Þjóðólfur - 24.02.1899, Qupperneq 1

ÞJOÐOLFUR.
51. árg.
Reykjavík, föstudaginn 24. febrúar 1899.
Nr. 9.
Um vatnsveitingar á Jótlandi.
Eptir Sigurð Sigurðsson.
I.
Það var í aprílmánuði og fyrri hluta maí í
fyrra, að eg ferðaðist um Jótland, til þess með-
al annars, að kynnast vatnsveitingum þar.
Aprílmánuður er voryrkjumánuðurinn í Dan-
mörku. Þá fer fram plæging, herfing og yfir
höfuð allur undirbúningur jarðvinnunnar, áður en
sáð er í hana. I þessum mánuði, eða seinni
hluta hans, er einnig byrjað að veita á, þar sem
það er tíðkað.
Jótland er yfir höfuð flatt land, en þó
eigi slétt, heldur með stærri og mmni mishæð-
um, öldum og hólum. Þar eru engin íjöll;
annar hæsti hnúkurinn þar er rúm 500 fet á
hæð, Milli hæðanna myndast dalir og eptir
J)eim renna árnar, sem flestar eru stuttar og
vatnslitlar. Lengst þeirra er Gudená, er rennur
TÚt í Randersfjörðinn, og þar næst er Stórá og
Skérná. Með fram ánum liggja engjar á mörg-
um stöðum, sem veitt er á, Á Vestur-Jótlandi
eru vatnsveitingarnar einkum almennar, og um
það mitt á nokkrum stöðum. Á Austur- og Norð-
ur-Jótlandi eru þær aptur á móti mjög sjaldgæf-
ar, að minnsta kosti í stórum stíl. — Tíðast eru
þessar vatnsveitingar einfaldar og kostnaðarlitlar;
en á sumum stöðum hefur aptur á móti verið
lagt allmikið í kostnað til þess að fá þeim fram-
gengt. Viðast hvar er hallinn lítill, og því er
það, að þar sem engjarnar liggja hátt, sem veitt
er á, hefur orðið að gera langa aðfærsluskurði.
■Stíflur og annar þesskonar útbúnaður er ávallt
af tré, og á einstöku stað allrammgerðum, enda
þótt árnar, sem stíflurnar eru settar í, séu lygn-
ar, og eigi sérlega vatnsmiklar.
Aðalreglan er sú, að veita á, bæði haust og
"vor. Haustáveitan er einkum til þess gerð að
færa jörðinni áburð, en voráveitan til þess að
vökva. Voráveitan byrjar vanalega seinni hluta
.aprílmánaðar og fyrst í maí, eptir veðuráttu. —
Aptur er veitt á 4—6 daga í senn, og hleypt af
á milli. Annars haga menn sér eptir því, hvern-
ig á stendur með veður. Ef það eru þurkar
miklir, eður frost að nóttunni, þá er vatninu
•ekki sleppt fyr en breytingu gerir á veðrinu. Á
:sumum stöðum nota margir bændur vatnið úr
sama skurðinum. Eru þá samdar reglur um
notkun þess, er öllum ber að fylgja og mega
þeir þá ekki halda vatninu fram yfir ákveðinn
tíma, sem til er tekinn í reglunum. Að haust-
inu byrja vatnsveitingarnar seinni hluta september
■og fyrst 1 október, og er þeim svo haldið áfram
■öðruhverju, og á einstaka stað stöðugt þar til
frost byrja fyrir alvöru. Á einum stað, sem eg
kom var vatnið látið liggja yfir engjunum allan
veturinn. Fyrir utan þessar aðalreglur, að veita
á bæði haust og vor o. s. frv., þá haga menn
áveitunni eptir því, hvort það er tún eða engi,
sem veitt er á. Á túnin er að eins veitt til þess að
vökva, og það einungis í þurkatíð að vorinu.
