem
er sagt við þau
heima. Sum smitast
af þessu en önnur
láta það ekki trufla
sig.
Eru einelti og for-
dómar svipaðir í dag?
Að mati Valgeirs
hefur það versnað
frekar en hitt „og
orðið grimmilegt.
Við sjáum það á
þessu fólki sem flutti
hingað frá Taílandi
og Víetnam. Nú er
komin kynslóð sem
er fædd hér og uppalin en viðhorfið
virðist lítið hafa breyst. Forddmar
og einelti ala af sér reiða einstakl-
inga sem koma ekki til með að fóta
sig fyrr en þeir losna undan þvf og
skilja að börn sem leggja önnur
börn í einelti vita ekki alltaf hvað
þau eru að gera.“
Sögusviðið er um og upp úr 1960.
Hver er ástæðan fyrir því?
„Þetta er það umhverfi sem ég
þekki og ég þekki persónurnar
ágætlega sem ég skrifa um. Sagan
er óður til bemskuslóðanna og lýsir
heimi sem er horfínn og verður
ekki aftur,“ segir Valgeir að lokum.
Lúkas gekk á hljóðið. A leið-
inni sá hann tilsýndar
strák sem var að paufast
með hamar og nagla inni í
húsaporti. Af forvitni mjakaði hann
sér nær. Hann giskaði á að til stæði
að smíða kofa, eða kassabíl. Þegar
hann var kominn fast að stráknum
með hamarinn kom í ljós að hann var
með fulla blikkdós af bognum og
ryðguðum nöglum. Hann tíndi einn
og einn nagla úr dósinni, lagði þá á
stóran flatan stein og reyndi að rétta
þá með hamrinum. Hann var á aldur
við Lúkas, með ljósan koll, klæddur í
gallabuxur og rauðköflótta bómull-
arskyrtu. Þegar hann leit upp frá
verkinu mátti sjá útstæð, vatnsblá
augu og græna hortauma sem láku
hægt og örugglega niður að lítið eitt
uppbrettri efrivör. Nýjar fullorðins-
tennur virtust einu númeri of stórar
uppi í munninum á honum, en þær
glitruðu skjannahvítar í útiteknu
andlitinu þegar hann gretti sig móti
sólarljósinu.
Úr Sak/ausír so'/ardagar
BÆKUR
H e i m s p e k i
BETRIHEIMUR
eftir Dalai Lama.
JPV forlag. 2000.182 bls.
Súsanna Svavarsdóttir þýddi.
TENZIN Gyatso sem gegnir emb-
ætti Dalai Lama, andlegs og verald-
legs leiðtoga Tíbetbúa, hefur skrifað
öfgalausa bók, Betri heimur
(Ancient Wisdom, Modem World -
Ethies for a New Millennium) um
leiðina að sálar- og heimsfriði. Hann
þykist ekki vera vitrari en aðrir og
ekki vera í betri stöðu en hvert annað
mannsbarn. En hann gerir sér hins-
vegar grein fytir ábyrgð sinni og
skrifar bókina af þeim sökum. Hann
hefur farið nógu víða, kynnst menn-
ingu nógu margra þjóða og hefur
þjáðst og glaðst nógu mikið til að öðl-
ast þá víðsýni sem þarf til að geta
skrifað bók handa allri heimsbyggð-
inni. Tilefnið er ganga mannsandans
inn í 21. öldina og mikilvægi þess að
breyta þar rétt. Tilgangurinn að
brýna fólk til sjálfsþekkingar og aga.
Andleg heimabyggð Dalai Lama
er búddismi og markmið hans er að
fullnumast innan hans. En það er
kostur, að sá sem hvetur til samstöðu
milli trúarbragða heimsins eins og
gert er í bókinni, eigi sér sjálfur
heimaland fremur en að vera óháður.
Það gerir orð hans dýpii. Þekking
hans á öðrum trúarbrögðum dylst
ekki lesendum og einnig á vestrænni
heimspeki og má finna samhljóm við
orð Sókratesar, Aristótelesar, Jesú
og Kants svo dæmi sé tekið; „Það
eina sem ég get vonað er að þú [...]
temjir þér regluna um að valda ekki
skaða í þínu daglega lífi.“, „Ef þú [...]
hittir á morgun einhvern sem til-
heyrir öðrum trúarbrögðum [...]
skaltu sýna honum sömu vii-ðingu og
þú vilt að hann sýni þér.“ (bls. 138).
