Þjóðólfur - 15.04.1908, Blaðsíða 1

60. árg.
Reykjavík, miðvikudaginn 15. apríl 19 08.
JU 18.
Sjónleikar.
»Þjóðníðingur« (»En Folkefjende«)
eptir Ibsen, var leikinn í fyrsta skipti í
islenzkri þýðingu hér í Iðnó á sunnudags-
kveldið var (12. þ. m.). Það er »Leik-
félag Reykjavíkur«, sem á heiðurinn fyrir
að hafa sýnt þennan fræga leik sjónleika-
skáldsins norska á íslenzku leiksviði. Það
þurfti töluvert áræði til þess, einkum af
því, að vér höfum hér engan leikanda,
er fær sé um að taka að sér Stockmann
lækni, manninn, sem ber allan leikinn á
herðum sér að heita má. En vitanlega
má fyr vel við una, en valið sé. Og vér
fáum hér aldrei góða leikendur, ef þeir
fá ekki tækifæri til að glíma endrum og
sinnum við erfið og vandasöm hlutverk.
Það stælir kraptana og leiðir þá hæfileika
fram, sem til eru hjá leikandanum, hæfi-
leika, sem ekki fá notið sln við smávægi-
leg og lítilsháttar hlutverk. En hins vegar
verður hver leikandi að hafa næga sjálfs-
þekkingu til að vita, hvað hann má ætla
sér, og varast að binda sér nokkru sinni
þyngri byrðar, en hann getur sjálfur lypt
og borið slindrulaust. En slíks hófs er
því miður ekki jafnan gætt, og veldur því
opt metnaður og misskilningur eða þekk-
ingarskortur á eigin kröptum.
Þetta leikrit Ibsens, sem nú er farið að
leika hér, er samið árið 1882, og er
meðal annars einkennilegt að því leyti,
að með þessum leik ruddi skáldið sér
fyrst til rúms á leiksviðum Norðurlanda,
og var Ibsen þá nálega hálfsextugur að
aldri, en leik þennan, »Þjóðníðing«, samdi
hann aðallega til að hefna sín á lands-
mönnum sfnum, fyrir viðtökur þær, er
leikrit hans höfðu fengið hjá þeim, eink-
um »Apturgöngur« (Gengangere«), er hann
hafði þá slðast samið (1881). Það leynir
sér heldur ekki, að »Þjóðníðingur« er rit-
aður af allmikill gremju, og að höf. hegg-
itr bæði hart og títt og ristir óþyrmilega
á hinum daunillu óþverrakýlum smásálar-
skaparins, heigulsháttarins og vesalmennsk-
unnar. En þott Norðmenn hafi eflaust
kennt sviða undan þeim spjótalögum, þá
er þeim það samt til heiðurs, að þeir
könnuðust við hina miklu yfirburði þessa
'ieiks og bægðu honum ekki burtu, enda
voru þeir þá farnir að sjá, að þeim sómdi
illa að reyna að knésetja Ibsen, en eink-
um sárnaði þeim það, að sænskur leik-
stjóri (Aug. Lindberg) varð fyrstur til þess
að leika »Apturgöngur« Ibsens á leiksviði
í Kristjanfu, og hafði afarmikla aðsókn,
sömu kveldin sem blásinn var niður með
pípum og óhljóðum leikur sá (frakkneskur)
er Þjóðleikhúsið var þá að leika. Var
þetta um það leyti eða rétt eptir að »Þjóð-
níðingurs var kominn út. Þetta fargan
hafði þau áhrif, að Þjóðleikhúsið í Krist-
janíu flýtti sér að fá »Þjóðníðinginn«, til
að leika hann, en þá hefndi Ibsen sín
með því, að heimta helmingi hærri borg-
Un fyrir þann rétt, en hann var annars
vanur að heimta, og varð leikhússtjórnin
að ganga að því. Svo segir Henrik
Jæger í hinni stóru, norsku bókmennta-
sögu sinni.