Vanalega er veitt á með skurðum, en þaðeruog
notaðar aðrar aðferðir, er seinna verður minnzt á.
Þegar um stærri vatnsveitingafyrirtæki er að
ræða, mynda allir hlutaðeigendur eitt félag, og
láta svo framkvæma verkið í félagi. Félagið tek-
ur lán til að fá verkinu framgengt, er endur-
gelzt á 15—20 árum. Tryggingin fyrir endur-
borgun lánsins, eroptast sjálfskuldarábyrgð gefin
af viðkomandi félagi, það er með öðrum orð-
um, að það ábyrgist einn fyrir alla og allir fyrir
einn. Félagsstjórnin stendur fyrir öllum fram-
kvæmdum og heldur reikninga félagsins. Á þenn-
an hátt hafa á nokkrum stöðum verið framkvæmd
kostnaðar- og vandasöm vatnsveitingafyrirtæki.
Vatnið í flestum ánum er gott og frjóefna-
ríkt, þrátt fyrir það þó það sé stutt að runnið.
Þetta kemur af því, að árnar renna gegn um
yrkt lönd: akra. tún og engi, á ýmsum stöðum
og þess utan renna í þær ótal smálækir, er flytja
með sér áburðarefni. Á þennan hátt tá þær og
taka með sér smátt og smátt töluverðan forðaaf
jurtanærandi efnum, sem seinna notast, og koma
plöntunum að gagni.
Um Sturlungu-ritgerð
Bj'órns rektors Ólsen’s.
Síðan Guðbr. sál. Vigfússon fyrir 40 árum
gaf út »Ttmatal« sitt í Islendinga sögum, hefur
víst ekkert rannsóknarrit verið samið og prentað
á vorri tungu jafn merkilegt og þetta. Og þar
eð aðrir, sem betur eru til þess fallnir, hafa ekki
enn minnzt á ritið, leyfi eg mér, sem gamall
vinur Sturlungu, að minnast á bók þessa — því
ritið er heil bók, yfir 400 bls. — með fáeinum
orðum.
Þesskonar ritlýsing, sem hér um ræðir er
lítt kunn alþýðu hér á landi, og enda ný að
mestu á Norðurlöndum, og tilheyrir þeirri nú-
tímans vísindagrein, sem á ensku kallast higher
criticism. Þykir mér fyrir því ekki óeðlilegt
eða meir en við má búast, að fáir verði fyrsf
um sinn til að rita um bók þessa, sízt tóm
sæmdarorð. Og þó er eg á þeirri skoðun, að
höf. hafi hér reist sér álitlegan minnisvarða, sem
lengi muni með sér bera vott um skarpskyggni
hans og gerhygli, eins í sagnfræðilegum sem sál-
fræðilegum skilningi. Auk þess er ritið, þarsem
þvl varð við komið, skýrt og skemmtilega samið.
Að renna djúpt í efnið mundi skjótt gera
mig hraunfastan, svo er rannsókn höf. um til-
orðning Sturlungu flókin og margbrotin, sakir
allra eðlishátta hins mikla safns, og ekki síður
sakir hinna ótölulega mörgu skoðana, sem áður
hafa gerðar verið og höf. varð að svara. Skal
eg því tilfæra orðrétt niðurlag höf. sjálfs í enda
bókarinnar. Hann segir (bls. 507):
sNiðurstaða þessar rannsóknar er þá sú
sem nú skal greina:
Sturlungusafnið er til orðið á fyrstu árum
14. aldarinnar. Höfundur þess virðist vera einn af
Narfasonum, líklegast Þórðr. Handritið 122 A
er 1 flestum atriðum samhljóða þessu frumriti
Sturlungusafnsins. Um miðja öldina tók Þor-
steinn ábóti böllótt afskript af hinu upprunalega safn.
