Þjóðólfur - 06.07.1906, Blaðsíða 2

ÞJÓÐ OLFUR.
1i<5
Enn um landstjórann,
Eg hélt satt að segja, að höf. landstjóra-
greinBnna 1 23.—27. tbl. »Lögréttu« væri
svo skýr maður og athugull, að honum
dyldist ekki, er hann hefði lesið greinar-
stúf minn 1 25. tbl. Þjóðólfs, að hann
hefði feðrað ranglega landstjórahugmynd-
ina, er hann kallar svo, þar sem hann
eignaði Monrad biskupi hana, en ekki
Jóni Sigurðssyni, sem eg þóttist hafa sýnt
fram á með nokkrum rökum, að væri
réttnefndur faðir þessarar hugsjónar. En
þessi von mín hefur brugðizt, því að rök-
semdaleiðsla hins háttvirta höf. í svari
hans til mín í 27. tbl. »Lögréttu« er á
þá leið, að hann blandar saman að nokkru
leyti landstjórahugmynd Kriegers og land-
stjórahugsjónum þeim, er vakað hafa fyrir
Jóni Sigurðssyni og ýmsum stjórnmála-
mönnum öðrum, sem honum fylgdu. Og
mér finnst jafnvel, að höf. vaði sumstaðar
svo mikinn reyk í svari sínu, að hann
getur ekki ætlazt til að eg leiði það þegj-
andi hjá mér. Hitt skiptir mig lítils, að
landstjóragreinar hans eru í sumum at-
riðum svo tvíbentar eða á »báðum áttum«,
að það er engan veginn fjarri lagi að
jafna þeim við »delfiskt« goðsvar.
Eg skal því næst leitast við að finna
orðum mínum stað og leiða rök að því,
að J. S. er með réttu talinn faðir bæði
landstjórahugmyndarinnar, er kom fram
á Þingvallafundinum ro. ág. 1850 og síð-
ar hefur vakað og vakir enn fýrir mörg-
um íslendingi, sem og þeirrar sem höf.
segir að »virðist fyrst hafa komið fram í
grein einni í Berlíngsku tíðindum, sem
eignuð hafi verið Monrad biskupi*. Um
tillögu Kriegers stiptamtmanns, sem á
ekkert skylt við landstjórafyrirkomulagið,
eins og menn hugsuðu sár það 1850 og
1871, nema að eins nafnið, skal eg og
slðar fara nokkrum orðum.
Hinn háttvirti höf. og eg munum lík-
legast geta komið okkur saman um, að
mismunurinn á valdi og verksviði land-
stjóra þess, er Þingvallafundurinn 1850
gerir ráð fyrir og landstjóra þeim, sem
alþingi 1871 hélt fram í varakröfu sinni,
er ekki æði mikill. Því að svo er til
ætiazt, að hvortveggi landstjórinn hafi
sér við hönd löggjafarþing og ráðgjafa,
og sé í flestum greinum staðgöngumaður
konungs. Vitaskuld er þó landstjórinn
frá 1871, sem sniðinn er eptir stjórnarfari
enskra nýlenda í sumum greinum, háðari
Danastjórn en menn höfðu gert ráð fyrir
1850 að landstjóri, sem ætti að rekja rót
sína til jafnræðis Dana og Islendinga,
þyrfti að vera.
Nú vill svo vel til, að unnt er að leiða
rök að því, bæði af prentuðum ritgerðum
J. S. og af óútgefnum bréfum, sem eg
hefi handa á milli, að Jón Sigurðsson
verður fyrstur til að hreyfa hvorritveggju
landstjórahugmyndinni. Mun eg að þessu
sinni láta mér nægja að skírskota til rít-
gerða J. S. og þá fyrst til ritgerðar »Um
stjórnarhagi Islands í IX. árgangi »Nýrra
Félagsrita« 1849. Á 67. bls. kemst hann
þannig að orði:
Hið fyrsta atriði er það, að stjórnarat-
athöfnin öll hafi aðsetur sitt á íslandi
sjálfu, eins og konungur hefur lofað að verða
skyldi í Slésvík. Þessvegna þarf landstjórn
á einum stað í landinu, og hafi að minnsta
kosti þrfr menn þátt í henni, þeir hafi öll
landstjórnarmál á hendi og fullt vald til að
greiða úr þeim, að svo miklu Ieyti sem
ekki þykir nauðsyn á, að þau gangi til
konungsúrskurðar. Alþingi þarf að fá öll
þau réttindi, sem þjóðþingum eru veitt, ti!
að líta eptir hversu stjórnarathöfnin fer
fram; þar til heyrir umsjón og ráð á tekj-
um og útgjöldum landsins".
