Morgunblaðið - 20.12.2000, Page 7

MORGÚNBLAÐIÐ
BÆKUR
MÍÐVIKUDAGUR 20. DESEMBÉk 200Ö E 7
Djöflar í
mannsmynd
Bræðurnir
frá Jukola
BÆKUR
Þjdd skáldsaga
DJÖFLARNIR
Eftir Fjodor Dostojevskí. Ingibjörg
Haraldsdóttir íslenskaði. Mál og
menning, Reykjavik 2000. 669 bls.
LÍFSHLAUP Fjodors Dostoj-
evskís hefur löngum þótt tengjast
skáldverkunum nánum böndum;
þátttaka hans í pólitískum baráttu-
málum, lífsbjörgin á síðustu stundu
frammi fyrir aftökusveit, útlegðin í
Síberíu, spilafíknin - allt eru þetta
þættir sem á einn eða annan hátt
rötuðu inn í sögurnar. Djöflarnir,
sem komin er út í þýðingu Ingi-
bjargar Haraldsdóttur, er þar eng-
in undantekning. Verkið byggist að
hluta á sönnu sakamáli sem fang-
aði hugarflug höfundar, ekki síst
vegna þess að mágur hans þekkti
persónulega til fórnarlambsins, en
árið 1969 var nemandi nokkur
myrtur af hópi stjórnleysingja
undir stjórn tuttugu og tveggja ára
gamals útsendara Rússlandsdeild-
ar Alþjóðlegu byltingarsamtak-
anna, sem stofnuð voru af Mikaíl
Bakúnin. Pannig fjallar sagan sem
hér er til umfjöllunar um hitamál í
þjóðfélaginu á þeim tíma sem hún
er skrifuð, þ.e. uppgang bylting-
arsinna og hörmulegar afleiðingar
pólitískra myrkraverka. Þá hafa
sumir viljað lesa verkið sem fram-
tíðarspá um þá martraðarkenndu
atburði sem umbyltu rússnesku
samfélagi á tuttugustu öldinni.
En höfundur sótti efniviðinn
ekki aðeins í sitt nánasta umhverfi
heldur leitaði hann fanga í bók-
menntasögunni. Eftirminnilegasta
persóna bókarinnar, hinn leyndar-
dómsfulli Stavrogín sem er eins og
sólin í miðju söguheimsins, á sér
bókmenntalegan forvera í ímynd
hinnar byronsku hetju rómantíska
tímabilsins. Hann er myndarlegri
og gáfaðri en aðrir menn, allt að
því upphafinn. Hann vefur konum
um fingur sér en er þjakaður af
heimshryggð og eyðileggjandi guð-
leysi. Hann er £ sjálfskipaðri útlegð
úr mannlegu samfélagi því að í for-
tíð hans liggur ófyrirgefanleg
synd. í rauninni er hann eins og
klipptur út úr söguljóðum lávarð-
arins, enda er beina samlíkingu að
finna á einum stað í bókinni. Stavr-
ogín birtist þó ekki fyrr en nokkuð
er liðið á söguna, hverfur á nýjan
leik og snýr ekki aftur fyrr en
miklu siðar og heldur sig þá að
nokkru leyti í bakgrunninum. Þó er
sem hann sé aldrei alveg fjarver-
andi, hann vakir yfir frásögninni
sem áhrifavaldur og er hann dáður
og hataður af öðrum persónum
bókarinnar af slikum krafti að les-
andi kemst ekki hjá því að ætla
honum mikilvægari og æðri sess en
hinum. Samanburður við Orson
Welles i hlutverki hins siðlausa
Harry Lime í kvikmyndinni Touch
of Evil er ekki fjarri lagi því að
þótt Stavrogín sé aðeins fyrirferð-
armikil aukapersóna hvað eiginlegt
pláss í bókinni varðar er persónu-
gerð hans það sem eftir fyrstu við-
kynningu situr eftir í minningunni.
í fyrstu drögum bókarinnar ætlaði
Dostojevskí að skapa í Stavrogín
hinn „syndum spillta mann“, hinn
fullkomna guðleysingja sem eftir
miklar hremmingar endurheimtir
trúna og rís upp. En í Djöflunum
er engin upprisa möguleg, eins og
Ingibjörg nefnir í formála sínum.