ffænda sinna og jók inn í það sögu Þorgils
skarða. 122 B er aptur beinlínis eða óbeinlínis
afskript af Sturlungu Þorsteins ábóta.c í hinum
15 köflum ritverks síns hefur höf. fært rök fyrir
aldri og tilorðning hinna 10 eða 11 sérstöku
parta eða sagna Sturlungu eptir því, sem líkindi
til finnast og leyfa. Þar hjá ályktar hann. hvað
hann getur, um heimildir og höfunda hverrar
sögu fyrir sig, og sýnir jafnframt afstöðu einnar
sögu við aðrar. Nærfærni höf. og skarpleiki er
mjög víða aðdáanlegur, þótt víða verði hann að
láta sér lynda líkindi ein eða jafnvel tilgátur.
Svo er t. d. víðast um það, hver samið hafi
lögurnar; svo hafa vorir fornu sagnamenn verið
varkárir, að forðast það ódæði(!?) að láta nafns
síns getið — gagnstætt tízku vorra tíma — að
optast er ómögulegt þá að ákveða með fullri
vissu. Enda bætist hér við slæmur galli, og hann
hann er sá, að flestar sögur hafa verið umfjall-
aðar meira eða minnaeptir frumhöfundana liðna.
En víða kemst höf. ritsins, að því er mér virðist
nálægt sönnunarvissu í þessu efni. Þannig er
nálega fullsannað af höf. — og það fyrir löngu
— að Þórður Hítnesingur hafi samið Þorgils
sögu skarða1). Líka er mjög sennilegt, að saga
Hvamms-Sturlu sé af völdum Snorra sonar hans
runnin. Þó mun mörgum þykja líklegt, að fleiri
hafi um hana íjallað. Um sögu Áróns er mjög
skarplega ritað og sama gildir um sögu Hrafns,
sem hlýtur að vera runnin frá Seldælum, frænd-
um Hrafns. eins og Áróns saga mun runnin
frá bróðursyni Áróns. En hörðustu hnetu reyn-
ir höf. að brjóta, þar sem rannsaka þurfti til-
orðning Islendingasögu Sturlu Þórðarsonar (mið-
bik Sturlungu). Sagan er upprunalega samin
af Sturlu, flest eflaust af sjálfum honum, en samkv.
rökfærslu höf. hefur hún síðast verið blönduð
fleiri sögum. Er sá kafli allra frumlegastur. —
Hann finnur þar í innlimaðan þátt um Mosfell-
inga (til Gizurar biskups), og annan um Hauk-
dæli. (frá Teiti fóstra Ara til Gizurar jarls), og
loks ótal innskot og kafla úr sögu Gizurar jarls
og Skagfirðinga. Og þótt þessara þátta og sagna
sé hvergi minnst, er illhægt að efast um að
þetta eigi við fullrök að styðjast. Sama gildir um
sögu Þórðar kakala, sem höf. sannar að sé ekki
eptir Sturlu, heldur líklega runnin frá Dufgus-
sonum, einkum Svarthöfða. I þessari sögu og
eins í niðurlagi safnsins, eru víða smáþættir sam-
settir frá sjónarmiði ýmist Skagfirðinga eða Sunn-
lendinga (Gizurar vina). Höf. færir fullgild rök
fyrir, að Sturla hafi dáið frá hálfgerðri sögu
sinni, þeirri er hann hafði í upphafi ætlazt til, að
yrði saga alls landsins frá upphafi afa hans og
nafna, til þess er landið fékk lagaskipti, en að
hann hafi fallið frá, þar sem Þórðar saga tekur
við. Um Guðm. sögu hins dýra, og einkum um
sögu Guðm. biskups Arasonar, er og langt mál,
en eg læt þessar bendingar duga. Þykist egviss
1). Vér má þó, að einhver hafi aukið söguna
á tveim eða fl. stöðum, ef til vill maður sem sýnst
hefur að Þórður tali helzt mikið um sjálfan sig —
eg á við þar sem Þórði er heldur niðrað en hitt.
M