Efni leiks þessa er í stuttu máli að
sýna, hvemig framfara- og endurbótatil-
raunir hugsjónamanns og föðurlandsvinar
stranda á skerjum rótgróinna hleypidóma,
oddborgaraskapar og lítilmennsku. Þar er
lýst, hvernig óeigingjörn og áhugamikil
viðleitni til að bæta hag lýðsins, er eign-
uð eigingjörnum og lúalegum hvötum, og
hvernig almúginn lætur leiðast hugsunar-
laust í bandi yfirboðara sinna, hversu
þrælslundin er rík hjá öllum þorranum,
hinum »þéttskipaða meiri hluta«, og hversu
allt gott og satt og göfugt á erfitt upp-
dráttar vegna þvergirðingsháttar, eigin-
girni og skilningsleysis yfirmannanna, og
vegna staðfestuleysis, hræsni og heiguls-
háttar lægri stéttanna. Menn trúa ein-
hverjum ákveðnum rígbundnum kreddum
hugsunarlaust og í blindni, og vilji ein-
hver brjótast út úr þeirri hugsunarkví og
og fara sinna ferða, þá er hann harðlega
víttur af almenningsálitinu, og meira að
segja grýttur, allra ráða neytt, til að kúga
hann inn í kvína aptur og fá hann til að
fella niður sérkreddurnar, en takist það
ekki, þá er honum ógnað með atvinnu-
missi og ofsóknum, og þær ógnanir fram-
kvæmdar hllfðarlaust að svo miklu leyti,
sem í þeirra pilta valdi stendur, er mynda
hinn þéttskipaða meiri hluta— »denkom-
pakte majoritet« — er Ibsen kallar svo,
og aldrei hafi á réttu að standa. Stock-
mann læknir fær og skarþefinn af því,
að setja sig á móti vilja bæjarfógetans
og helztu forvlgismanna bæjarins. Hann
er sviptur atvinnu sinni, honum er sagt
upp húsnæðinu, dóttir hans rekin frá
kennslu við skóla, sonum hans vísað burt
úr skólanum og vinur hans einnig rekinn
frá atvinnu sinni fyrir það, að hann léði
honum húsrúm til að halda 1 fyrirlestur
og gera bæjarbúum heyrum kunnar skoð-
anir sínar, er svo mikið óp var gert að
vegna sáryrða ræðumanns í garð fjöld-
ans, að hann var eltur heim og grjóti
varpað inn um gluggann hjá honum. En
Stockmann lætur ekki bugast. Hann er
búinn til bardaga við lygina, lubbaskap-
inn og lævísina. Hann stælist við stríðið,
og honum finnst það vera helg skylda
sín, að hopa ekki af hólmi. Þess vegna
hættir hann við að hörfa til Ameríku, en
ákveður að láta fyrirberast í bænum, og
bjóða mótstöðumönnum sínum byrgin,
fullviss um, að góður málstaður muni að
lokum fullan sigur vinna, enda þykist
hann nú fullstyrkur til að hefja barátt-
una, þótt fátt sé um fylgismenn. »Sá er
sterkastur, er stendur aleinn«, segir hann,
og það eru hin síðustu orð hans 1 leikn-
um, síðustu orð skáldsins, er fela 1 sér
höfuðefni leiksins. Það er kjarkurinn,
krapturinn, trúinn á mátt sinn og meginn,
trúin á sigur hins sanna og rétta gegn
lygi og ranglæti, það er þetta, sem er
sterkast afl í mannheimi, þótt maður
standi einn og óstuddur.