Þingvallafundur sá, er haldinn var xo.
ág. 1850 fyrir forgöngu tveggja helztu
hérlendra þjóðmálaskörunga, Hannesar
prófasts Stephensen og Jóns ritstjóra Guð-
mundssonar, tekur þessa kröfu J. S. upp í
ávarp fundarins til allra íslendinga með
þeim viðauka einum: »svo viljum vér hafa
jarl yfir oss eins og fyrri« (sbr. Undir-
búningsblað undirÞjóðfundinn 1851, 3.—4.
bls.). Það er og á flestra vitorði, sem
þekkja eitthvað til sögu vorrar, að þetta
fyrirkomulag vakti fyrir meiri hluta þjóð-
fundarmanna, að því atriði undanskildu,
að þjóðfundarmenn heimtuðu ekki sér-
stakan landstjóra, eins og J. S. hafði
stungið upp á í »Hugvekju til íslendinga«
1848.
Það er alkunnugt, hversu lítinn byr
fyrgreindar kröfur vorra beztu og vitrustu
manna höfðu um langt skeið hjá Dana-
stjórn. Því var það eðlilegt, að J. S. og
aðrir færu að hugsa um aðra leið til þess
að leysa þennan Gordíonshnút, og varð
þá landstjórnarfyrirkomulag, sniðið eptir
frjálslyndustu nýlendustjórn Breta, efst á
baugi. Raunar mun J. S. aldrei hafa
getað sætt sig til fulls við slíka stjórnar-
skipun fyrir íslands hönd, því að sú hugs-
un var svo rík í brjósti hans, að jafnræð-
ishugsjónin sem Þjóðfundurinn byggði á
stjórnarbótarkröfur sínar, væri eini rétti
grundvöllur sambandsins milli íslands og
Danmerkur. En af því að honum þótti
stjórn Islands, sem þá var, með öllu ó-
hafandi og var hinsvegar sannfærður um,
að Danir væri ófáanlegir til þess að veita
oss jafnrétti að svo komnu, og varð þess
var jafnframt, að íslendingar voru farnir
að linast í sókninni að halda fram kröf-
um þjóðfundarmanna (sbr. höf. einn í
Norðanfara ágúst 1862, 15.—16. bl.), þá
fór hann í grein einni »Um stjórnarmál
og fjárhagsmál íslendinga« 1 XXIII. árg.
(1863). Nýrra Félagsrita að vekja máls á
og ræða um stjórnarfyrirkomulag hér á
landi, er væri sniðið eptir frjálslegustu
stjórnarlögum enskra nýlenda. Þar farast
honum þannig orð á 29.—30 bls.:
„Landstjórinn kysi sér ráðunauta ís-
lénzka, sem stæði fyrir framkvæmd land
stjórnarinnar og hefði ábyrgð fyrir alþingi,
en landstjóri samþykki frumvörp til þings
og þau lagafrumvörp, sem frá þinginu
kæmi, svo þau yrði að Iögum ; hann hefði
einnig neitunarvald, en ráðaneyti hans
hefði ábyrgðina og skrifaði undir með
honum. Þetta væri nú ölaungis sviþað
pvi, sem ervenjulegt í hinum ensku nýlend
um i stjórnaiaðfetð feirta*).
I áminnstri grein er miklu meira mál
um nýlendustjórnarskipun þá, er íslend-
ingar að dómi J. S. mundu geta sætt sig
við fyrst um sinn, úr því ekki væri unnt
að fá framgengt að svo komnu kröfum
þjóðfundarmannanna og verð eg að vísa
mönnum til greinarinnar sjálfrar.
Eg þykist nú hafa leitt óræk rök að
því, að J. S. er faðir landstjórahugmynd-
arinnar, eins og hún kom fram á Þing-
vallafundinum 1850, svo og þeirrar er
vakti fyrir meiri hluta þingsins 1871 og
birtist 1 varatillögu hans.
Að síðustu skal eg fara nokkrum orð-
um um þá staðhæfing höf., að »hugmynd-
ina um landstjórn eða landstjóra á íslandi«
eigi »fyrstur að dómi Jóns Sigurðssonar,
Krieger stiptamtmaður — í uppástungum
til rentukammersins 1837 — en hvorki
Jón Sigurðsson né Monrad«. Eg hefhér
að framan drepið á, að landstjóri Kriegers
er allt annars eðlis og gagnólíkur land-
stjórum þeim, er vöktu fyrir J. S. og
öðrum íslendingum, bæði 1848, 1850,
1863, 1871 og endrarnær.
