Norðanfari - 19.11.1869, Qupperneq 1

§ An
M 4US.—44,
PRMMARÍ.
AKDREYRI 19. NÓVEMBER 1869.
UM BÆJANÖFN Á ÍSLANDI.
Beri menn saman þá breyting, er oríib hefir á staíar-
nöfnum í öf>rum löndum frá því sem þau voru.í fornöld, vii)
þá breyting, er orbiö hefir á bæjanöfnum á Islandi frá því
þau iiröu fyrst til, eöa frá landnámstíí), þá liggur í augum
uppi, ab breyiingin í öíirum löndum er miklu meiri, en á Is-
landi. Ef menn taka til dæmis borganöfn á Frakklandi og
bera saman nöfnin, eins og þau voru á fyrstu öld fyrir Krb ,
vib þá mynd, er þau nú hafa, þá er munurinn mjög mikill
á mörgum þeirra, t. d á Augnstodnnum og Autiui, Avcnio og
Avujnon, linrdeijaia og Bordeaux; og ef dæmi er tekib af
borganöfnum í Ðanmörku, þá er og mikill munur á þeirri
roynd, er þaU hafa í fornsögum vorum, og þeirri inynd, er
þau bafa nú, t. d. á Árós og Aarlms, Kaupmanna/iöfn og Kjö-
lenhavn. Fleslöll bæjanöfn á Islandi eru þar í mót nær al-
veg óbreytt, því ab jeg tel þab enga verulega breyting, ab
þau bæjanöfn, er enda á r í fornmálinu, enda nú á ur, eba
meb öbrum orbum ab r í enda orfs, nú erboribfram uv, eba
fellt burt, ef þab kemur á eptir öbru erri.
Islenzk bæjanöfn eru sameignarnöfn (nomina appeUaiiva),
annabhvort 1) ósamsett, t. d Á Akr, Akrar, Ás, Bakki, Borg,
Botn, Brekka, Bær, Ðalr, Drangar, Eib, Eyrr (Eyri), Fell, Fjall,
Foss, Garbr, Gil. Gnúpr, Grund, Gröf, Hagi, Hamarr, Illíb,
Hólmr, Holt, Hraun, Hrís, Hváll, Ilvammr, Höfn, Jörvi, Kleif-
ar, Knjúkr, Lón, Lundur, Lœkr, Melr, Múli, Mýrr (Mýri), Nes,
Oddi, (3ss, Skál, Skarb, Skógar, Stabr, Strönd, Tunga, Tjörn,
Vágr, Valn, Vík, Völlr; — eba tvö) þau eru samsett, þannig
ab fyrri hlutinn er eignarfall af mannsnafni eba einhverju
öbru orbi, eba stofn einhvers orbs, eba fyrri hlutinn er lýs-
ingarorb, en síbari hlutinn nafnorb, t. d Ásgeirsá, Gilsbakki,
Fagrabrekka, Borbeyrr, Reybarfell, Svínhagi, Reykjahlíb, Skál-
holt, Hraunhöfn, Arnbjargailækr, Raubiinelr, Víbimýrr, Kambs-
nes, Sælingsdalstunga, Reybarvatn, þingvöllr Fagravík, Reykj-
arvík; — eba 3) þau hafa lýsingarorb annabhvort fyrir fram-
an eba aptan sig, t d Mibr Dalr, Öndvert Nes Hólmr enn
ibri, Oddi enn Litli, Reykir enir efri.
Vib íslenzk bæjanöfn er þab einkennilegt, ab þau finnast
mjög sjaldan í fornum bókum í nefnifalli; þar sem vjer nú t.
