Íslendingur - 10.01.1862, Blaðsíða 3

123
Vjer viljum nú fyrst nefna ýmislegt manneldi, er
liggur ónotað í landi voru, og skýra frá, livernig það megi
nota, en svo viljum vjer skýra nákvæmar frá, hvernig notk-
un sú, er nú er höfð á ýmissi fœðu vorri, sje óhagkvæm
og opt miður vel valin.
Á meðal manneldis þess, er liggur ónotað hjá oss,
eljum vjer:
1. Skelfiskakyn, þ. e. öðu, ltrœldinga, kuðunga
og krabba. }>að er sannreyndur hlutur, að alls háttar
skelfiskakyn er mjög nœrandi og holl mannfœða, og sem
menn víða í öðrum löndum hafa með öðrum mat sem
nokkurs konar sælgæti. Beitan, sem vjer erum að tína
upp úr fjörunni, til að íleygja henni aptur í sjóinn, erá-
gætasta fœða, ef hún er matreidd á rjettan hátt, og svo
nœrandi, að hún eptir þunga hefur í sjer fóigið nálega tvö-
falt manneldi við jafnvægi af kjöti. Nú sem stendur er hún
einungis við höfð sem beita, og til að afla hennar ganga
á hverri vertíð margir góðir dagar frá róðrum og fiskiafla.
Vjer höfum heyrt nú lifandi gagnkunnuga góða fiskimenn
fullyrða, að þessi beitu-óvani hjer á Suðurlandi væri eigi
nema til ills eins, og að allt eins vel mundi fiskast, ef
allir væru samtaka í, að við hafa að eins Ijósabeitu eða
síldaröngla. Vjer efumst eigi um, að þetta sje dagsanna,
og að allt vort kræklingsbeituklúður sje eigi nema til ills
eins, og ætti sem allra-fyrst að af takast með lögum.
Gagnkunnugur skynsamur fiskimaður hefur sagt oss svo,
að væri allur sá kræklingur, sem nú er hafður til beitu,
hafður til manneldis, þá mundi það hjer á Innnesjum vera
nœgur miðdegisverður fyrir hvern sjómann, en í stað
þessa er þessu öllu, eptir þá fyrirhöfn, sem fyrir því er
höfð, fleygt aptur í sjóinn. þetta köllum vjer nú að nota
illa gáfur náttúrunnar, og eigi er von, að vel fari, þar
sem þetta erum hönd haft mannsaldur eptir mannsaldur.
Slíkur vani er háskalegur og sœmir illa jafnskjmsömum
mönnum og landar vorir eru.
2. Söl. f>ótt það sjeu engin nýmæli á landi voru,
að hafa söl til manneldis, þá virðist þó svo, sem þessi
vani sje fremur að deyja út, enda munu landar vorir
aldrei hafa fengið fullkomlega Ijósa sannfœringu um það,
hversu ágætt manneldi liggur í þessari heilnæmu jurt.
lteyndar ritaði Bjarni heitinn landlæknir um þau á latínu,
en vjer ætlum, að ritgjörð hans hafi aldrei verið snúið á
íslenzku, og að minnsta kosti mun luin aldrei hafa orð-
ið almenningi nógsamlega kunn. Sölin hafa samt sem
áðitr allt frá hinum elztu tímum verið við höfð til mann-
eldis; það er minnzt á þau í Grágás, sögu Egils Skalla-
117
sjálfur reynt það einhvern tíma fyrir löngu, en sæi það
nú aptur fyrir augum sjer að öllu eins, og þá er hann
varð að afsala sjer það. En það var að eins svipstund;
hann gekk nær, hœgt og hœversklega, sem hans var sið-
ur tii, og spurði, hvort hann gjörði eigi ónæði með komu
sinni. Jeg hafði sagt konu minni frá áður, að hann mundi
koma; hún, sem hafði hjartað fullt ástar, sá þegar, hvað
honum bjó í brjósti; hún gekk í móti honum, og fjekk
hann til að setjast niður. Hann virti okkur hjón fyrir sjer og
börnin, þar sem hann sat, en börnin störðu aptur á komu-
manninn; hann renndi augum yfir stofuna, sem vaknaði
Iiann af draumi, og reyndi til að venja sig smásaman
við það, sem var í raun og veru, en eigi draumur einn.
|>egar hann fór, beiddi jeg hann að koma aptur, svo opt
sem hann vildi, en liann brosti við mjer með angurblíðu,
og þótt liann svaraði engu, sá jeg það á svip hans, að
viðtökurnar, sem bann bafði fengið, mundu Ijá honum
hug til, að heimsœkja oss aptur.
