Norðanfari


Norðanfari - 10.11.1869, Síða 2

Norðanfari - 10.11.1869, Síða 2
— 82 tnonnum rneí öllu nauSsyn til bera, ab sleoíia máliíi frá rótum, og liver rjcttur vor Isleiid- inga sje, og því viljum vjer í fám orlum reyna ab skýra þau 3 atribi: 1. Hvert sambandib liafi verib frá uppbafi milium Isiands og Ðanmerkur, og iivort þab hafi breyzt meb tímanum. 2. Ab bve mikiu leyti grundvaliarlög Dana 5. júní 1849 hafi náb giWi, eba geti gilt bjer á landi, eba hvort yfirráb ríkisþings- ins yfir Islands málum geti sannazt vib þetta eba annab, og 3. Hversu mikils árgjalds Island eigi rjett tilkall tii úr ríkissjúbi Ðana. 1. þab er kunnugraenn írá þurfi ab segja, ab Island gekk undir Noregskouung á árun- um 1262—G4, eigi þú svo, ab þab gjörbist einn liluti Noregsríkis, beldur sem sambands- land, er skyldi hafa binn sama konung sem Norcgur meb ákvebnunr skattgjöfum til bans sjálfs, en Isiendingai' skyldu njóta ýmsra rjett- inda aptur á nrúti, svo sem ab sex hafskip gengju til landsins forfalialaust á ári iiverju; ab erfðir skyldu tippgefnar fyrir ísienzkum mönnum, þegar rjettir arfar kæmu, eba um- bobsmenn þeiira; ab Islendingar skyidu losast vib landauragjald (þ e vera tollfríir í Noregi); ab ísienzkir menn skyidu hafa slíkan rjett í Noregi, sem þeir befbu beztan liaft (þ. e. hölds- rjett), Og ab Isiendingar skyldu ná fribi og ís- lenzkum lögum, eptir því sem lögbúk þeirra vottati; en hjeldi Noregskonungur cigi þessa skildaga eba ryfi þá, þá væri Islendingar laus- ir ailra mála Sáttmáli þessi sýnir ljúslcga, ab Island gjörbist ab eins sambandsiand Nor- egs, eta ab sambandib var ab eins e r s ú * n a I Union“ meb fullu frelsi í öílum sín- um málefnum, og ab Islendingar höfbu ekkert vib Noregsmenn sjálfa ab eælda í stjúrnarmál- efnum sínum, og ab Noiegsmenn böftu þar ekkcrt atkvæbi um. þegar vjer ml fyigjum rás vibburbanna fram eptir, þá er aubsætt, ab þctta samband breyttist ab engu, svo lengi sem Noregur var ríki sjer, eba þangab til 1380, ab Noregur sameinabist Danmörku enda má sjá þab á ýmsuni skjölum og Iagabotum frá þeim tímum, ab Noregskonungar sjálfir bafa viburkennt sjálfsforræti Islendinga úskert ab öilu, svo sem ab upphafi var áskiíib og ab þeir liafa talib Isiand úliáb Noregsríki; af þeim sökum er þab taiib út a’f fyiir sig, og kaliab skattland til abgreiningar frá Noregi. Lögcjöf Islands er allan þennan tíma Nortmöniuim ú- vibkoinandi. Lögin eru samþykkt ab eins af alþingi og konungi, en ails eigi af binu norzka ifkisrábi. Verib getur, ab Noregskonungar hafi síöku sinnnm viijab auka vald silt á Is- iandí, og fá þar meiri ráb, en ábur, eba þeim bar eptir sáttmálunum, cn þeim túkst þab ekki, því ab alþingi mun optast bafa gætt rjettinda landsins, og lýsti því yfir, cf eitthvab bar út af, ab þab þættist laust allra mála ef sátt- málinn væri rofinn; en þess sjer alls engan vott, svo ab oss sje kunnugt. ab nokkur til- raun hafi verib gjörb á þessu tímabi'i, til ab láta Norbmenn eba stjúrn þeirra fá neinn þátt í málefnum landsins. þegar vjer nú skobnm sambandib, eins og þab kemur fram frá 1380, er Noregur og DanmÖrk gengu undir einn konung, og tii þess er einveldib húfst 1660, þá getur enginn úvilhallur mabur