Hinir innri djöflar verða ekki svo
auðveldlega kveðnir niður.
Hér segir frá lífinu í syfjulegum
smábæ fjarri amstri og uppþotum
höfuðborgarinnar, og hvernig jafn-
vægið raskast við komu áður-
nefnds Stavrogíns, sonar ríkustu
og valdamestu konu héraðsins,
Varvöru Petrovnu, og þeirra bylt-
ingarstrauma sem fylgja í kjölfarið
í formi vinar Stavrogins og sonar
sambýlismanns Varvöru, Stepans
Verkhovenskí. Líkt og í bók Bulg-
akovs um Meistarann og Margar-
ítu reynist hægara sagt en gert að
koma jafnvæginu á aftur eftir inn-
komu hinna myrku
afla, persónur gangast
þeim á vald og taka
umbreytingum. Til-
gangurinn er handa-
hófskennd eyðilegging
og niðurrif og stefnan
er ófrávíkjanleg. Bak-
grunnurinn er málað-
ur skýrum litum,
félagslegur veruleiki
sögunnar er áþreifan-
legur en það eru und-
irheimar mannssálar-
innar sem skipta
höfund mestu máli,
hvernig maðurinn
glatast þegar stigið er
út fyrir siðferðilegar
reglur og muninum
milli góðs og ills hafnað. Þetta
kjarnast í kaflanum sem lýsir
leyndri synd Stavrogíns, og þótti
svo ofbjóða velsæmiskennd lesenda
að hann var fjarlægður og birtist
aldrei sem hluti af verkinu meðan
Dostojevskí lifði.
Reyndar er samband Varvöru og
Stephans meginviðfangsefni fyrsta
hluta bókarinnar, sögumaður leyfir
lesandanum að hreiðra um sig í
frásögninni meðan tengslum þeirra
er lýst á grátbroslegan hátt og inn-
sýn gefin í bæjarlífið. Sjónarhornið
er þröngt í þessum hluta en eftir
að lesandinn er innvígður tekur við
margslungin og flókin frásögn þar
sem hann þarf að halda utan um
viðamikið persónugallerí þar sem
tengsl og vensl eru oft dulin, og
langar útskýringar leggjast stund-
um eins og þoka yfir atburðarásina
frekar en að varpa á hana ljósi.
Þetta er engan veginn galli á
verkinu, heldur er um að ræða
dálitla kröfu sem höfundur gerir til
athyglisgáfu lesandans, sérstak-
lega framan af, en honum er líka
umbunað ríkulega því máttur sög-
unnar fer stigvaxandi eftir því sem
línur eru dregnar og hugmyndaleg
átök skýrast.
Stepan þessi Verkhovenskí er
stórmerkileg persóna, og kímni-
gáfa höfundar nýtur sín afskaplega
vel í myndinni sem dregin er upp
af honum, eins og meinfyndin lýs-
ing sögumanns á ofmetnum afrek-
um hans á fræðisviðinu er gott
dæmi um: „En honum tókst ekki að
flytja nema örfáa fyrirlestra - um
araba, að ég held - og verja snjalla
ritgerð um þjóðfélagslegt og versl-
unarlegt mikilvægi þýska bæjarins
Hanau sem virtist fara vaxandi á
tímabilinu 1413-1428, og jafnframt
um sérsfakar og óljósar ástæður
þess að ekkert varð úr þessu mik-
ilvægi.“ Reyndar ber frásögnum
sögumanns ekki alltaf saman við
sjónarhorn annarra, og því ber að
taka því sem hann segir með varúð.