En hvernig tókst nú að sýna þennan
veigamikla leik hér á leiksviði ? Það er
naumast sanngjarnt, að dæma um það
nú þegar. Leikendunum fer eflaust fram við
frekari æfingu. Það var auðséð, að leik-
urinn var ekki nándanærri nógu vel sam-
æfður. Það var t. d. mikill misbrestur á
kunnáttu margra leikendanna. Stockmann
læknir er svo umfangsmikið og erfitt hlut-
verk, að þess var ekki að vænta, að Jens
Waage réði við það. Eu hann gerði sér
auðsjáanlega mikið far um, að halda þvf
vel uppi. Sérstaklega bar á þreytu hjá
honum í síðari hlutanum. Og hin langa
ræða hans á borgarafundinum fór að
miklu leyti í mola og vantaði nægan
krapt og sannfæringarhita. Var og því
nokkuð um að kenna, hversu sá þáttur
mistókst, að einn leikandinn varð skyndi-
lega veikur, og annar ókunnur kom
í stað hans. En ekki olli það öllum
misfellunum. Vér efumst ekki um, að
þessi þáttur takist betur, eptir því sem
optar verður leikið og höfuðleikarinn æf-
ist í hlutverki sínu, enda þarf þar um-
bóta við, svo að viðunanlegt sé. Álykt-
arorð Stockmanns hin síðustu, þau er fyr
var getið, voru sögð of kraptlaust og á-
herzlulaust. Þau verða að vera sögð með
mikilli áherzlu og alvöruþunga, sem eink-
unnarorð læknisins, atriðisorð og kveðju-
orð leiksins. Þetta getur einnig lagazt
síðar, og þarf að lagast, þvf að Stock-
mann ber allan leikinn á herðum sér.
Með honum stendur eða fellur hann.
Hvorki Pétur Stockmann, eða Áslákur
prentari, sem mest ber á auk hans, geta
haldið honum uppi, þótt vel væru leiknir.
Þeir eru báðir leiknir laglega. Helgi
Helgason leikur Pétur Stockmann bæjar-
fógeta bróður læknisins, og tekst allvel
að sýna embættishroka hans, þröngsýni
og þumbarahátt. Árni Eirfksson leikur
Áslák, og eru víða mjög góð tilþrif hjá
honum, t. d. sem fundarstjóra og víðar.
Friðfinnur Guðjónsson, sem leikur Kiil
sútara, er furðu skoplegur, þá er hann
kemur fyrst fram á leiksviðið, og er hlegið
dátt að honum. En vafasamt er, hvort
karl sá er þar rétt tekinn, er t. d. miklu
eðlilegri sfðar í leiknum og nær sanni.
En leikandinn má vera hárviss um, að
hin skoplega framkoma hans skemmtir
fólkinu afarmikið, enda hefur Friðfinnur
fært sönnur á það til fulls, að það er
öldungis óhætt að trúa honum fyrir skop-
legum hlutverkum. Það gera naumast
aðrir betur. Hovstad ritstjóri (Páll Stein-
grímsson) er fremur viðvaningslega leikinn
og sker lltt úr, en vansalaust þó. Hlut-
verk kvennfólksins (frú Stefaníu og Guð-
rúnar Indriðadóttur) eru smávægileg, og því
ekki unnt að sýna mikla leiklist í þeim.
Sama má segja um Billing aðstoðarmann
ritstjórans. Hann er lítilsháttar auka-
persóna. Sá, er leikur hann (Jónas H.
Jónsson) gæti þó á stöku stað lagt við-
kunnanlegri áherzlu á orðin, en hann
gerir, og ætti sá, er leiðbeinir við leik-
inn, að benda honum á það. Það má
ekki eiga sér stað, að áheyrendur brosi
eða hlægi að tilsvörum, sem allir finna
að alvara eða kraptur verður að fylgja,
en alls ekki eru brosleg í sjálfu sér. Það
er eitthvað bogið við þá áherzlu.
i
[Tíðarfar. — Fjársalan og slátrunarhúsið. —
Hneykslanleg og skaðleg ullarvöndun. —
Endurbætur bráðnauðsynlegar. — Rjóma-
búin. — Hækkandi kaupgjald. — Gadda-
vírsgirðingar. — Lán til jarðabóta].
