Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1986, Blaðsíða 6

12
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
sögðu þá frá því að nýlega hafi komið í ljós úti á Leiru bæjarrúst; hún
væri mjög ljós og töldu þeir ekki erfitt að mæla hana og teikna án veru-
legs uppgraftar. Ekki var þá tími til að athuga þetta það sinni og dróst
svo yfir það.
Nokkrum árum síðar kom Þórður Tómasson safnstjóri í Skógum að
rústinni og gróf nokkuð í hana. Hann sagði þjóðminjaverði frá ferð
sinni og hvatti til rannsóknar á rústinni, sem hann taldi mjög fróðlcga.
Loks sumarið 1971 komum við þarna Þór Magnússon, Þórður Tóm-
asson og undirritaður. Var þá ákveðið að grafa rústina upp. Hófst upp-
gröfturinn næsta sumar og var síðan unnið að honum á hverju sumri
uns honum var hætt síðsumars 1976, en þá taldist megintilgangi upp-
graftar þessa náð að rannsaka síðasta byggingarskeið bæjarins, sem
þarna hafði staðið.
Verklýsing
Frá upphafi var auðséð að framhlið bæjarins sneri skakkt við höfuð-
áttum. Þegar grafið var kom í ljós, að skipulag bæjarins var allreglulegt,
svo að öll húsin nema eitt sneru nokkurn veginn samhliða framveggn-
um eða þvert á þá stefnu. Mælikerfi, sem sneri rétt við höfúðáttum
hefði því verið til mikils óhagræðis við gerð uppdráttar af rústunum,
þar eð þá hefðu allar línur, sem mælt er frá, legið á ská yfir gólf og
veggi og langar línur hvergi legið eftir gólfum.
Það varð því að ráði að búa til mælikerfi með þeirri stefnu, sem ráð-
andi var í bænurn. Valinn var punktur uppi á útvegg austarlega þar scm
þverveggur milli tótta A og B gekk til norðurs frá útveggnum. Fram-
hlið bæjarins stefndi á Hjörleifshöfða; uppi á höfðanum er mjög grcini-
legur stallur og var ákveðið að láta X-ás mælikerfisins stcfna á þann stall
og reyndist það prýðilegt. Var líkast því að stefna húsanna á bænum
hafi verið látin ráðast af stalli þessum. Aðalpunkti mælikerfisins voru
valin hnitin X = 36 m, Y = 22 m og mátti þá búast við að öll hnit og
fjarlægðir á uppdrætti rústanna yrðu pósitívar tölur og mátti heita að
það stæðist. Þessi stefna X-ássins reyndist vcra 24°45,3' sunnar en
vestur. Samt er þessi stefna kölluð vestur í eftirfarandi húsalýsingu og
stefnur þvert á hana nefndar norður eða suður.
Þegar mælikerfið var ákveðið var rústahóllinn umflotinn vatni.
Lægsta fjöruborð við suðurenda bæjarhólsins þann dag var talið hafa
hæðartöluna 0 í mælikerfinu og auk þess voru mcrktir tveir punktar á
hraunklöppum, sem ekki munu haggast, annar í 170,4 m fjarlægð frá
aðalpunktinum og ber hann austan við vitann á Alviðruhömrum, hæð
0,645 m, hinn í 153,7 m fjarlægð, ber vestan við vitann, hæð 0,466 m.