En kaldhæðnin sem þarna er aug-
ljós blandast þó hlýju þegar sögu-
maður greinir frá Stepan, sem að
auki hefur þá bjargföstu trú að yf-
irvöld í höfuðborginni telji heimili
hans gróðrarstíu fríhyggju og
stjórnleysis í héraðinu, og að ýmsir
háttsettir aðilar lifi í stöðugum ótta
við hann. Því sé fylgst með hverju
fótspori hans og ekki sé þess langt
að bíða að hann verði annaðhvort
ráðinn af dögum eða sendur til Síb-
eríu. Ekkert er fjarri sanni, en
hann nýtur mikillar virðingar i
bænum sem „prófessorinn" og
vegna stöðu sinnar sem pólitískur
„útlagi“. í þessu felst nokkur
ádeila því í verkinu stendur Stepan
fyrir kynslóð frjálslyndra gáfu-
manna sem á fimmta og sjötta ára-
tugnum sáðu fræjum mannhyggj-
unnar sem að mati Dostojevskís
var háskaleg því þótt guði væri
kannski ekki alveg hafnað undir-
skipaði hún æðri máttarvöld vís-
indum og mannlegri skynsemi, og
taldi sig í rauninni vel geta komist
af án trúarbragða. Þegar höfundur
hóf vinnu sína við
bókina hafði mann-
hyggjan þróast í níhil-
isma og stjómleysi en
einn megintilgangur
Dostojevskís með
Djöflunum var að
sýna fram á glæfra-
lega eiginleika slíkrar
hugmyndafræði. En
persónurnar eru fleiri
sem standa lesendum
ljóslifandi fyrir hug-
skotssjónum. Shatov,
fyrrum byltingar-
sinni, er sá eini sem
sér í gegnum uppeld-
isbróður sinn Stavr-
ogín en er engu að
síður heltekinn af
honum. Kiríllov sem er reiðubúinn
að fremja sjálfsmorð fyrir málstað-
inn. Skáldið Karmazínov, baneitruð
skrumskæling á Túrgenjev. Um-
dæmisstjórafrúin Júlía Mikhaíl-
ovna sem vegna einfeldni sinnar
verður leiksoppur illra afla og síð-
ast en ekki síst, Pjotr Stepanovítsj,
sálarlausi róttæklingurinn sem
spinnur svikavef sinn bak við tjöld-
in og lætur ekki staðar numið fyrr
en hann hefur steypt öllu í kring-
um sig í glötun. Bókin fjallar um
fólk sem verður hugsjónum, eigin
veikleikum og drambi að bráð og
það er einkaharmleikur hverrar
persónu fyrir sig sem innan rýmis
skáldsögunnar myndar margradda
frásagnarheild sem gleymist seint.
En það er einmitt hin sérstæða frá-
sagnaraðferð Dostojevskís sem
kennd hefur verið við margröddun
sem, ásamt pólitísku hliðinni, gerir
verkið afar áhugavert fyrir nútíma-
lesendur. Hinum alvitra höfundi er
hafnað, persónurnar eru hvorki
einfaldar málpípur né eru þær
gerðar tortryggilegar til að styrkja
afstöðu söguhöfundar, í vissum
skilningi hafa þær eigin sjálfstæða
vitund og frásögnin er því ekki
undirskipuð einni ráðandi rödd. Al-
mannarómur, rödd sögumanns,
frásagnir persónanna og játning
Stavrogíns, svo aðeins fá dæmi séu
nefnd, mynda orðræðukerfi sem
takast á í lifandi texta og sagan
verður aðeins umföðmuð ef gætt er
að samspili þeirra. En persónurnar
verða þá heldur aldrei þekkjanleg-
ar á sama hátt og ef þær lúta í einu
og öllu valdi söguhöfundar og út-
skýringarmáttur hans er óumdeil-
anlegur. Sú staðreynd að lykilkafl-
ann, þann sem komst næst því að
skýra gjörðir Stavrogíns, vantaði
lengi vel í bókina er táknræn fyrir
þennan djúpstæða og heillandi
óþekkjanleika.
Ingibjörg Haraldsdóttir hefur
getið sér orð fyrir þýðingar sínar á
verkum Dostojevskís og með til-
komu þessarar nýjustu hefur hún
þýtt öll helstu stórverk höfundar-
ins, og hlýtur það að teljast afrek.
Þá er útgáfan öll hin myndarleg-
asta, Djöflarnir eru hluti af heims-
bókmenntaröð Máls og menningar
og ásamt formála þýðanda prýðir
hana afar áhugaverður bókmennta-
sögulegur eftirmáli eftir Árna
Bergmann. Hér er því ekki ein-
ungis um magnaða skáldsögu að
ræða, eina af perlum rússneskra
bókmennta, heldur eru Djöflarnir
sýnidæmi um hvernig skal standa
að útgáfu sígildra verka í íslenskri
þýðingu. Hér er á ferðinni að mínu
mati eigulegasta skáldsaga ársins,
bæði hvað varðar bókmenntalegt
gildi og frágang.
