Fróði - 12.04.1883, Page 2

100. bl.
I B Ó Ð 1.
1883.
112
113
114
ósamdóma um pennan lilut. Menn
hlaupa jafnan og grípa til hins gamla
máltækis: „heimr vesnandi fer“, eðr:
„landið er einlægt að ganga úr sér“.
En heyrðu, lagsmaðr, við skulum eigi
præta um petta gamla vöggukvæði, pað
er eigi til neins gagns fyrir okkr, pví
hvörugr okkar pekkir að nokkru ráði
náttúru sögu landsins frá pví er land-
inu skaut fyrst úr sjó og fram á penna
dag. Yið skulum heldr líta nær okkr;
látum okkr taka dæmi af pví er
við pekkjum báðir og preifum á. Hvað
kemr til pess, að einum pykir ókalt
veðr er öðrum pykir næsta kalt: ein-
um pykir pað skemtilegt er öðrum leið-
ist; einum pykir fugl sá fagr, er öðr-
um pykir ljótr; einum búnast vel, öðr-
um illa, pótt ytri aðstæður peirra sé
að öðru leyti jafnar; einn polir mót-
gang og mannraunir vel, anuar illa o.
s. frv. ? Munrinn er eigi fólginn í
veðrinu né í hlutunum umhverfis mann-
inn, heldr í manninum sjálfum, í geðs-
lagi hans og hugarfari, í mannkostum
hans og manngöllum. En, með leyfi,
eg vil segja pér nú dálitla sögu,
en nokkuð langa svo eg bið pig
eiginlega fyrirgefningar fyrirfram, lesari
góðr.
Eg og nokkrir menn aðrir sáum
einhverju sinni tvo menn, Arna ogBjörn,
vera að reyna sig á að taka upp púng-
an stein einn, og gat Arni lyft honum
en Björn eigi. Hvað kemr nú til
pessa, spurði einn af oss ? Vér fórum
að vanda oss á svöium, pví vér vissum
að spyrjandinn var mjög aðfyndinn maðr.
„Steinninn er of ,púngr fyrir Björn, en
eigi of púngr fyrir Arna“, sögðu nokkr-
ir. „Arni er nógu sterkr, en Björn er
of kraftalítill“, sögðu aðrir. „J>ér segið
sitt hvorir“, svaraði spyrjandinn, ,.en
hvorir yðvarra ætli segi nú sannara?"
Oss varð seint til svars. Vér fundum
að eigi væri sennilegt að segja um sama
steininn , að hann væri undir eins „of
púngr og eigi of púngr“. En í pessum
vandræðum vildi svo vel til að einn af
oss var aflfræðingr mikill, en manna
pervisalegastr á velli. — J>að var gott,
hvort hann hafði eigi gengið á Möðru-
vallaskóla og verið í kosti hjá Jóni
Andréssyni —. Hann hóf snjalla ræðu,
og talaði margt og mikið um púng-
eindir eðr vogeindir og um verk-
eindir, og færði allar pessar eindir
til afleinda. Maðrinn var nú sjálf-
sagt fjarskalega lærðr og hávísindalegr,
af pví að hann við hafði mörg dönsk
og útlend fræðiorð og talaði svo að al-
menna skynsemi grylti naumlega til nokk-
urs skilnings í ræðunni*j. En í pessum
svifum hljóp maðr til, vasklegur og
preklegr — eg hélt pað væri hákalla-
maðr utan frá sjó — greip steininn,
*) Sbr. álit J. Js. í J>jóðólfi um rit-
gjörðir.
hóf upp á bríngu sér, kastaði honum
síðan niðr og mælti : „Eigi get eg
kallað hann púngan steinmolann pann
arna. En pað er eigi fyrir pað, steinn-
inn sjálfr er jafnpúngr, hann er
réttveginn 200 pd.; munrinn er ein-
göngu sá, að skiftir hverr áheldr“. Um
leið leit hann fremr borginmannlega til
aflfræðingsins pervisalega.
Sagan er lengri, en henni lauk svo,
að spyrjandinn, er fyrr gat eg um, mælti
eitthvað á pessa leið: „Vinir mínir,
pér hafið nú virt fyrir yðr einfaldan at-
burð, steintak, og pó komizt í vand-
ræði með að skýra ljóslega atburð penna;
mun tilefnið vera pað, að pótt margt sé
kent og margt sé lært, svo í skólum
vorum, sem í ræðum manna og ritum,
pá er samt lítt kent og pví er lítt lært
aðhugsa, þ. e. að gaumgæfa, að
skilja, að vita til hlítar hvað maðr
sér og heyrir, hvað maðr 1 ærir og
k e n'n i r. Menn lesa nú ósköpin öll,
en eru mjög svo hættir að taka vel eft-
ir, að n.thuga , hugsa og muna lengi.
Menn pykjast engan tíma hafa til að
hugsa, og margir nenna pví eigi. I
raun réttri er eigi að einS langtminst
kent um manninn, heldr er og langminst
hirt um manninn — eg á eigi við kropp-
inn á manninum. J>að er kunnugt að
menn tala mikið um jarðabætr og kyn-
bætr og pekkja allvel til, hvar beztir sé
hestar og kýr og sauðir. J>etta er
nauðsynlegr og hrósverðr fróð!eikr; en
hitt ætla eg enn gagnlegra og enn lofs-
verðara, að læra að pekkja sjálfan
sig, hvað og hvernig em eg, hverr er
aðaltilgangr minn, hvert er aðalstefnu-
mark mitt, til hvers lifi eg, til
hvers og fyrir hvað á eg að lifa.
