Þjóðólfur - 13.11.1903, Qupperneq 1

55. árg.
Reykjavík, föstudaginn
13. nóvember
1903.
M 46.
Landsmálapistill.
Kjördæmaskiptingin.
(Niðurl.). Að skipta landinu i 34 jafn-
stór kjördæmi, miðað við fólksfjölda, er
ógerningur, auk þess, sem það er harla
óeðlilegt, að takanokkra hreppa fráeinni
sýslu og leggja til annarar, sem gera yrði,
ef fara ætti eingöngu eptir fólksfjölda.
En sá grundvöllur er alls ekki hinn eðli-
legasti skiptingagrundvöllur, heldur miklu
fremur staðhættirnir. En auðvitað er ó-
viðkunnanlegt, að kjördæmin séu mjög
ójöfn að fólksfjölda t. d. þannig, að sum
kjördæmi séu ef til vill tífalt fólksfleiri
en önnur. Svo miklar ójöfnur er hægt
að forðast og verður að forðast. Það
kemur t. d. ekki til nokkurra mála, að
Vestmanneyjar getið orðið sérstakt kjör-
dæmi eptir hinni fyrirhuguðu kjördæma-
skipun, enda þótt ekki verði valinn nema
1 fulltrúi fyrir hvert kjördæmi.
Réttasti skiptingagrundvöllurinn er, að
taka bæði tillit til staðhátta og fólksfjölda,
eptir því sem frekast verður við komið,
en ekki til annars hvors þess út af fyrir
sig. En eins og vik>'ð var á í síðasta
blaði mun sundurskipting landsins í 34
sérstök kjördæmi reynast að ýmsu leyti
óheppileg, ekki sízt vegna þess, hversu
mjög sú skipting mun ala á hrepparígn-
nm og sundrunginni 1 þeim sýslufélögum,
sem valið hafa sameiginlega 2 fulltrúa.
Og þessi óheppilegi hrepparígur og sundr-
ungarandi kemst svo inn á þingið í enn
ríkari mæli en verið hefur, og hefur þó
naumast mátt á það bæta. Það er all-
eðlilegt, að fulltrúum, sem kosnir eru í
smáum, fámennum kjördæmum hætti við
að líta nokkuð hreppapólitiskum augum
á landsmál og líti um of á hagnað þessa
litla skækils, sem þeir eru fulltrúar fyrir.
En eptir því sem kjördæmin eru víðáttu-
meiri og fólksfleiri, stærri hluti af land-
inu, eptir því er óhættara við, að sjón-
deildarhringur fulltrúanna verði of tak-
markaður.
Væri landinu t. d. skipt í 8 kjördæmi,
er hvert kysi 4—5 fulltrúa, væri jafnframt
fengin miklu meiri trygging fyrir því, að
kosningin félli á hina hæfustu menn, held-
ur en ef 34 lítil kjördæmi væru að pota
sér, því að eins og tekið var fram í síð-
asta blaði, gæti þá að eins einn hreppur,
fjölmennasti hreppurinn, ráðið kosning-
unni, ef hann héldi vel saman og nógu
margir byðu sig fram, svo að atkvæðin
skiptust meðal hreppanna.
Kjördæmaskiptingin í 8 kjördæmi gæti
t. d. orðið allheppileg á þessa leið:
1. Vestur-Skaptafells-, Rangárvallasýsla
og Vestmanneyjar kýs............... 4
2. Árnessýsla með Kjósarsýslu kýs . . 4
3. Gullbringusýsla og Reykjavík kýs . 5
4. Borgarfjarðar, Mýra, Snæfellsness og
Dalas. kýs......................... 4
5. Barðastr.,ísafjarðar og Strandasýsl-
ur kýs............................. 4
6. Húnavatns-og Skagafjarðarsýsla kýs 4
7. Eyjaíjarðar- og Þingeyjarsýsla kýs 4
8. Norður-Múla, Suður-Múla og Aust-
ur-Skaptafellss. kýs............... 5
Alls 34
Samkvæmt þessu kysu 6 kjördæmi 4 full-
trúa hvert, en 2 5 fulltrúa hvort. Mundi
svona löguð skipting eða eitthvað í líka
átt reynast miklu hagkvæmari, en smærri
skipting. Nú munu einhverjir segja, að
hér mundi líka koma fram svipaður ann-
marki, eins og við kosningu 1 litlu kjör-
dæmi, þannig, að í stað eins hrepps, er
þar gæti ráðið kosningu, réði hér úrslit-
um fjölmennasta sýslan í kjördæminu, er
gæti valið alla fulltrúana, með því að gera
megi ráð fyrir, að einhver frambjóðandi
hafi að eins fylgi í sinni sýslu, t. d. fá-
mennustu sýslunni og yrði við það útilok-
aður frá kosningu með þessu fyrirkomu-
lagi, þótt hann væri hárviss um að ná
kosningu, ef sýslan hans væri sérstakt kjör-
dæmi. Það getur vel verið, að þetta gæti
komið fyrir, en mjög sjaldan mundi það
verða, að mjög vel hæfur maður mundi
ekkert fylgi hafa annarsstaðar en í sinni
sýslu. Það mundi heldur alls engin hætta
verða á, að 1—2 sýslur sameinuðu sig ekki
við kosninguna, ef ein sýslan (hin fjölmenn-
asta) ætlaði að gerast ofjarl hinna, ogná
Öllum fulltrúunum meðal sinna kandídata
eða sinna sýslubúa t. d. Þess verður og
að gæta, að með þessu fyrirkomulagi verða
kandídatarnir sameiginlegir fyrir fleiri en
eitt sýslufélag, og eru því ekki frambjóð-
endur í einu héraði fremur en öðru inn-
an kjördæmisins. Þingmennina mætti þá
nefna t. d. 1. þm. 1. kjördæmis, 3. þm.