Tíðin hefur verið yfirleitt góð; þó er öllu
gefið hér enn full gjöf. Fyrirfarandi daga
3 hefur verið bezta þíðvindi af landsuðri
og því orðið mjög snjólítið; en í dag
rauk hann upp úr suðvestri með byl, —
hvað sem það verður nú lengi; vonandi,
að svo verði ekki. Yfirleitt eru menn
heldur góðir með hey, og skepnuhöld
líklega í allgóðu standi, enda má víst
segja, að þessi líðandi vetur sé með beztu
vetrum. En aptur á móti var sláttur með
allra stytzta móti; víðast ekki nema 7V2
vika, sem kom af því, hvað seint fór að
spretta í fyrra vor og hvað snemma fór
að snjóa (2. september), og frá þeim tíma
var tíð mjög stirð, enda batnaði engin
skepna neitt frá þeim tfma, og því eink-
um hross og ær með allra rýrasta móti í
haust, enda veit eg það, að hefði ekki
tíðin verið eins góð f vetur og hún hefur
verið, hefðu menn almennt orðið að farga
mjög miklu af heyjum, enda drýgði kon-
ungskoman ekki heyskap hér vlða am
Förgun hefur ekki verið mjög mikil hér
á fé, nema skitupest var töluverð í lömb-
um í haust.
Þegar maður lítur yfir liðna árið, þá
virðist það heldur hafa verið rýrðarár
fyrir okkur landbændurna. Fjársala tölu-
vert lakari en í fyrra, bæði var sauðfé
með rýrara móti, sem mikið hefur komið
af því, hve sumarið var stutt og hve tíð-
in var stirð í haust, og fé fór að leggja
snemma af, og enda seint selt af eðlileg-
um ástæðum, þar slátrunarhúsið var svo
síðla tilbúið; auk þess var verð á öllu
rýru fé 2-—4 aurum lægri í haust, heldur
en 1 fyrra. Þó er enginn vafi á, að fjár-
sala hefði verið miklu verri, hefði Slátr-
unarhúsið ekki verið til, því til Reykja-
víkur og Hafnarfjarðar hefur víst verið
rekið fé með allra mesta móti. I ár hafa
kaupmenn borgað vorullina 80—83 a.
pundið, en í fyrra 93 a. Þetta er ekki
svo lítill verðmunur, og þó alltútlit fyrir^
að hún lækki ekki minna næsta ár, og
er það ekki glæsilegt. En við hverju er
að búast, þegar ekkert er gert til þess
að gera ullina að brúkandi vöru. Bænd-
ur hafa nú orðið reynslu fyrir því, að þótt
þeir vandi ullina sína, einn og einn, fá
þeir ekki meira fyrir hana en hinn, sem
hugsar ekki um annað en að hafa hana
sem allra þyngsta. Þess eru víst dæmi,
að hún þyngist við þvottinn, og þá er
ekki von á góðu. Mér hefur opt dottið
í hug, að kaupmenn þyrftu og ættu að
»númera« ullina eptir gæðum, t. d nr. 1,
2, 3i °g gefa mismunandi verð fyrir hana;
en þegar eg athuga það betur, finnst mér
að við naumast getum ætlazt til þess af
þeim, því fyrst er nú það, að fáir þeirra
hafa að fyrra bragði gert sér mikið far
um að vanda vörur sínar, sem þeir verzla
með, enda mjög auðvelt að skilja það,
að þeir eigi ekki svo gott með að vera
mjög vandlátir að vöru sinni, þar sem
alltaf eru einhverjir kaupmenn til í hverju
kauptúni, sem alltaf taka vöruna, hvernig
sem hún er, enda þykist eg vita, að hvað
ullina snertir, eins og nú er, að færi
kaupmaður að vera mjög vandlátur við
reikningsmann sinn og vildi »númera«
ullina hans eins og eg hef talað um hér
að framan, yrði það ekki til annars en
reikningsmaðurinn færi til hins næsta kaup-
manns og léti hana þar. Það er því
eðlilegt frá kaupmanna hlið skoðað, að