En til þess að taka af öll tvímæli, skal
eg tilgreina hér orð Kriegers sjálfs í bréfi
hans til rentukammersins dags. 10. maí
1837 (sbr. Landskjalasafnið : Dansk Kopie-
bog 1836—37 K. nr. 352):
„Denne Centralbestyrelse (en provincial
Regering eller Gouvernement) antages
*) Auðk. af már.
at burde være i Reykjavik og bestaa af en
Præsident eller Gouverneur og 2 Reger-
ningsraader, hvor af den ene tillige skulde
være Secretair. Jeg antager det under
alle Omstændigheder for en Nödven-
dighed, at Vesteramtet forenes med Sön-
deramtet og formener at disse to Amter
direkte kunne bestyres af denne Reger-
ing paa satntne Maade som jeg tror at
0en St. Croix staaer direkte under Ge-
neralgouvernementet i Christjanstad*)".
Eins og menn sjá, er oss ekki gert
mjög hátt undir höfði með tillögu Kriegers;
vér erum settir á bekk með Svertingjum
í Vesturindíum, og þó var tillaga þessi
góðra gjalda verð af hálfu Kriegers og á
hans dögum. En engum, sem þekkir æfi-
starf J. S. mun detta 1 hug, að hann hefði
nokkru sinni orðið svo lítilþægur fyrir
íslands hönd, að biðja um slíkan land-
stjóra. Það er þvl ekki annað en ástæðu-
laus útúrdúr hjá höf. að eigna Krieger
landstjórahugmynd þá, er vér höfum
þráttað um. Mun hann hafa kastað því
fram í fljótræði, því að mér dettur ekki
í hug að geta þess til, að það sé sprottið
af öðrum hvötum.
Ósk höf. í niðurlagi greinar hans, að
ástmín á »Lögréttu« og »Lögréttumönnum«
hlaupi ekki aptur með mig í gönur, var
allsendis óþörf. Greinar mínar um þetta
efni eru hvorki sprottnar af góðvild né
illvilja til »Lögréttu« eða »Lögréttumanna«,
heldur af því að mér gremst að sjá út-
lending eignaða hugsjón þá, er eg vissi
að okkar mætasti og nýtasti maður hefur
alið í brjósti slnu mestalla æfi sína.
Reykjavlk 1. júlí 1906.
Þorltifar H. Bjarnason.
„Vesta“
kom hingað 2. þ. m., 4 dögum á eptir
áætlun; hafði tafizt nyrðra, mest vegna
þoku. Með henni voru allmargir farþegar,
þar á meðal, auk séra Matth. Jochumsson-
ar, séra Hjörleifur Einarsson frá Undir-
felli með konu sinni, Jóhann Jóhannesson
kaupmaður úr ferð kring um land, Magn-
us Ólafsson kaupmaður frá ísafirði, ekkju-
frú Katrín Einarsdóttir frá Kaupm.höfno.
fl. Matthías Þórðarson skipstjóri var und-
irstýrimaður á henni, síðan slysið varð á
Berufirði, sem getið var um í síðasta blaði;
en eigi var sú fregn rétt, að stýrimaður
hefði misst hendurnar, heldur að eins 4
fingur á hægri hendinni, en hásetinn alla
hendina fyrir neðan olboga. Auk þess
meiddust þeir stórkostlega mikið, svo óvíst
er talið, hvort þeir lifa það af.
„Vesta" kom hingað beina leið frá ísa-
firði; lét vörur og farþega, sem áttu að
fara á aðrar vesturhafnirnar, í „Ceres", og
var það gerræði, sem skipstjórar með fast-
ákveðinni ferðaáætlun hafa ekki heimild til.
„Vesta" fór héðan aptur í gær og með henni
margir farþegar; þar á meðal til Stykkis-
hólms L. H. Bjarnason sýslum., Guðm.
Eggerz málfærslumaður og frú hans, Sigfús
Eymundsson bóksali á leið til útlanda Jósep
Blöndal vefari til Danmerkur, hann hefur
fengið landsjóðsstyrk til að fullkomna sig
í vefnaði; en til Norðurlands frú Guðrún
Jónsdóttir frá Laugarnesi og dóttir henn-
ai frk. Sigríður Hermannsdóttir; margt af
skólapiltum o. fl.
