Þjóðólfur - 05.11.1862, Blaðsíða 2

einstöku hin fátækari brauð á 16. og 17. öld, með
því að leggja undir sum þeirra eina og eina jörð
af klaustraeignunum.
|>að má heita sárlítið hvort heldr erum gjafir
til einstakra stofnana, eðr um sérstakar stofnunar-
gjafir hér á landi á 16. og 17. öldinni; einstaka
jörð gefin eða ánöfnuð þeirri og þeirri sveit til
framfæris fátækum mönnum. Meira kvað að þeirri
stofnun á 16. öldinni, er Guðbrandr biskup þor-
láksson á Ilólum ýngdi upp frá stofni, að kalla
mátti, hina fyrstu prentsmiðju hér á landi, með
ærnum tilkostnaði af fé sjálfs sín, kom henni í
bezta gáng og ánafnaði hana síðan og gaf Hóla-
dómkirkju eptir sinn dag. Dóttursonr hans, þorlákr
biskup Skúlason á Ilólum, gaf og 2 jarðir sínartil
sérstaklegrar afvinnu: Ás í Hörgárdai (eðr á þela-
mörk) með gjafabréfi l.Júlí 1663, í því skyni »að
"leigur og landskuld greindrar jarðar skyldi til-
»leggjast einhverjum einum fátækum studioso, sem
»af Hólaskóia útgenginn utanlands stúderaro1 2, og
Ytra-Yallholt í Hegranesi, 20. Júlí 1693, og var
með þeirri gjöf »áskilið, að fátækar munaðarlausar
»ekkjur og föðurlaus börn, sem helzt eru þurfandi
»í Norðlendíngafjórðúngi, einkum Ilegranessþíngi,
»hafi not af jörðunni«3. — llrynjúlfr biskup Sveins-
son í Skálholti gaf, 26. Júni 1662, jörðina Reyni
í Akraneshrepp, 40 ce, til afrakstrsog uppeldis »þeirri
• fátækri og guðhræddri ekkju, er ætti 3 skilgetin
»börn eðr fleiri, fyrst og fremst í Akraneshreppi,
»eða ef þvílík ekkja er eigi þar, þá í Skilmanna-
»hreppi, ella í Strandarhreppi, ella í Skorradals-
»hreppi; sé engi þvílik ekkjatil í neinum þessara
»hreppa, þá legst afgjaldið til uppeldis einu föð-
»urlausu barni skilgetnu ærlegra og guðhræddra
»foreldra úr Akraneshreppi«. Prófastrinn í Borg-
arfjarðarsýslu á að hafa umsjón þessarar jarðar
°g byggíngu hennar á hendi og tekr fyrir það 10
aura af afgjaldinu og mannslán. þessar 3 stofn-
unargjafir, er vér nú töldum, ætlum vér sé þau einu
legöt, er hér voru stofnuð á landi á 17. öldinni.
Meira kvað að stofnunargjöfum nokkurra ís-
lendínga á 18. öldinni; því þó að þær væri ekki
1) Sakir aþgæzlu- og hiigsnnar-lejsis þeirra manna, er
stjórnin haftli fali?) at> rátistafa upphoÍJssiilunni á Hólastólsjör?)-
nnnm, 1802—1805, var þessi jörþ (As á pelamork eþr x Horg-
árdal) seld meí) öíirum stálsjórþum fyrir 33Krd. Stefáu amtmaíir
jxórarinsson gjúrtíi Reutukainmerií) vart viti þessi misgrip eptirá,
eu lagt)i til at) samþykt jrt)i hæsta bot), því vextirnir af því sam-
svaraþi miklu meira en afgjaldinu og jrtii stádentinum eins nota-
gott aí> fá greidda ársvexti jarlarverbsins. Var þetta sííian
samþjkt met) kgsúrsk. 8. Maí 1805.
2) sbr. 14. ár jjjótiólfs bls. 57.
margar að tölu, þá voru sumar þeirra einkar veru-
legar, og munu jafnan verða þýðíngarmiklar um
ókomnar aldir. Frú Guðrún Einarsdóttir, ekkja
meistara Jóns biskups Árnasonar í Skálholti, gaf
þá eigi fáar fasteignir til ýmsra kirkna ag staða
(sbr. gjafabréf 4. Marz 1743 og 15. Apr. 1748,
og arfleiðslubréf hennar 18. Sept. 1747 — í Laga-
safni Islands). Var engu minna varið í hina höfð-
ínglegu gjöf Ólafs stiptamtmanns Stefánssonar »til
»uppeldisstyrks þremrfátækum ekkjum, sem 3 eða
»fleiri börnum erubundnar, o. s. frv., í Vindhælis-
»hreppi innan Ilúnavatnssýslu«, er var fæðíngar-
hreppr hans (sjá stofnunargjafabréfið 30. Sept.
1797 í Lagasafni ísl., 365.—368. bls.). Gjöfþessi
eru 4 jarðir innan Húnavatnssýslu: Márstaðir 60
cr, Ilof 60 cr, Marðarnúpr 70 cr og Gilá 20 cr,
samtals 210 cr að fornum dýrleika. Hin þýðíng-
armesta og verulegasta stofnun einstaks manns
bæði fyr og síðar, eptir siðabótina, verðr samt
stofnun Arna secretera Magnússonar, því sú stofn-
un var eigi fégjöf einsaman, heldr meðfram hið
einstaka og ómetanlega fornrita- og fornbréfasafn
hans, er síðar varð lykillinn og uppsprettan til
endrreisnar hinna ágætu fornrita vorra og bók-
menta, og til ómetanlegrar viðreisnar túngu vorri.
29. Júní 1709 heimilaði konúngr þeim hjónum
Árna secretera Magnússyni og konu hans Mette
Fischer að gjöra þá arfleiðslu og ráðstöfun eptir-
látinna fjármuna sinna, er þau vildi sjálf á kjósa;
en með stofnunar- og erfðaskrá 6. Janúar 1730,
gjörðu þau hjón sjálf þá ráðstöfun allra eigna
sinna, er hér ræðir um. Eptir konúngtegri stað-
festíngu á stiptun þessa, dags. 18. Jan. 1760, átti
liún þá í vaxtafé 13,356 rd., og er þar ákveðið,
hversu vöxtum þessa fjár skuli verja til styrktar 2
íslcnzkum stúdentum, er vili stunda fornfræði, og
vinnaáannan veg stofnuninniogaugnamiði hennar til
efiíngar, en vextina af 2000 rd. innstæðunnar sluili
jafnan halda óeýddum, heldr draga þá saman og
leggja við höfuðstólinn til viðauka honum1. Árna
Magnússonar stofnunin hefir eflztog orðið æ þýð-
íngarmeiri eptir því sem lengra hefir liðið fram á
tímana, enda virðist henni að hafa verið stjórnað
frá upphafi vega sinna með hinni mestu alúð og
árvekni; stjórnarnefndin er kjörin meðal háskóla-
kennendanna í Kaupmannahöfn.
1) Nú um allni«rg undanfarin ár heflr Áma Magnússonar
stiptunin roitt 2 ísleuzkum stúdentum 800 rd. stjrk árlega
til þess at) stunda fornfræíii og xinna at) undirbúningi á út-
gáfu bóka fjrir nefndina, ogþarabauki launaí) skrifara nefud-
arinnar 800 rd. á ári.