d. segjum: sá bær heitir UjardarhoH, sögbu fornmenn: sá
hœr heilir-i JJjardarholti; þar «m vjer segjuin llvamiur (bær-
inn Hvamnr, jörbin Ilvammr), sögbu þeil-: bœrinn í Hvammi,
Hvammsland. Enn fremur ber þess ab gæta, ab þab er nú
farib ab tíbkast ab hafa sömu forsetningarnar meb bæjarnöfn-
unum, hvers eblis sem þau eru, þar sem fornmenn ab eins
höfbu þær forsetningar meb bæjarnöfnunum, er gátu stabib
vib þau sameignarnöfn, er myndubu bæjarnöfnin ebur hinn
síbara hlut þeirra Eptir þeirri forsetningu, er táknar ver-
una á bænum, má skipta bœjarnöfnum í fjóra flokka. Verba
þá í fyrsta flokki þau, er hafa meb sjer forsetninguna á; í
öbrum flokki þau, er hafa forsetninguna af, í þribja flokki
þau, er hafa forsetninguna og í fjórba flokki þau, er hafa
forsetninguna undir. Forsetningin á er t d. höfb meb öllum
bœjarnöfnum, er enda á Stadir (fyrri hluti þeirra er venju-
lega eignarfall af einhverju karlmanns eba kvennmanns nafni),
mýrr, cyrr\ — forsetningin at er t. d. höfb meb bœjarnöfn-
unum, Á, Borg Drangar, Fell, Fjall, Foss, Gil, Gnúpr, Gröf,
Lundr, Lœkr Óss, Tjörn, Vatn; — forsetningin i t d. meb
bœjarnöfnunum, Dalr, Garbr, Garbar, Hlib, Holt, Skógr. Skógar,
Tunga,Vágr, Vík ; — forsetningin undir er t d. höfb meb Felli þrí-
hyrningr. Eorsetningin fer eptir því, hvort bœrinn stendur á
einhverjura stab, vii einhvern stab i einhverjum stab, eba
nitdir einhverjum stab. Fyrir því geta og tvær mismunandi
forsetningar táknab veruna á bœ meb sams nafni; ef boerinn
t. d. stendur á einhverjum hól, þá lieitir hann á Hóli eba
á Hváli; en ef hann stendnr vid hól eba hjá hól, þá heitir
hann at hóli, því ab þab hefir verib daglegt mál, þá erland-
ib byggbist, ab hafa forsetningnna at í sömu merkingu og vid
eba hjá. Af þessu Ieibir, ab engum manni í fornöld gat
dottib í bug ab segja á Á, á Drönyum, á Fossi, á Vatni, því
ab enginn bœr er reislur á ánni, lieldur er bœrinn reistur vib
ána, vib drangana, vib Fossinn, vib vatnib.
Ef forsetningin á táknar veruna á bœnum, þá táknar
og bin sama forsetning ferbina eba hrœringuna til bœjarins,
en forsetningin af ferbina, hrœringuna eba upprunann frá
bœnum ; til annars flokksins heyra forsetningarnar at, tU, frá\
til þribja flokksins i, ór; til fjól'ba flokksins undir, nndan.
Til þess ab sanna þetta tek jeg nokkur dœmi úr fomum
BÖgum,
Fyrsti flokkur.
1) á meb þágufalli.
Er sá bœr vib hann kendr, er Kollr baffi buit á ; liann
var kallabr síban á HöskuJdsslödum, Ld. 7, 18 8-4*. Jór-
unn var föstnub Höskuldi mebmikluffc; skyldi brullaup þeirra
') Fyrsta talan merkir kapftula, önnur blabsíbn, hin þribja (hin smáa)
línu. Eg. = Egils saga Skallagrímssonar, Rv. 1S56. Fb. = Finnboga
saga hins ramma, Kmh. 1812. Ld. = Laxdœla saga, Iímh. 1826. St.
= Storlunga saga, Kmh. 1817—1820 (vib St. merkir fyrsta talan þátt
önnnr kapítnla, þribja deild, fjórba hlabsíbn, flmmta línn). Vd,= Vatns-
œla saga, Leipzig 1860.
vera á Höskuldsstödum, Ld 9, 22 1 2-1 :s. Jórunn Bjarnar=
dóttir sitr efiir ú HösícuJdsstödum Ld 9, 22 ía-in. Siban
var stofnat til boi's á Höskuldsstödum, ok ekki til sparat, Ld.
23, 94 4-5, Um várit tók Olafr vib búi á Goddastödam., Ld
24, 94 i,.i8.
2) á meb þotfalli.
þat spvrr Hrútr, ok reib liann á nöilcsuJdssladi vib tólfta
mann, Ld 19, 62 20-21. Ríbr Olafr norban vib tólftamann,
ok heim é Hösku/dsstadi, I>d 22, 86 21-22. Ríba þeir febg-
ar beiin á Hösknldsstadi, Ld 23, 94 3. Er ekki afsagt lians
ferb, ábr iiann kenir einn dag at kvcldi á Goddastadi, Ld 14,
40 20-21. þeir setja upp ferjuna, en fara á Goddastadi um
kveldit, Ld 14, 42 24-25. Nú er at segja frá Ingjaldi, at
liann snýr heini á Goddastadi, Ld 15, 48
3) af
I þenna tíma ríbur Ingjaldr af Goddastndum, Ld. 15,44
25-2«. Vigdís hafbi eigi rocira fje í brott af Goddastúdum
en gripi sína, Ld. 16, 50it-i«. t Var þá ferbarbroddnrinn
kominn á þenna bœ enn nýja, er Ólafr reib ór garbi af Gudda-
stödum 24, 96 2 5.