4. kjördæmis, 2. þm. 6. kjördæmis, 5. þm.
8. kjördæmis o. s. frv. Það mundi fljótt
þykja viðkunnanlegt, þótt þingmennirnir
væru ekki kenndir við sérstök héruð.
Slík nöfn yrðu auðvitað að falla burtu
við svona lagaða kjördæmaskiptingu.
Þar sem regluleg flokkaskipting er kom-
in á, eru hlutfallskosningar auðvitað rétt-
asti kosningagrundvöllurinn, en um það
er ekki að tala, því að kosningalögin nýju
til alþingis eru ekki hlutfallskosningalög.
En eins og getið var um í síðasta blaði
hefði betri trygging verið í meiri hluta
kosningu, heldur en í einfaldri fleirtals-
kosningu, eins og í lögum þessum. En
sú breyting þótti ekki tiltækileg, erfiðleika
vegna.
Þessi kjördæmaskiptingartillaga í 8 sér-
stök kjördæmi, er að eins sett hértilsýn-
is. Til þess að koma henni á, þyrfti að
minnsta kosti eina aðalbreytingu á nýju
kosningarlögunum (um yfirkjörstjórnir) og
aðrar smærri, og það er hætt við, að það
verði ekki gert á næsta þingi 1905, en
fyrir það þing verður auðvitað lagt frv.
um nýja kjördæmaskiptingu, samkvæmt
tillögum sýslunefndanna, sem leitað hefur
verið álita hjá um þetta mál. Og munu
tillögur þær flestar eða allar vera byggðar
á kosningalögunum nýju og gera ráð
fyrir því sem sjálfsögðu, að landinU verði
skipt í 34 kjördæmi með einum fulltrúa
hvert. Mönnum hefur ekki komið til hug-
ar, að annað fyrirkomulaggæti verið heppi-
legra, og þessvegna verður eflaust lögleidd
þessi smáa sundurlimun landsins, sem
kosningarlögin virðast gera ráð fyrir. En
annmarkarnir við slíka skiptingu munu
brátt koma < ljós.
Heimsmál.
m.
Volaptik var birt 1880; varþaðsam-
ið af þýzkum presti, er hét Jóhann Marla
Schleyer og bjó í Lizzelstetten nálægt
Konstanz. Fékk það í fyrstu allgóðar við-
tökur og kennsla í því var sett á stofn
hingað og þangað um Evrópu og Amer-
Iku. En brátt kom það í ljós, að mál
þetta fullnægði ekki þeim kröfum, sem
menn gera til heimsmáls. Það hafði að
vísu nokkra kosti til að bera fram yfir
önnur tungumál, með því að málfræðin
var mjög einföld og reglubundin, en hins-
vegar hafði það líka mjög stóra galla.
Framburðurinn var mjög erfiður, svo að
illmögulegt var að bera það fram. Það
átti að heita sem orðin væru tekin úr
helztu málum Norðurálfunnar, en ekki
virðist höf. hafa fylgt neinni fastri reglu
við valið. Hann breytir þeim líka svo
mjög, að þau verða alveg ókennileg og
engu betra að muna fyrirþá, sem þekkja
fyrirmyndirnar, heldur en þótt þau væru
gerð alveg út í loptið. Þannig er t. d.
volaptik (heimsmál) myndað af vol og
p ú k, sem eiga að vera sama sem enska
orðið w o r 1 d (heimur) og s p e a k (að tala),
pólitík verður á volapúk b o 1 i t, drink =
dlin, origine = rig, particularité =
pat, meermel, anima = lan, kvaðrat =
vadat og þar fram eptir göturium. Nú
má segja, að volapúk sé úr sögunni og
alveg útséð um, að nokkurn tíma takist
að gera það að heimsmáli. Hrakfarir þess
hafa opt verið færðar fram sem sönnun
þess, að allar tilraunir til þess að mynda
nýtt heimsmál væri heimska ein, en í
raun og veru er það engin sönnun, því
að þó að ein tilraun misheppnist, þá er
engin ástæða til að ætla, að önnur geti
ekki heppnazt, efhún siglir fyrir þau sker,
sem hin strandaði á. Menn hafa heldur
ekki gefizt upp í þessu efni ogeptirvola-
púk hafa verið gerðar tilraunir svo tug-
um skiptir til að mynda nýtt heimsmál,
en einungis ein þeirra hefurnáð nokkurri
hylli. Það er esperanto.