„Ef þið sem álítið ykkur stunda trú
ykkar eruð ekki umhyggjusöm og
öguð, hvernig getið þið þá vænst
þess að aðrir séu það.“ (177). Hug-
tökin í bókinni eru afar skiljanleg
þeim sem alast upp við vestræna
þekkingarfræði og einnig gildin;
ábyrgð, samúð, heiðarleiki, kærleik-
ur, umhyggja, sjálfsagi, þolinmæði,
umburðarlyndi, fyrirgefning ofl. En
sem betur fer veitir hann einnig inn-
sýn í hugtök búddismans um t.d.
„sjálfið" og „samverk-
andi orsakir" og hann
heldur því t.d. fram að
„þar sem hagsmunir
okkar eru órjúfanlega
tengdir verðum við að
viðurkenna að siðaregl-
ur eru nauðsynlegur
snertiflötur á milli
minnar löngunar til að
vera hamingjusamur
og þinnar." (44).
Áhugavert er fyrir
vestrænan huga að
glíma við hugmyndir
búddista um t.d. sjálfið
og karma.
Textinn er auðmjúk-
ur og höfundurinn gætir þess að taka
ekki of stórt upp í sig. Ef til vill má
segja bókina einhvers konar inngang
fyrir alia þá sem hafa áhuga á að öðl-
ast rósemd hjartans og til að starfa
að heimsfriði. Hún gefur ástæður og
rök fyrir því að það sé þess virði að
íhuga að breyta sér til hins betra.
Vissulega munu lesendur vilja ræða
betur notkun höfundar á hugtökum
eins og „samviska“ og „mannseðli"
og spyija t.d. Er hægt að treysta á
samviskuna? Hvert er þá eðli manns-
ins? Hvaða lífsgildi eru óumdeilan-
leg? Þeir sem hafa áhuga á því ættu
t.d. að lesa bókina „Hvers er siðfræð-
in megnug?" (Háskólaútgáfan,
1999), en þar er m.a. grein um sam-
viskuna. Bók Dalai Lama er kjörin til
að hefja djúpar umræður um ham-
ingju og ábyrgð einstaklinga.
Höfuðhugtökin í bókinni eru um-
hyggja og samúð. Ef til vill er
brjóstumkenndin ástæðan fyrir því
að mannkynið lifir enn og ef til vill
er framtíð mannsins falin í því að
kenna í brjósti um aðra, þá sem
þurfa á umhyggju að halda. Daiai
Lama segist rekast á þessi gildi í öll-
um trúarbrögðum og einnig í ein-
staklingum og hópum sem standa
utan þeirra. Eina nauðsynlega skii-
yrðið til að öðlast frið er að rækta
þessa þætti. Hann varpar síðan
fram hugtakinu alheimsábyrgð sem
sérhver geti fundið í hjarta sínu.
Hann leggur ekki til „alheimstrúar-
brögð“ heldur að einstaklingar leggi
rækt við þau trúarbrögð sem falla
að persónuleika þeirra og skapgerð,
en sameinist um höfuðgildin, stefn-
una: „Að hjálpa fólki til að verða
góðar manneskjur" (172) Við þá sem
ekki telja sig geta lagt sitt lóð á vog-
arskálar heimsfriðar, segir hann að
valda a.m.k. ekki öðr-
urn skaða.
Eg held að Islend-
ingar geti notið þess að
lesa bók Dalai Lama.
Hún geymir umfjöllun
um morg hugtök sem
hér á landi hefur lengi
verið áhugi á; dyggðir,
lestir, hamingja, heið-
arleiki, samkennd,
dómgreind, ábyrgð,
friður og afvopnun.
Umfjöllun hans er nú-
tímaleg og hvflir á
þeirri speki sem hefur
fylgt manninum um
aldirnar. Engar heims-
spár eru í henni eða gylliboð um
lausnir. Höfundurinn hefur ekki
áhuga á blekkingu, heldur er heiðar-
leikinn honum höfuðdyggð, og ást og
samúð æðsta markmið: „Þetta [ást,
samúð] era mín sönnu trúarbrögð,
mín einfalda trú. Hún þarfnast
hvorki musteris né kirkju, mosku né
sýnagógu, flókinnar heimspeki né
kennisetninga. Okkar eigið hjarta,
okkar eigin hugur er musterið.
Kennisetningin er samúð.“ (180).