Annar flokkur.
1) at,
Ósvífr var grafinn at lír/jufe/U, Ld. 66, 28C 12-13. þor-
keil setlist íul at JleJgajidli, ok tekr þar vib búsumsýsfu, Ld.
69, 298 4 þorkell sat ve! bœ sinn; bann let gera öll iiús
at HctyafelU stór ok ramlig, Ld. 70, 298 24 25. Bolli Bolla-
son var ýmist í Tungu ebr at IlehjaJ'e/U, . . þorleikr Bolla-
son var at IIe/<jaJidli, Ld. 70, 300 2-«. — Mabr heitir
Egill; bann er Skallagrímsson; hann býr at Bory í Boi gar-
firbi, Ld 22, 88 1,-1». Ilann flutti um várit eftir skipit
subur til fjarbarins, ok inn í vág þann, er nœstr er því, er
Kveldúlfr liafíi til lands komit, ok setti þar bœ, ok kallabi
at Bory, cn fjörbinn Borgarfjörb, Eg. 28, 57 o-n. Var þá
fluttr farmr af skipinu upp í tún at Borg, Eg. 33, 68 1-2
þann vetr annan, er hami bjó at Bory eftir andlát Skalla-
gríms, þá gjörbist Egili úkátr, Eg. 62, 141 21-21. " Egill bjó
at Bory langa æfi, ok varb mabr gamallEg. 81, 200 29. þor-
sleinn Egilsson hafbi göra látit kirkju at Borg, Ld. 51, 230
4-5 — þ£ er Snorri Stnrluson þjú at Borg. kom skip í Hvít-
á, Orkneyjafar, St. 3,20: I 223 21, þá er Snorri bjó at Borg,
bjð Magnús prestr í Reykjaholti, Sturl. 3, 20: I 224 28-29.
Byskup gisti at Borg, Sturl, 5, 13: II 127 T-2. — þorgrímr
hét mabr, er bjó at Borg hinni minni í Vibidal, Vd 32, 52
8_T0, Vil ek skora á þik, þorsteinn, til hólmgöngu á viku-
fresti vib stakkgarb þann, er stendr í eyjunni fyrir neban bœ
minn at Borg, Vd. 33, 53 24-2«. Um várit seldi Einnbogi
landit at Borg, Vd 35, 58 T2-T3 . þegar af þingi ríbur hann
til Víbidals, ok kanpir landit at Borg, Fb 28, 290 to-tt. Líba
nú stundir, þar til cr Finnbogi hefir búit at Borg svá lengi,
at son iians var annarr fimm vetra, Fb. 29, 292 s-9. Fríbur
var hann sýnum, ok jafnan var hann at Borg, Fb 30, 296
T3. þeir sitja at veizlunni at Borg, Fb 31, 302 23-24.
2) til.
Fara þeir subr um daginn yfir Breibafjörb, ok komu um
kveldit til Hc/gafel/s, Ld 66, 286 22-23, Síban œtlabi hann
at flytja (vibinn) á skipi Ul Helgafe/ls, Ld. 75, 320 4. þeir
þórhöllusynir v.áru sendir út til Helgafclls, at segja Snorra
goba þessi tíbindi, Ld. 49, 224 2T-22. Gubrún ferr ti/ Ilelga-
fells, Ld. 56, 248 6. Hann kom jafnan til Helgafe/ls, ok baub
sik til umsýslu meb Gubrúnu, Ld. 57, 248 t«. Ríía nú öll
saman um daginn til Helgafells, Ld. 59, 260 tii. þorgils
Hölluson ríbur út til Helgafe/ls Ld. 65. 282 25. þeir fóru
til Helgafells Ld. 68, 292 it-is. — Var skipit uppsett, en
Yngvarr fór til Borgar meb marga menn, Eg. 30, 60 30-31.