Björn Þór Vilhjálmsson
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
SJÖ BRÆÐUR
Eftir Aleksis Kivi. Aðalsteinn Dav-
íðsson þýddi úr frummáli. Myndir
eftir Akseli Gallen-Kallela. Prent-
vinnsla: AiT Falun, Svíþjóð. 310 síð-
ur - Mál og menning 2000.
„í STÍL og framsetninu Kivis í
Sjö bræðrum eru þrír meginþættir:
Raunsæi, gamansemi og Ijóðræna,"
skrifar þýðandinn Aðalsteinn Dav-
íðsson í formála.
Eins og þýðandinn
skrifar var skáldsagan
tímamótaverk í finnsk-
um bókmenntum og
sögu finnskrar tungu.
Sænska hafði verið op-
inbert mál og nánast
ekkert hafði verið
skrifað á finnsku sam-
tímans.
Skáldsagan var
rökkuð niður í fyrstu
og það var ekki fyrr en
löngu seinna, að höf-
undinum látnum, að
farið var að telja hana
til þjóðardýrgripa.
Verstur var prófess-
or Ahlqvist, málfræðingur og skáld,
sem „býsnaðist yfir þeirri mynd sem
höfundur hefði dregið af villi-
mennsku og ofstopa, sennilega hefði
aldrei komið út i heiminum bók með
jafnmörgum fúkyrðum, formæling-
um, guðlasti og hrottaskap“.
Kivi náði ekki háum aldri bg rit-
ferill hans þvi ekki langur, tíu eða
ellefu ár, hann skrifaði einnig leikrit
og orti Ijóð. Hann var uppi á hörðum
tímum í finnsku samfélagi, hungurs-
neyð varð 1867 og skáldið lést
heilsulaust og drykkjusjúkt 1872.
Vonbrigði með viðtökur Sjö bræðra
átti þátt í hvernig fór.
Um raunsæið segir þýðandinn að
frásögnin sé lík því sem tíðkast í ís-
lendingasögum að því leyti að við
kynnumst bræðrunum aðeins af
framkomu þeirra og því sem þeir
segja og gera.
Þegar ég sá eitt sinn leikgerð
verksins í Helsinki minntu bræðum-
ir mig á Bakkabræður og það var
ólíklegt hve margt mátti skilja þrátt
fyrir enga finnskukunnáttu.
Samtöl þeirra bræðra, þeirra Juh-
ani, Tuomas, Aapu, Simeoni, Timo,
Lauri og Eero, eru oft sett upp i
skáldsögunni eins og um leikrit sé að
ræða.
Bræðrunum er einkar lagið að
lenda upp á kant við umhverfið. Til
• ÚT ER komin bókin Áfram for-
eldrar - Sameiginleg forsjá og vel-
ferð barna eftir skilnað foreldra
eftir félagsráðgjafana Nönnu K.
Sigurðardóttur og Sigrúnu Júlí-
usdóttur.
Áfram foreldrar fjallar um líf
fjölskyldna eftir skilnað. Komið er
inn á foreldrasamstarf, hagsmuni
barna og gildi fjölskyldutengsla
eftir skilnað og brugðið ljósi á þró-
un kyn- og foreldrahlutverka.
Byggt er á víðtækum fræðiheim-
ildum og gerð grein fyrir nið-
urstöðum nýrrar íslenskrar rann-
sóknar á þessu sviði. Niður-
stöðurnar sýna almennt jákvæða
reynslu af sameiginlegri forsjá.
Jafnframt koma fram vonbrigði
foreldra og gagnrýni vegna skorts
á upplýsingum og ráðgjöf um þetta
efni.