öfruvísi áiitib, en ab grund- völlurinn fyrir sainbandinu hafi stabib úliagg- abur allan þann tíma, og rjettarsambandib liib sama Reyndar má segja. ab Isiendingar og al- þingi þeirra bafi eigi liaft eins vakandi auga á, og ábur, ab iiinn forni sáttmáli vib Noregs- konung væri lialdinn f öllum greinum, og þetta notabi reyndar Danastjúrn sjer stundum, til ab koma sínum vilja fram f ýtnsu, og birti eigi um, þútt abferb beiinar væri eigi samkvæm ís- lenzkum lögum og fslenzkum rjetti, og binum fonia sáltmála; en allt um þab er alls engin viburkennitig frá bálfu Islendinga nokkiu sinni um þab, ab þeir gæfu enn í nokkru upp sjálfs- forræbi sitt, sem þeir höfbu áskilib sjer, er þeir gjörbust þegnar Noregskonunge; þvert á múti töldu þeir allajafna, ab sáttmálinn forni stæbi enn úhaggabur, og kröfðust, ab bann væri haldinn úraskanlega, og gátu þess opt, ab þeir væru aflaga bornir, eptir liinum forna 8áttmála, og stundum neitubu þeir skattgjaldi, sem á þá átti ab leggja (svo sem 1392), og þútt þelr gyldi, ijetu þeir sem þab væri gjöf, og eigi gjaid, og áskildu sjer, ab slíkur skatt- ur yrbi aldrei optar af þeim lieimtabur. Á iiinn búginn er þab og Ijúst, ab stjúrn Ðana alls eigi hefir litib svo á, sem Island væri einn bluti Noregsríkis eba Danmerkur, heldur ab þab væri land sjer meb fullu Bjálfs- forræbi í öllum grcinum, og í mörgum grein- um vibtirkennt þab. þessu tii sönnunar er þab, ab þútt stjúrnin vilji fá skatta af iand- inu, þá iætur hún þegar undan, er Islending- ar neita skattgjaldinu, og á annan búginn leggur konungur, er hann vill fá fjárstyrk af landinu, alls eigi ákvebin skatt á landib, held- ur býbur hirbstjúra sfnum, ab semja vib lands- menn, hvab þeir viija gefa eptir efnum og á- stæbum (1541), á því er aubsjeb, abþeir ekk- ert skattálöguvaid þykjast hafa á Isl<sncli, en vilji þeir fá eitthvab, vcrfa þeir ab fara bún- arveg, f>cgar konungar Dana krefjast sjer- staks hollustueibs af Isiendingum, þá sýnir þab og, ab þeir alls eigi hafa taiib Island sem hluta úr Noiegsríki; því ab ef þeir hefbu svo álitib, þá beftu þeir átt ab láta sjer nægja, ab hib norzka ríkisráb súr þeim bollusíueib, og talib liann cinnig bindandi fyrir Islendinga. En ank þess, sem Ðanakonungar beibast þessa sjer- staka liollustueibs af Islendingiim, lofa þeir einnig, einn á fætnr öbrum í brjefum sínum, er þeir beibast hoilustiieibsins, ab lialda Is- lands lög og rjett, svo sem þab ábur notib hafi, og ab láta Islendinga njúta alls þess frelsis, sem þeir ábur notib liafi (Kristján 3., 1551; Fribrik 2. 1559; og einknm Fribrik 3. 1649). þessa skobun styrkir þab enn fremur, ab konungur telur Island sjer stakiega í bob- um sínum, því ab í því felst augsýnilega, ab lsland sje sjerstakur liluti ríkisins, en alls cigi hluti eba „Provinds* úr Noiegsríki eba Danmörk; því ab þá hefbi siikrar sjerstaklegrar upptalii'ngar eigi þurft. Enn ein sönnun er þab, ab engin þau al- mennu iög, sem út koma fyrir Danmörk og Noreg, eru gjörb giid á Islandi, nema meb sjerstaklegu lagabobi, og t. a m kirkjuordí- nanzía Kristjáns 3 cr lögleidd í Skálholtsstipti 1541, en í llúlastipti fyrst 1551, eba 10 ár- um síbar, og kirkjuordínanzía Kristjáns 4. 