Norðlingur - 06.11.1875, Blaðsíða 1

Kemur iit 2—3 á niánuði,
30 liiöð alis um árið.
, Kostar 3 krónur árg. (erlendis
Lailgarílag 6. HOVCIIlbcr. 4 kr.) stöK nr. 20 aura.
1875.
U111 skóla á MöðrMvölliim,
eftir
Arnljót Ólafsson.
I.
«Ó þéf vinglíngafjöld
“Og íslands fuliorðnu synir »
\ðr þyrstir í margskonar fróðleik; yðr lnngar til að þekkja landið er
þér byggið, grös öll og jurtir, steina alla, jarðlögln og klettabeltin, svo
°g öll dýr láðs og lagar. Yðr fýsir eigi aðeins að þeKkja náttúru
allra þessara hlula og nytsemi þeirra, lieldr giruist þér að fá þekk-
íng á því er býr í skauti jarðar, að finna þar kol og málma og önnur
þau jarðefni, er veröa rnætti yðr sjálfum til vegs og gengis, en landi
voru til hinna mestu heilla. J>ðr óskið ennfremr eftir að þekkja ó-
bunn lönd og æfikjör þjóða þeirra er löndin byggja, að vita hverjar
þrautir sérhver þjóð hetir yfirstigið og hvern sigr vegið í baráttu sinni
■við öfl náttúrunnar eðr í framgöngu sinni á frelsisbraut andans og
þjóðsældarinnar. Á vetrarkvöldum, þá er «himnanna hersveitir* stíga
frarn á stjörnuhvolfið, lyftist hugr yðar lil liæða frá jörðu , nieð sárri
ellirlöngun til að telja þær binar ótölulegu raðir, að skipa þeim í flokka
el'tir stærð og l'egurð og fjarlægð, og að geta gefið sem flestum þeirra
nafn. Uugrinn flýgr með óseðjandi eftirsókn og fjörugri forvitni til
að kanna lögrnál l'olts og lagar, lögmál vinda og veðráttu, lögmál haf-
straumanna; til að skoða bönd þau er lialda himinknöttunum á braut-
um sínum, og að geta sem liorft á hríngdans «hersveitanna»; að freista
að uppgötva tilefnið til hita og birtu sólarinnar, móður og fóstru lífs-
ins á jörðunni.
En á yðr nú að langa sífelt eftir þessum og mörgum öðrum fróð-
leik, og aldrei að fá svalað löngun yðvarri, af því að þér eruð svo lá-
tækir og umkomulitlir að þér getið eigi komist í latínuskólann í IVeykja-
vik? Eör ú aö slökkva alla lærdómsfýsn, ú að gera alla gúfumcnn að
ógæfumönnuin, allar andlegar hetjur að dvergum nema einhverjum þeirra
takist að komast inn fyrir þær einu núðardyr lærdómsins í Iteykjavík?
[>að er sannarlega ófært. Eðr ú livergi að vera lærdóm að fá né finna
i landi voru nema ú vegi þeim er liggr til embætta í landinu? Eðr
með öðrum orðum, á lærdómr og andleg mentun að vera einkaréttr
og einkaeign e m b æ 11isma nna? Á aðeins að búa til skóla-
hús, halda kenuara og útbýta ölmusum , allt sjálfsagt á landsins eðr
alÞýðunnar kostnað, eingöngu handa embættismaunaefnum? |>að
virðist alveg óréttlátt og ótækt. Eðr getr það verið, að alþýða sjálf
þurfi engrar mentunar né kunnáttu við?
Að vísu mun engum dyljast, þeim er gefinn er íyrir bækur, að
mentun og lærdómr sé fögr og skemlileg eign alþýðumanna. En lil
hins munu færri þekkja, að mentun alþýðu er alveg nauðsynlegt skil-
jnði þess að hún geti tekið nokkrum verulegum líkamlegum fram-
föi'um, að hún geti haft nokkurt lalsvert gagn af þjóðfrelsinu, að hún
geti stjórnað sér sjálf og sinum efnum. Mönnum hlýtr þó að skilj-
ast auðveldlega, að vit og vili eðr kunnátta og starfsemi eru þau tvö
meginöfl, erlangmestu ráða um allar framkvæmdir manna í hverjusem
er. Ilvorugt má annars án vera, ef vel á að fara. Framkvæmdarlaus
kunnátta er engum til gagns; hún getr aðcins verið þeiin til skemt-
unar er kann. Kunnáttulaus athöfn er aftr verri en gagnslaus; húnhlýtr
að skaða þann er fremr og þann er fyrir verðr. En því kunu-
áttufyllri og því starfsamari sem athöfn manns er, að sama skapi er
hún gagnleg og ávaxtarsöm fyrir alla, svo framkvæmendr sem þygg-
endr. Vér verðum því miðr reyndar að játa, að mannfélag vort er
svo skamt á leið komið, að mörg æðri kunnátta, svo sem listir og vís-
indi eru hér enn sein komið er að litlum eðr engum notum , og því
eingöngu þeim fáu til inndælis og ágætis er kunna. En hér tala eg
aðeins um þá kunnáttu og mentun er nauðsynleg er fyrir landsmenn,
eftir framfarastigi því er vér stöndum á, þá mentun, get eg sagt, er ó-
umflýanlega er nauðsynleg fyrir oss, ef vér eigum að geta tekið þeim
þjóðþrifum, er kröftum vorum og lands vors er úskapað að geta náð.