Samanburður við niðurstöður
eldri rannsóknar á fráskildum for-
eldrum sem ekki fóru sameiginlega
með forsjá sýnir að viðhorf
kynjanna til foreldrasamstarfs hafa
breyst á undanförnum árum.
dæmis gengur illa að kenna þeim að
lesa. Þeir flýja til skógar að lifa þar
sínu eigin lífi. Þeir hefja ræktun og
byggja sér hús. Þetta er allt ævin-
týralegt að mati bókmenntafræð-
ingsins Kai Laitinens, en hann bend-
ir á að í frelsi óbyggðanna þroskist
bræðumir og gerist ábyrgir. Skáldið
og heimspekingurinn J. V. Snellman
benti á að Sjö bræður væri þroska-
saga og seint hafa menn þreyst á því
að telja Sjö bræður „táknræna lýs-
ingu á sögu finnsku þjóðarinnar".
Sagan fjallar þannig um frum-
stæða menn og smábændur sem
ganga þrátt fyir allt til móts við sið-
menninguna, eins og
þýðandinn drepur á í
formálanum.
Kímni og alvara
blandast saman eins og
í verkum annarra
stórra höfunda og á
köflum er Sjö bræður
hreinn skemmilestur.
Óður til náttúru og
frelsis, hið ljóðræna
andrúmsloft skóganna,
spillir ekki fyrir.
Til þess að skilja
margt af hinu sér-
finnska hjálpa Aftan-
málsgreinar í bókarlok.
Sagan verður ekki
borin saman við frum-
málið hér en þýðingin er kjammikil
og lipur í senn eins og hún á að vera
sé mark tekið á þeim sem best vita.
Útróðramenn þóttu margir kjaft-
forir hér áður fyrr og gátu tekið upp
á ýmsu. Að því leyti gefa finnsku
bræðumir þeim ekkert eftir.
Þeir bræður ná þvi að læra að lesa
og hætta að mestu að drekka og
verða gildir og virtir bændur. Þetta
kostar sífelld áflog, átök við þorps-
búa og ekki sist litríkar hjónadeilur.
Sá minnsti þeirra stækkar.
Óánægðir finnskir gagnrýnendur
á sinum tíma hefðu átt að lesa vel um
hugarfar Eeros undir lokin: „Föð-
urlandið var ekki lengur fyrir hon-
um óljós hluti í óljósum heimi, á
óþekktum stað og af óþekktu eðli.
Honum var mæta ljóst hvað það land
var, sá dýrmæti skiki af heiminum
þar sem finnska þjóðin býr, byggir
og stríðir, landið sem geymir bein
feðra vorra í brjósti sér. Hann
þekkti landamæri þess, höf þess,
vötn þess, sem brosa leyndardóms-
fullt, og furuvaxna ása þess sem
liggja um það eins og limgirðingar.
Öll mynd ættjarðarinnar, ástúðlegur
móðursvipur hennar, var að eilífu
greypt djúpt í hjarta hans.“
Er það ekki föðurlandsvinurinn
Aleksis Kivi sem talar svo?
Jóhann Hjálmarsson
Skilnaðarmál snerta á einn eða
annan hátt nær allar fjölskyldur í
samfélagi okkar, fráskilda foreldra,
systkin, afa og ömmur, eigin börn
og stjúpbörn.
Bókin er brunnur af upplýs-
ingum og rannsóknaniðurstöðum
sem að gagni koma fyrir sérfræð-
inga sem stunda rannsóknir á sviði
barnaverndar- og fjölskyldumála.
Þá á bókin brýnt erindi til fagfólks
í fræðslu-, meðferðar- og ráðgjaf-
arstörfum. Hún er þarft kennslu-
efni fyrir háskólanema í félags-
ráðgjöf, lögfræði, hjúkrun og á
sviði geð-, uppeldis- og kennslu-
fræða.
Nanna K. Sigurðardóttir hefur
lokið meistaraprófi í klínískri
félagsráðgjöf og starfar sjálfstætt
við hjóna- og fjölskylduráðgjöf, auk
kennslu og handleiðslu.
Dr. Sigrún Júlíusdóttir er pró-
fessor í félagsráðgjöf við Háskóla
íslands.
Útgefandi er Háskólaútgáfan.
Bókin er 180 bls. kilja. Verð 2.900
krónur.
Fjodor
Dostojevskí

Aleksis Kivi
Nýjar bækur