Esperanto birtist árið 1887. Höf-
undur þess er rússneskur læknir 1 Varsjá,
dr. Loðvík Zamenhof. Það átti í fyrstu
við ýmsa erfiðleika að stríða. Volapúk
stóð þá enn með allmiklum blóma, þó að
ókostir þessværuþá þegarfarnir að verða
mönnum augljósir, en þegar volapúk var
fallið um sjálft sig, hafði það gert marga
alveg fráhverfa hugmyndinni um að búa
til nýtt heimsmál. Fyrstu árin eptir að
það birtist miðaði því heldur lítið, en þó
fjölgaði þeim ávallt smátt og smátt, er
lærðu það. Fyrst breiddist það út um
Rússland, eins og eðlilegt var, þar sem
það kom þar fram, en síðar barst það
til Svíþjóðar og þá til Frakklands og nú
er svo komið, að það er kunnugt orðið
um allan heim.
Esperanto hefur mikla kostitil að bera
fram yfir allar þjóðtungur, dauðar og lif-
andi og önnur tilbúin mál. Það er fyrst
og fremst aðdáanlega auðvelt að læra.
Málfræðina má auðveldlega læra á einni
klukkustund eða jafnvel hálfri; reglur
hennar eru fáar og óbrotnar og engar
undantekningar frá þeim. Málið er skrif-
að alveg eptir framburði og hver stafur 1
stafrófinu hefur að eins eitt ákveðið hljóð.
Áherzla er alstaðar á næstsíðustu samstöfu.
Til þess að sýna mönnum, hvemálfræðin
er einföld eru hér teknar upp nokkrar af
reglum hennar.
G r e i n i r er í Esperanto einungis á-
kveðinn sem í íslenzku •, hann er 1 a og
er óbeygjanlegur, eins í öllum kynjum,
tölum og föllum.
Nafnorð hafa einungistvö föll, nefni-
fall og þolfall. Nefnifall endar í öllum
nafnorðum á d I eintölu og oj í fleirtölu,
en þolfall bætir við n-i.
Lýsingarorð enda öll á a í nefni-
falli eint., en beygjast sem nafnorð. Hér
er dæmi, er sýnir beygingu allra nafnorða
og lýsingarorða með greininum:
Eintala: Fleirtala :
Nefnif.: la bela rozo la belaj rozoj
(hin fagra rós).
Þolf.: la belan rozon la belajn rozojn.
Miðstig lýsingarorða myndast með pli
(meir), efsta stig með plej (mest) t. d.
pli bela fegurri, plej bela fegurstur.
Öll orð eru hvorugkyns, nema nöfn á per-
sónum fara eptir hinu náttúrlega kyni.
Sagnorð eru engin óregluleg í es-
peranto.
Nútíð endar á as
Fortfð „ is
Framtíð „ os
Skildagaháttur------„ us
Boðháttur -----------„ u
Nafnháttur----------„ i
Sagnir beygjast ekki eptir persónum. Per-
sónurnar eru táknaðar með persónulegu
fornöfnunum mi (eg), ci (þú), li (hann),
*s i (hún*), Tg i (það), n i (vér), v i (þér)
og ili (þeir, þær, þau). T. d. mi skri-
b a s (eg skrifa), n i s k r i b a s (vér skrif-
um), vi skribas (þér skrifið) o. s. frv.
I esperanto er einungis ein hjálparsögn
e s t i (að vera). Með henni og hluttaks-
orðum nútíðar, fortíðar og framtíðar má
mynda fleiri sagnmyndir en til eru í nokkru
öðru máli. Hugsunin getur því komið al-
veg eins skýrt og nákvæmlega fram 1 es-
peranto sem í öðrum málum, þó að beyg-
ingarnar séu einfaldari.
Fleiri reglur málfræðinnar eru hér ekki
teknar fram, því að það er ekki tilgang-
urinn með línum þessum, að veita mönn-
um kennslu í esperanto, heldur einungis
að benda mönnum á, hve málfræðisregl-
ur þess séu einfaldar
Nýjar bækur
sendar Þj óðól fi.
Ljóðnneli eptir Matthías Jochumsson II.
Bindi. 303 bls. með efnisyfirliti. Prent-
smiðja Seyðisfjarðar 1903.
Bindi þetta erjafnvandað aðöllum frá-
*) í esperanto eru 5 bókstafir, sem ekki
eru í ísienzka stafrofinu, nfl. *c, xg, *h, !j og
Js. xc er borið fram sem ch í enska orðinu
church, *g sem g í gentleman, Jh sem ch í
þýzka orðinu ach, Tj sem j í franska orðinu
journal og *s sem ch í enska orðinu shoe eða
sch í þýzka orðinu schiff.
1 á að vera með þessu merki fyrir ofan.