llann kom brátt aptur, og að síðustu kom hann iðu-
grímssonar og víðar, og á fyrri öldum hafa þau verið
mjög almenn fœða. Sölvatekja er i mörgum máldögum
talin með hlunnindum, og menn fóru jafnvel á síðustu
öld langar leiðir til að kaupa þau, og buðu fyrir þau hina
beztu landvöru. Bjarni Pálsson og Eggert Ólafsson tala
mikið um jurt þessa í ferðabók sinni, og viljum vjer hjer
setja hið merkilegasta eptir þeim, því vjer teljum þájafn-
an sem hina langlærðustu og merkustu rithöfunda vora,
en þeir segja svo í 1. bindi, bls. 444:
»Sölvatekja er bæði í Breiðafjarðareyjum og í Saur-
bœnum, sem er kirkjusókn í Dalasýslu, og liggur langs
með Gilsfirði. Á eyjunum eru þan afvötnuð í hreinuvatni,
áður en þau eru þurrkuð, því með þessu móti verkast
þau betur og verða sœtari. í Saurbœnum þarf þessa ekki,
því að þar afvatnast þau af hreinu vatni, sem rennur yfir
steinana, sem þau vaxa á, um fjöruna. |>egar sölin eru
þurr orðin, eru þau látin í tunnur, og kemur þá út úr
þeim sykurtegund sú, er hneita kallast, svo að þau verða
hvít af henni. f>au hafa þá hinn sama þef sem beztate-
gras, og hana jafnvel enn sœtari. Menn borða þau dag-
lega með fiski og smjöri, og þykja þau sjerlega holl fœða.
f>að eru öll líkindi til, að söl hafi vaxið áður í Noregi, og
að þau hafi verið borðuð þar fyrrum, því að annarsmundu
landnámsmenn naumast hafa tekið upp á, að borða þau
sjálfim. Blaðs. 483: »í Barðastrandarsýslu eru sölin
tekin á bátum, og bátarnir síðan fylltir með vatni, er þeir
eru á land dregnir, og er þetta vatn látið standa á þeim
í sólarhring, en síðan eru sölin breiddá jörðina, þurrkuð
og látin svo í ílát. Við sölvatekjuna hafa menn lagtmerki
til þess, að þar sem sölvablöðunum er kippt upp með
rótum (hvor Planten phikkes rent af), þar vaxa þau fljótt
aptur, en þar sem þau eru lauslega tekin (men der,
hvor de rives kun löselig af), þar setjast smákuðungar
og kræklingur á rótina, svo þau ná eigi að vaxa aptur».
f>ar sem talað er um Vestmannaeyjar, segja þeir enn
fremur í öðru bindi bls. 858: »Hjer borða menn og
ýmsar sjójurtir, einkum söl og fjörugrös«.
Loksins stendur í tjeðri ferðabók, bls. 942: »Á Eyr-
arbakka er mikil sölvatekja, og safna íbúarnir þeim þar
allt sumarið, einkum með stórstraumum, með fullu og nýju
tungli, en síðan eru þau þurrkuð og látin í ílát. Sölva-
tekjan er þannig aðalatvinnuvegur þeirra, og menn sœkj-
ast mjög eptir þeim nær og fjær, einkum íbúar Árnes-
sýslu, Rangárvallasýslu og Skaptafellssýslu, og fá selj-
endurnir því fyrir þau bina beztu landvöru, kjöt, smjör,
fje og uli, og aðrar sínar helztu nauðsynjar. Ein vætt
118
lega, og var allajafna velkominn. Iíona mín varð allajafna
’glöð, er hann kom inn, og börnin höfðu bann að átrún-
aðargoði, enda var hann svo ástúðlegur í viðmóti við þau,
að furðu gegndi. Jeg ætla og, að jeg eigi það honum
að þakka, að elzti sonur ininn tók slíkum stakkaskiptum,
að bann varð iðinn og skynsamur drengur. Heima bjá
mjer talaði jeg við hann, sem væri hann binn bezti vinur
minn, og trúði honum fyrir öllu; en hann gætti allajafna
hœversku sinnar, og var óframfœrinn, en var þó eins al-
úðlegur fyrir það, og til dauðadags kallaði hann mig alla-
jafna »jústizráð«, og nefndi mig aldrei með skírnarnafni
mínu nje ættarnafni, hversu kunnuglega og kompániega
sem við svo töluðumst við.
f>að var kveld eitt, að kona mín gekk snemma til
rekkju, og börnin voru fyrir löngu fallin í fasta-svefn, en
við sátum eptir í herbergi niínu. Yið vorum að revkja
vindla og rœddum um hitt og þetta, sem vinir, en eigi
heyrðist stun nje hósti í húsinu. Jeg tók eptirþví nokkr-
um sinnum, að liann varð hugsi allt í einu, og starði