Menn læra margt og mikíð í kenslu-
skólunum. En þessi mannpekking er
oss eftirskilin, oss er læra viljum ílífs-
ins-skóla. Athugum pví og íhugum
sjálfa oss og aðra menn, og vér níun-
um skjótt finna hjá sjálfum oss og öðr-
um margbreytta kosti og galla, einkum
í geðslagi og skapsmunum vorurn og
annara, í breytni og dagfari voru og
peirra. Vér munum finna, að sé að-
stæður manna (kringumstæður allar hin-
ar ytri) með fyrsta jafnar, pá eru hin
síðari ólíku ytri kjör þeirra ávöxtr af
ólíkri breytni, og hin ólíka breytni er
sprottin fram af uppsprettulindum skaps-
munanna og hugsanháttarins , af prek-
miklum og staðföstum vilja. Söfnum
saman sem í einn mann öllum peim
mannkostum er vér finnum hjá öðrum,
peim mannkostum er nytsamir eru,
gagnlegir, heillaríkir og pjóðnýtir, eðr pá
sómasamlegir, verðugir og samboðnir
Sönnum manni, lofsverðir, prúðir, göfug-
ir; látuin svo pessa hugsjármynd standa
jafnan fyrir hugskotsjónum vorum sem
ágætmenni eðr afbragðsmenni pað er
vér eigum að verja öllu lífi voru til
að ná“.
Um margt fleira talaði spyrjand-
inn, er eg hleyp alveg yfir, svo sem
kenslumál og skóla, svo og ýmsar grein-
ar í blöðunum. Fyrir pví að pér er
skylt málið, skal eg aðeins geta pess er
hann talaði um „fyrirlestr pann er herra
Jón A Hjaltalín skólastjórinn á Möðru-
völlurn11 hefir átt, að pinni eiginni frá-
sögn, Fróði góðr, að hafa haldið í (eigi;
,,á“) bæjarpíngstofunni á Akreyri 27.
desbr. f. á. Hann sagði, að lýsíngin í
fyrirlestrinum á goðavaldmu og land-
stjórninni, meðan goðavaldið stóð, og
samanburðr pess við embættisvaldið og
landstjórnina nú, væri svo auðug af
misskilníngi, rangfærslum, fávizku og lok-
leysum, að sér væri eigi unnt að ímynda
sér að lýsíng pessi væri eftir skólageng-
inn mann , hvað pá heldr eftir skóla-
stjóra ; ágripið í blaði pínu hlyti pví að
vera eftir einhvern Skuggasvein, er hefði
búið hana til í blóra við herra Jón A.
Hjaltalín. Hann minntist og á rit Guð-
mundar Hjaltasonar, og kvað hann pau
vera, ef eigi hin markverðustu, pá samt
ein hin markverðustu nýmæli, í bók-
menturn vorum. Hann sagði meðal ann-
ars: „Lýsíngar Guðmundar á hinu
fagra, og eg má bæta við, á hinu góða
og háleita eru alstaðar einfaldar cðr
látlausar, sviphreinar, innilegar og hrein-
skilnar. Hið nýa hjá Guðmundi er eigi
fólgið í pvi að hann kenni oss betr en
aðrir aðþekkja hið fagra, góða oghá-
leita, heldr í pví að hann kennir oss
miklu betr að aðhy-llast pað, að
elska pað og virða. Hann frýr geði
voru og skapi, hann skorar á vilja vorn
til að grípa hnossið ,og lifa fyrir pað.
Enga áminníng tel eg nauðsynlegri en
pessa fyrir pjóð vora, sem einmitt nú
er á liinu vanstilta, ókyrrláta . þreyu-
lausa, fálmanaa gelgjuskeiði“.
Að lyktum tók spyrjandinn fyrir
ýmsar fræðigreinir, er hann fékk oss
sína hverjum, og lagði fyrir oss, að rita
eigi aðeins um málefnið, heldr og að
lifa fyrir málin, að pví er vér gætim, til
að fá peim framgengt, fá peim komið
lifandi inn í pjóðlíf vort. Við mig,
sagði hann, pér sel eg í hendr að rita
um framfærzlubálk laga vorra, að pví er
sveitaframfærzlu snertir. Eg afsakaði
mig, og sagði, sem • var, að eg væri eigi
lögkænn maðr. Hann gaf pví engan
gaum, og skipaði mér að taka pessi at-
riði fram: 1. Á hverju lögin urn sveita-
framfæri væri bygð; hvort pau sé grund-
völluð á réttlæti eðr hentleik, á
félagsnauðsyn eðr mannúð, 2.
Hversu framfærslulög vor svöruðu til-
gangi sínum, 3. Hvernig framfylgd lag-
anna væri nú, 4. Hvorir væri helztir
gallar á lögunum og á framkvæmd lag-
anna, 5. Hver ráð væri við þeim, 6.
Sro væri pað og sjálfsagt að eg pyrfti
að ha.fa dálítið yfirlit yfir lögin sjálf og
uppruna peirra, og svo fult ágrip af
framkvæmdar sögu peirra, sem eg gæti
við komið ; en út í stjórnarskipun sveita-
mála ætti eg eigi að fara. Eg mátti