1607 er meb sjerstöku lagabobi gjörb gildandi á Islandi 1622. fiegar Isleridingar sverja konnngi liollustu- eib, áskilja þeir sjer meb berum orbum, ab liiun forni sáttmáli sje lialdinn (t. a. m. 1649), og á binn búginn í ýmsum skjölnm ýmist beib- ast þess, ab sáttmálinn sje haldinn (1520), eba kvarta yfir rofi á lionum, til ab mynda, ab hin áskildu sex skip gangi eigi ávallt lil lands- ins (1419) þegar poir skorast undan ab sverja konungi hollustiieib (Kristjáni 1), þá sýnir þab ljúslega, ab þeir telja sig alls eigi bundna vib þab, þútt Noregsmenn liafi svarib bonum hollustueib, og þá Iíka, ab Island alls eigi sje liiuti úr Noregsríki. Enn fremnr ber þess ab geta, ab birbstjúrarnir stúbu beitilínis undir konungi, en alls eigi undir jarlinum (Stat- holder) í Noregi Af þessu er þá einnig ijúst, svo sem vjer þegar höfum sagt, ab Islendingar hafa allan þennan tíma talib hinn forna sáttmála vib Ilá- kon gamla í fullu gildi, eins og þcir opt scgja meb skýrum orbum, og ab Island væri ab eius ambandsland Ðanmerkur og Noregs. Á hvern hátt einveldib komst á 1662, eba hvort innleibsla þess hjer á landi hati í alla stabi verib iögmæt þykir oss eigi vib eiga ab raba um bjer, en liitt cr víst, ab Ielend- ingar hafa þú svo á litib, Bem lilnn forni sátt- máli væri þá enn í fiiilu gildi, þab sýnir al- þingisbúkin Ijúslega þab ár: „þeir (o: undir Jökli vestur) afsegja útlenzka menn fy rir sýsiu- merin . . . þ'í þeír vilja halda sig eptir gömlu Islandssamþykkt. Svara bábir lögnienn svo til, sem og lögrjettan, ab þeir vilja, ab aliir menn haldi sig eptir íslenzkra manna frílieit- um“. þegar Isiendingar súru Fribriki konungi 3 hollustueibinn 28 dag júlíroánabar 1662, og skyldu undirskrifa einveldísskjalib á binum nafnkennda Kúpavogsfundi, þá lýsti umbobs- mabur stjúrnarinnar því yfir fyrir þeim, ab staba landsins skyldi úbreytt vera, bvort held- ur væri ab löggjölinni til, stofnunum iandsins, eba öbrii, og meb þessu skilyrbi gengust þeir undir einveldib. Enda þútt nú sambandib milli konungs og Islendinga breyttist vib ein- veldib, þá veibur þú meb engum rjetti eba á- 8tæbum sagt, ab sambandib breyttist millutn Danmerkur og Noregs á annan búginn og Is- lands á liinn. Iljer var alls eigi talab uin, ab gjöra Island ab hlnta úr Danrnörku eba Noregi, heldur ab eins ab konungur skyldi verba einvaldur á Isiandi, eins og í öbrum löndum sínum. Ef þessi BAct“ liefbi átt ab gjöra nokkra brcytingu á sambandi landanna sín á milii, þá befbi þess orbib ab vera getib í skjalinu meb berum orbtim, og ab Danakon- ungar uldrei hafa litib svo á mál þetta, scm Island væri fyrir innleibslu kommgsveldisins orbib ab lijerabi úr Danmerkurríki, er full sönnun fyrir í ýmsum rábstöfunum þeirra og gjörbum á einveldistímanum, eins síbast og fyrst. þab er þá fyrst, ab Fribrik konungur liinn 3. beiddist sjerstaks hollustueibs af Is- lendingum, eins og hinir fyrri konungar, og Ijet sjer þab alls eigi nægja, þútt Norbmenn hefbu játab lionum einveldinu; bann Ijet einn- ig Islendinga sjerstaklega selja sjer einveidib í liendur meb sjerstöku skjali, sem hann livorki liefbi þurft, rije heldur verib í rjettu formi, ef Island liefbi verib einn hiuti Noregsríkis; en úr því Islendingar seldu