Orð Dalai Lama eru ekki innan-
tóm og einungis byggð á hugsun
innilokaðs munks í klaustri. Þau eru
reist á djúpri reynslu, sem lesendur
geta kynnt sér í öðrum (Dalai)bók-
um. Hann veit að verkefnið heims-
friður næst ekki auðveldlega og að
hann verði ekki varanlegur nema
sérhver einstaklingur geri fyrst eigið
innra átak (bls 145), sem að lokum
leiði til alþjóðasamkomulags um af-
vopnun: „En í augnablikinu og um
fyrirsjáanlega framtíð eru Samein-
uðu þjóðirnar eina alþjóðastofnunin
sem getur haft áhrif á og mótað
stefnu fyrir hönd ríkja um ailan
heim.“ (150). Það er því ómaksins
vert að lesa þennan texta Dalai
Lama sem þræðir stiginn frá upphafi
til enda, frá sálarfriði til heimsfriðs.
„Það er samkenndin sem ljær lífi
okkar tiigang." (179)
Niðurstaða mín er að bókin sé
kjörin til að vekja einstaklinga til
umhugsunar um leiðir að eigin sálar-
friði og um ábyrgð sína gagnvart
ástandi heimsbyggðar.
I samhljómi við texta Dalai Lama
hefur útgefandinn JPV forlag og
þýðandinn Súsanna Svavarsdóttir
einnig unnið verk sitt af alúð.
Gunnar Hersveinn
Valgeir Skagfjörð
Dalai Lama
BÆKUR
L j ö íM i s t
Á LAUFBLAÐI
EINNAR LILJU
Ljóðaþýðingar eftir Baldur Pálma-
son. 119 bls. Útg. Gnjúkar. Prent-
un: Oddi hf. Reykjavík, 2000.
BALDUR Pálmason hefur að
langmestu leyti valið til þýðingar
Norðurlandaskáld sem fædd voru
öðru hvoru megin við aldamótin
1900. íslenskir lesendur eru kunn-
ugir sumum þeirra vegna fyrri þýð-
inga annarra.
Meðal þeirra er Nordahl Grieg.
Hann dvaldist hér um tíma á stríðs-
árunum og blandaði sér í hóp ís-
lenskra skálda. Héðan fór hann til
Bretlands og féll í flugleiðangri yfir
meginlandinu. Þar með var hann
orðinn þjóðhetja með löndum sín-
um. Nordahl Grieg hafði fingurinn á
slagæð samtímans. Allt um það var
hann lítt snortinn af róttækum nýj-
ungum í ljóðlist aldarinnar. Baldur
skipar honum fremst í bók sinni og
þýðir eftir hann tvö kvæði, annað
reyndar örstutt. Fyrra kvæðið heit-
ir Suomi. Þar sem skáldið orti mikið
um lönd og þjóðir mætti ætla að það
væri ort til finnsku þjóðarinnar. En
svo er ekki. Þetta er ástarkvæði
með félagslegri undiröldu.
Hið síðara heitir á norsku Sprint-
erne en Hlaupararnir í þýðingu
Baldurs. Það var ort 1936 vegna
leikanna í Berlín. Hjá Grieg hljóðar
það svo:
Niggeren Owens sprinter,
germanerne stuper sprengt.
Det blonde Stadion undres,
og Fpreren morkner strengt.
Men tenk da med trest pá alle
jpdiske kvinner og menn
som sprang for livet i gaten -
demnlddedereigjen!
í íslenskri þýðingu Baldurs
Pálmasonar lítur þetta svona út:
Enginn er frár sem Owens,
þóttaríarmikiðreyni.
Glóhærðu kollamir glúpna,
og grettir sig Foringinn eini.
Lát huggast. Sjá, gyðingur hleypur
í hræðslu upp á líf og dauða.
Þið hafið þó altjent við honum
- það má hefna sín á þeim kauða.
Af dæmi þessu sést að Baldur hef-
ur lagt áherslu á að koma hugsuninni
til skila fremur en þýða orðrétt.
Germanerne verður t.d. aríar. Hið
fyrrtalda heyrðist mun oftar á dög-
um skáidsins. Markmið Þjóðverja
var að sameina öll lönd þar sem ger-
mönsk tunga var töluð. Síðara orðið,
aríar, heyrðist þá sjaldan í umræð-
unni; fremur að til þess sé vitnað nú.
Det blonde Stadion þýðir Baldur gló-
hærðu kollarnir. Sú umorðun getur
talist eðiileg. Orðrétt þýðing hefði
ekki komist fyrir í línunni. Stadion
merkir leikvangur eða
íþróttasvæði og blond
ljóshærður. Að segja
hinn ljóshærði leik-
vangur hefði líka komið
ankannalega fyrir sjón-
ir í íslenskum texta. Þó
hér séu tekin einstök
dæmi af stuttu kvæði
mega þau gefa nokkuð
glögga hugmynd um
aðferð þýðanda. Og nóg
um það.