þat vár fór Yngvarr til Borgar, Eg. 31, 62 2T-28. þórólfr
fór heim Ul Borgar meb tólfta mann, Eg. 38, 74 54-25. Fór
Egill þá til Borgar at vistum, Eg 56, 120 5T-58. Fór þá
Egill heim til Borgar, en skiparar hans vistubust, Eg. 60, 138
T5. þá tók Egill vápn sín ok klæbi, ok reib heim til Borgar
um kveldit, Eg. 61. 139 55-30. — þat er sagt eilt sinn, at
Kjartan Ólafsson byrjabi ferb sína subr til Borgarfjarbar til
Borgar, Ld. 40, 162 19-20. — Bergr kom til Borgar ok tók
Finubogi vib honuro allvei, Vd. 31, 52 3-4. Far heim til
Borgar vib svá búit, ok sit í búi þínu, Vd. 35, 57 53. Finn-
bogi ok Bergur létta eigi fyrr, en þeir koma heim til Borgar,
Vd 35, 58 5-6. ok at libinni veizlunni ríbr Pinnbogi vestr
til Borgar í Víbidal, Fb. 29, 294 23-34. Efiir þetta ríba
þeir norbur, cn Finnbogi heim til Borgar, Fb. 30, 298 Tíi-tt.
Síban þeir váru skildir, ríbr Finnbogi heim til Borgar, Fb.
31, 302 to-ti. þat þiggja þau, ok fara heiin til Borgar, Fb.
33, 308 15.
3) frá.
þorgils ríbr vib þctta ýrá HelgafeUi, Ld 65, 286 7. Býst
hann frá HelgafelU ok meb honum synir Gubrúnar, Ld. 60,
264 6. þar mun hafa verit Bergr liinn rakki, er út liefir
komit í sumar, systurson Finnboga hins ramina frá Borg 6r
Víbidal, Vd. 31, 51 31-35. þeir Faxa-Brandr ok Jökull
kvá&u þella gerningavebr verit hafa, ok kendu þat ilelgu frá
Borg, Vd. 34, 56 t5-it, En ábr þúrólfr fór frá Jlorg, þá
— 85 —
gekk Skallagrímr
til, Eg. 38, 75 55.
Gjöfum var Kjart-
an út leiddr frá
Borg, Ld 40, 164
«•
þribji flokkur.
1) i meb þágufalii
Nú skal möiin-
um skeyta for-
vitni um þat, er
jafnan betir verit
um rœtt í vetr,
hvat sjá bœr skal
lieita; bann skal
lieita i Hjardar-
holti, Ld. 24, 98
5-7. Eftir þat
fastnar Geirmundr
sér þuríbi, ok skal
bob vera at álibn-
um vetri i Iljard-
arholti, Ld 29,
114 18-19. Á
hausti er vér veitt-
uin veizlu i Iljard-
arholti, var tckit
sverb mitt, Ld. 4 6,
206 21. Páll prestr
Sölvason bjú þá í
ltcykjaholti , St.
2, 34: I 97 4. í
Jleykjaliolti var
fyrir tvau hundr-
ub manna, St. 5, 41
II 173 12 Úrækja
sat i Stafalwlti
um haustit ok haffcl
þar mikla sveit
manna, á sáina st.
173 23.
2) i meb þolfalli.
Eftir þetta ferr
þuríbr heim í
Hjardarholt, Ld.
30, 118 TT-is.
Hann baub Gesti
i Hjardarholt at
orbsending Ólafs,
Ld. 33, 130 1«.
Ólafr efnir vel vib
ambáttina ok fór
hon heim i Iljard-
arholt, Ld. 38,
156 5o-5i. Bolli
reib i Jljardar-
holi af þingi mefe
Olafi frænda sín-
um, Ld. 42, 182
1 0-11. Ósvífr átti
þá fyrri bob at
sœkja til Ölafs,
ok kom hann at
ákvebinni stundu
i Hjardárholt, Ld.
46, 200 54-15.
Eftirþat ríbr Kjart-
an heim i Hjard-
arholt, Ld, 47,
208 5L Úrœkja
reib af Seljaeyri
upp í Reykjaholt,
St 5, 41: II 1739,
3) ór.
Einn fellivetr
mikinn gckk hann
ár Hjardarholti,
Ld. 31, 12015-1«.
Kjartan reiö meb
fööur sínum vest-
an ór Hjardar-
holti, Ld. 40, 164
55-53,
Fjórbi flokknr.
1) undir nieb
þágnfalli,
Var þórbr nmlir