konungi einveldib þannig sjerstaklega í iiendur, liggur þab í augum uppi, ab Island stendur jafnhliba Nor- egi og Danmörku, en varb alls eigi innlímab ( livorugt þessara landa. Konungalögin gjöra lieldiir cnga brcytingu á þessu, og XIX. artí- kuli þeirra, sem sumir bafa vitnab til í þessu efni, sýnir þab Ijúsast; því ab þar er ab eins rætt um, ab öll þau iönd, sem Danakonungar ættu yfir ab rába, gangi úskipt í erfbir inann frá manni, en alls eigi nm þab, livort sam- bandib skiidi vera miiliim landanna. Eptir þab var og stjúrn landsins, hin sama og ábur bafbi verib, úbreytt ab öllu. Að konungur bafi heidur eigi ætlab ab breyla iandsijettind- um Islendinga, má sjá á því, ab 1683 vísar koiiungur kærnmálum frá sjer, sökum þess, ab þau samkvæmt rjettindum Islands bafi eigi verib bovin upp og dæmd á alþingi, og er þab Ijúst dærni þess, ab konungur hefir eigi litib svo á, sem Island væri orbinn cinn hiuti úr Danmörku, þútt einveldib væri á komib; held- ur þvert á múti, ab Isiand befbi enu hin fornu rjetlindi sín úskert. (Framh sibar). f ritlingntim „Nokkur orb mn hreinlæti* sem er getin út á kostnab útlendrar tignar- konu, stingur höfundurinn uppá, ab konur í hverri sveit taki sig saman um, hvort þær mundu eigi meb samtökum geta stutt ab ýmsu, sem mibabi til ab bæta hreinlæti í þeirra sveit, þú þab sje nýlnnda bjer á landi, ab konur stofni fjelög.^ j'essi uppástunga vakti oss ílestar konur í Rípurhrepp f Skagafirbi, ab eiga fund ineb oss ab Ási í IJegrauesi 7. þ. m. Abalumræbuefni þessa fundar var : 1, um lireinlæti, og hvab mest væri ábúta- vant lijá oss f því tilliti í babslofu, ( búri, í eldliúsi, í bæjaidyrum og úti fyrir þeiin og kringum bæinn, og hvcrnig bezt yrbi rábin bút á því. 2, var rætt um bágindin, og bvab hjcr væri enn únotab, er bafa mætti til manncldis, og sömuleibis nvort cigi mundi meiga taka upp Iiyggilegri tilhögun á því sem notab hefir veiib. 3, var rætt um ab minnka úþarfakaup á þessu sumri. Af umtali voru varb oss enn ljúsara, ab margt gæti farib betur hjá oss en fer, í þeim greinum, cr hjer eru nefndar, og varb sú nib- urstaban, ab vjer skyldum eptir fremsta megni leitast vib ab hrinda því í lag, sem oss fanst brýnust natibsyn til, svo sem um haganlegri mebferb á öllu sem til manneldis lýtur, eins og nú er árferbi liáttab. Af því menn eiga ckki ab venjast þvf, ab konur í sveit eigi fundi eba samkomur meb sjer, þá má búast vib, ab ýmisiega sje dæmt um þessa fundartilraun vora af þeim, sem til spyrja eptir sögusögnum, og fyrir þá sök þútti mjcr eigi únaubsynlegt ab skýra frá fundinum opinberlega ; eigi ti! þess, ab setja hann jafn- liliba funduin heldri manna, heldur einungis til ab sýna tilgang hans, sem jeg vona verbi virt- ur á betra veg af þeim, sem íhuga búnabar ástand almennings, og hversu miklu konur koma til leibar, bændum sínum og búi ti| falls eba vibrcisnar ; og þá hversu naiklu þær iiljúta c i n a v saman ab konia í lag af öllu þvf, sem snertir hreinlæti og reglu innanbæjar, efnokk- urra umbúta á aubib ab verba. En þab er

x

Norðanfari

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Norðanfari
https://timarit.is/publication/88

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.