Þá koma tvö kvæði
eftir Arnulf Överland.
Islenskir lesendur
fengu líka snemma að
kynnast honum. Meðal
annars birtist kvæði eftir hann í
Rauðum pennum í »lauslegri« þýð-
ingu Magnúsar Asgeirssonar.
Þekktastur varð hann þó eftir stríð
fyrir að skipa sér vestan megin í
kalda stríðinu. Överland var ekki
snortinn af framúrstefnum fremur
en Nordahl Grieg, öðru nær. Hann
var jafnaldri Gunnars Gunnarsson-
ar. Hans Börli - en eftir hann þýðir
Baldur sjö ljóð - var hins vegar af
kynslóð Jóns úr Vör og minnir um
sumt á hann. Hans Börli yrkir meðal
annars um vanda einstakiingsins
sem elst upp í skauti náttúrunnar en
má svo þreyja tilvist sína í mann-
gerðu umhverfi þar sem önnur og
harðari lögmál gilda í samskiptum
manna. Meðal annarra norskra
skálda, sem Baldur
þýðir, eru Tarjei Vesa-
as og Rolf Jacobsen, að
ógleymdum Ivari Org-
land. Færeyskum
skáldum gleymir Bald-
ur ekki. Og það er vel.
Eitt ljóð er þarna eftir
William Heinesen,
annað eftir Karsten
Hoydahl og sex eftir
Guðrið Helmsdal Niel-
sen, mjög skemmtileg-
ur kveðskapur.
Minna þýðir Baldur
úr enska heiminum, en
nokkuð þó, þar á meðal
eitt eftii’ D. H.
Lawrence. Hann er enn mikið lesinn
í Bretlandi, einkum skáldsögur hans.
Lawrence elskaði konur. Þar á móti
var honum illa við peninga. Og ljóðið,
sem Baldur þýðir, heitir einmitt
Peningaæði. Það er stutt hugvekja, á
útjaðri þess að geta kallast ijóð, dá-
lítið stórorð ræða en áhrifaminni fyr-
ir vikið. Ekki ræðst Baldur á garðinn
þar sem hann er lægstur þegar hann
tekur sér fyrir hendur að snúa Sea-
Fever eftir John Masefield. Baldur
nefnir það Sjómannsblóð. Það er
hugblærinn og einfaidleikinn í kvæði
Masefields sem torveldast er að
túlka fyrir íslenskum lesanda. Baid-
ur hefur kosið að skipta í tvennt
löngum ljóðlínum kvæðisins. Hversu
vel þýðandanum tekst að feta í fót-
spor lárviðarskáldsins? Það getur
verið álitamál. Honum hlýtur að fyr-
irgefast þótt honum heppnist það
ekki fullkomlega. Ljóðrænar nátt-
úrustemmingar eru reyndar það
sem erfiðast er að snúa frá einu
tungumáli til annars. Auðveldara er
að koma til skila því sem mannlegu
hátterni viðkemur, einkum ef það er
hæfilega óskáldlegt og sett fram í
gamansömum tón. Til dæmis er at-
hyglisvert hvernig Baldur snarar
Þjóðvísu frá Pfalz:
Af hverju fá menn eldrauð nef?
Ætli því valdi nasakvef?
Ti-eystir því ekki tráa mín,
- telur því valda brennivín.
Og nefin blá sem klakakrap
koma af þrotlausum drykkjuskap.
Þýðandi hefur tekið saman smá-
klausur um höfundana, misjafnlega
ítarlegar. Þær eru birtar aftast í
bókinni. Sumar þeirra hefðu mátt
vera fyllri. Engin tiltekin lína er
merkjanleg í vali þýðanda á skáldum
og ljóðum. Það er fremur að fjöl-
breytnin einkenni safn þetta. Baldur
hefur áður sent frá sér bækur með
frumsömdum kveðskap. Þær hlutu
góðar viðtökur. En að þýða ijóð? Það
er eins konar meirapróf fyrir skáld!
Þó Baldur hafi í sumum gi-einum val-
ið torveldustu leiðina og sitthvað
megi að þýðingarstarfi hans finna -
svo sem að honum tekst ekki alltaf
að leyna erfiði sínu - hefur hann að
mínu viti staðist prófið.
Erlendur Jónsson
Ljóðaþýðingar
Baldur Pálmason