„Ceres“
kom hingað af Vestfjörðum í fyrra dag
snemma. Með henni kom Lárus H. Bjarna-
son sýslumaður úr Stykkishólmi snögga
ferð, og fór hann aptur í gærkveldi með
„Vestu". Hafði hann ætlað suður með
„Vestu" á bankaráðsfund, en erhúnbrást,
skoraði hann á skipstjóra að blða hérsól-
arhring eptir honum og treystist skipstjóri
ekki til annars, en að gera svo, úr þvl að
hann hafði hlaupið fram hjá Stykkishólmi.
*) Auðk. af mér.
„Perwie“
fór til útlanda 30. f. m. Með henni tóku
sér far: Björn Stefánsson cand. theol. á-
leiðis til Finnlands, Júlíus Schau stein-
höggvari og frú hans, Arnskov danskur
blaðamaður og Þorleifur Guðmundsson
kaupfélasgsstjóri (frá Háeyri).
Samsöng
héldu hér í bænum 1. þ. m. ungfrúElín
Matthíasdóttir og frú Elizabet Þorkelsson.
Sungu þær bæði tvær saman ogeinshvor
fyrir sig og þótti mjög vel takast. Munu
þær og vera beztu söngkonur bæjarins.
Sólsetursljóð með lagi eptir séra Bjarna
Þorsteinsson, er þær sungu saman, urðu
þær að endurtaka. Samsöngurinn var vel
sóttur.
Séra Matlhias Jochumsson
frá Akureyri kom hingað með „Vestu"
og dvelur hér nokkra daga.
„Lögrétta“
má gjarnan vera gleið -yflr því, að hafa
flutt fréttir úr ósömdum landsreikningi
fyrir árið 1905 á undan Þjóðólfi, því að
Þjóðólfur öfundar hana ekkert af þeim
heimildum, sem ekki eru betur fengnar
en þessi var. Og þó einhver Lögréttu-
ritstjóranna standi svo að vígi, að hann
geti handsamað einhverja nýjung úr stjórn-
arráðinu á undan öðrum blöðum, þá ber
vel að gæta þess, að nota þá aðstöðu með
varúð, og prenta t. d. ekki bráðabirgðar-
reikningsáætlanir úr stjórnarráðinu nema
með leyfi þess eða þeirra, er ráð hefur yfir
þeim. En slíkt leyfi hefur „Logr." ekki
haft. Áfergjan hefur verið svo mikil að
birta þessa reikningsáætlun skrifstofustjór-
ans á 3. skrifstofu (Eggerts Briems) þótt
hún væri alls ekki ætluð til prentunar 1
blaði. Vonandi verður „Lögr.“ varkárari
með heimildir sínar hér eptir.
Stúdentspróf
úr latínuskólanum hafa tekið 30. f. m.:
* Sigurður Nordahl . . . I. eink. 104 st.
* Árni Árnason .......... I. — 104 »
* Stefán Sch. Thorsteinsson I. — 97 »
* Magnús Gíslason ... I. —- 91 »
Jóhannes A. Johannessen I. — 94 »
* Konráð R. Konráðsson I. — 90 »
Páll Sigurðsson .... I. — 84 »
* Hafsteinn Pétursson . . II. — 82 »
* Jón Sigurðsson.........II. — 81 »
Pétur Jónsson.........II. — 81 »
* Vernharður Þorsteinsson II. — 77 »
* Þórður Oddgeirsson . . III. — 43 »
Hinir stjörnumerku eru allir utanskóla-
sveinar.
Skipstrand
varð fyrir skömmu á Skeiðarársandi.
Strandaði þar þýzkt botnvörpuskip og
björguðust allir skipverjar af því: 10 í
land, en 4 var bjargað úr öðru botn-
vörpuskipi, en af þvl skipi fórust 4 menn
við björgunina.
Hraparlegt slys
varð enn 29, f. m. Þá beið bana
drengur á 8. ári, Haukur sonur Ásgeirs
verzlunarm. Eyþórssonar í Rvík. Hafði
hann farið með öðru fólki úr Borgarnesi
og verið bundinn í söðli, en hesturinn,
sem hann reið, fældist, og snaraðist söð-
ullinn undir kvið, og marðist drengurinn
þar til bana, áður en hesturinn náðist.
Drengurinn, sem fyrir skotinu varð í
Þingholtsstræti, 26. f. m., er nú á góðum
batavegi.
Ásgeir Blöndal
héraðslæknir á Eyrarbakka hefur fengið
Iausn frá embættisstörfum um sinn sakir
heilsubrests og ætlar að sigla á heilsubótar-
hæli erlendis í þ. m. Guðm. Tómasson
stud. med. gegnir embætti hans á meðan.