Eg skal taka svo sein tvö dæmi af mörguin. Ef kunnátta í náttúru-
sögu og eðlisfræði, einkum afll'ræði (mechanik) liefði verið kend alþýðu-
mönnum, þó eigi hefði verið nema fyrir fám árum byrjað og að eins
kend fáeinum mönnum úr hverri sýslu , þá hefði sannarlega verið ó-
mögulegt, svo sem því miðr nú er, að geta ferðast svo þvert og endi-
langt yfir heila sýslu að maðr sjái eigi svo mikið sem hjólbörur á ein-
um bæ, hvað þá lieldr meira. [>á mundi og einhverr innlendr maðr
hafa kynnt sér eldgosið í sumar, og getað borið skyn á það, svo vér
hetðim eigi þurft að vaða í villu og svíma um það og afleiðingar þess.
I annan stað, hel'ði alþýðumönnum gefist kostr á að læra hin nýju
mál, svo sem ensku, frakknesku, þjóðversku, því dönsku skilja þó
nokkrir, þá er eg viss um að nokkrir íslendingar liefði farið til ann-
arra landa til að nema gagnleg f'ræði sjalfum sér og landi voru.
Íslendíngar, og þó eiukum Norðlendingar, mega heita mjög vel að
sér í bóklegum fræðuin, í samanburði við almenníng í öðrum löndum.
En, því miðr, þeir mega aftr lieita börn i öllum iðnaði. [>eir eiga
nærfelt engiu verkfæri, er létta vinnuna. Alt verðr mannshöndin og
hestbakið að gjöra, að kalla má. Af hverju er þessi kynlegi mismunr
sprottinn? Af landstjórnarháttum vorum , af skólastjórn vorri. í
latínuskólanum liafa hvorki verið kend hin nýju mál að nokkrum mun
nema þjóðverska, og heldr eigi náttúrusaga né eðlisfræði til nokkurrar
hlýtar, og þetta þó aðeins í Reykjavíkrskóla nú fyrir fám árum síðan. í
annan stað var verzlunaránauðin búin að taka svo frá mönnum alla
löngun til að fara ulan til að leita sér þar fjár og frama, að nú síðan
1854, er lokað var aftr upp heiminum fyrir verzlun) vorri, hefir löng-
un þessi þvínær eigi kviknað aftr hjá oss. Vér sem erum svo fá-
menn og afskekt þjóð þurfurn að ferðast um önnur lönd, svo sem
forfeðr vorir gjörðu meðan land vort stóð í blóma. En vér höfurn
setið og sitjum enn lieima kyrrir, því að alþýða á eigi kost á að læra
nokkra tungu nema ef vera skyldi dönsku í 3 kaupstöðum á landinu,
og stúdentarnir úr Reykjavíkrskóla eru litlu betr farnir, af því að þeir
læra þar naumast annað af hinum nýju tungum en að geta skilið dönsku
Margt ee sinátt i vettling uianns.
(Framhald).
En varí) -vo frá mér numinn af hármi og helstrífi, aé eg varb eig
mönnum einnandi og vissi vart af mör. þaö koin yfir inig eitthver
liryggbar mók, og vaiö eetn dvita barn Eg gáéi einkis, en g|öröi
blindni eba sem í leitslu þaö setn fyrir mig var lagt. þegar frá leiö, tól
eg oft ab r»fa eittlivab einmani frá prestsetrinu í einliverju hugsunar.
leysi, en skilati niér þó jufnan iieim aftr af vana. Embættinu var ann
ar fenginn til ab gegi a um hríö uns 8já mætti, hvoi t eg kynni ab f
aftr ráb og rænu.
1 landareign stabarins var hóll einn, er Alfhóll hét, og efst á hóln
um var Bteinn einn, er Söngsteinn var kallafr. Sá steinn var svo hátt
ö r* ab röb so&ri nibr, en brúnir bungubu út tveggja vegna, og mynd
ubu htla skúta Binn hvoru megin. Sú saga gekk af hólnmn, ab eiitsin
k°na io,kunnar fríb, og voru augu hennar dýrustu gimsteinai
1111,1 ^01081 1 kynni vib prestsson einn á stabnum og hétu þau hvei
öbiu órjúfandi ást og bundu römustu svardögum. En prestsonrinn br
vib bana tiyggb og gekk ejga ajra jj0nu n,enI18ka. Varb þá álfkon
an svo yfirkomin af liarmi, ab hún grét út úr sér augunum fögru, o
þau sendi húu ab hrúbargjöf hcitmey unnustans svikula. En sjálf settii
65
hún á steininn, og söng þar meb ástblíbum rómi angrsama vikivaka.
Heyrbist sá söngr oft í forneskju, en nú hafbi hann eigi heyrst langar
stundir, og kölluöu menn söguna forna hindrvitni og högilju og trúbi
henni enginn maör frainar.
Mér varb einatt reikab upp á Álfhó! og lá eg þar oft í þeim skút-
anum undir söngsteini er til bæjarins vissi, langt fram á nótt í einhverj-
um andvökudvala. þab var eins og eg vænti þess, ab steinninn mundi
samtiryggjast mér, eba vættrinn í honum. ef nokkr væri.
Eitthvert kvöld lá eg þar í niæbu makiiidum mfnum, og mændi meb
hræringarlausum auguin á tunglib sem var nýkomib upp, eins og tröll á
á himnaríki. Eg þagbi og hjartab þagbi. Ekkert andvarp og engin
ósk sté upp í hæbirnar. Allt var hljóit og dapurleg daubakyrrb var yfir
mér og umhverlÍ8 niig á himni og jörbu.
Á einu vetfangi hrökk eg vib og heyrbi ab sungib var rött'yfir höfbi
mér sem væri þab í steininum uieb undr bvellii anguiblibri rödd:
Mínar eru sorgirnar þungar sem blý:
hnípi eg harmþrungin helmyrkrum í.
Hnípi eg liarmsfull og höndunum slæ:
gráta mig lystir, en grátib eigi’ eg íæ.
66