Fróði - 28.07.1884, Qupperneq 2

135. bl.
F R Ó Ð 1.
1884.
172
Konuögshirðin í Noregi i fornöld.
(Niðurl.) Stallari konungs var tign*
astur og fyrir öðrum embættismönnum við
hirðina lengi frarnan af. Eigi er hægt að
segja hve gamalt það embætti hefir orð-
ið í Noregi. En það vitum vjer fyrir
vfst að það var oröið til áður en Ólafur
Tryggvason barðist við S v o 1 d u r áriö
1000. f*á er talað um K o 1 b j ö r n
Stallara, er var með Ólafi konungi á
Orminum langa. Stallarinn hafði á eldri
tímum sæti í æðra öndvegi gagnvart
konungi. En frá dögum Ólafs kyrra
átti liann sæti áStallarastólnum
er kallaður var, meðal höfðingja þcirra,
er við voru staddir t d. ljensmanna.
Stallarinn átti að boði konungs að tala
fyrir hans hönd á opinberum fundum,
& þingum og hirðstefnm, stjórna
hirðinni og bera málefni hennar upp
íyrir konunginum. Skyidi hann og
hafa urnsjón með reiðskjótum konungs
á ferðum hans. Af þessu starfi hans
inuu nafnið vera dregið (af s t a 11 u r).
Ilann hafði jöfn rjettindi við lenda menn
en var þeim eigi jafntiginn. Tíöast voru
tveir Stallarar undir eins. Nafn og
embætti Stallari ætla menn að eigi sje
norskt, því að snemma á öldurn var
embættismaður við hirð Engilsaxneskra
konunga er Stallari hjet eða Ste-
allere; var það fyrir þann tíma, er
Norðurlandaríki komst á fót.
Bæði merkismenn og stallarar
voru kosnir af konungi fir flokki hirð-
manna, og voru ávalt með þeim lendum
mönnum cr voru hjá konungi, að minnsta
kosti eptir daga Magnfisar Lagabæt-
is. Sarna er að segja ura skutilsvein-
ana, er kallaðir voru hirðstjórar.
I’essir hirðstjórar voru þó allt
annað en hiröstjórar þeir, er konungur
sendi hingað eptir að landsmenn voru
gengnir honum á hönd. Pað voru
hinir og þessir menn bæði íslenzkir og
norskir. feir höfðu umboð af konungi
til að heimta skafta af landinu, eða
þeir leigðu landið og tóku alJa skatta
af því í sinn sjóð, en borguðu kon-
ungi fyrirfram vissa npphæð. Gerði
konungur þetta vegna þess að honum
þóttu skattar illa heimtast af landinu.
Dróttseti og Skenkari voru
líka embættismenn konungs, en þeir
voru í tninni metum enn hinir, Drótt-
setinn var nokkurs konar bryti;
hafði hann á kendi að sjá um borð og
vistir konungs. Skenkarinn helti á
hornið handa konunginum. Aliir kann-
ast við þann embættismann. Konung-
urinn valdi þá af Skutilsveinutn sínum;
en þeir höfðu sömu rjettindi og voru
taldir í tölu þeirra. Betta var siður á
dögum Magnúsar Iagabætis. Seinna
hafði dróttseti miklu þýðingar meira
vald ekki að eins við hirðina heldur og
við stjómina yfir höfuð.
Auk þessara embættismanna var
við hirðina í Noregi eptir að kristni
kom þangað, andlegur embættis-
maður, er hirðbiskup var kallaður.
Hirðbiskupa höfðu þeir Óiafur
173
helgi og Ólafur Tryggvason. Voru
þeir í för með þeim, er þeir voru að
kristna landsfólkið; rjeðu þeir miklu
um fyrirkomulag kirknanna í Noregi
og k i r k j u 1 ö gu m eða kristnirjett-
um. Eptir daga Ólafs helga er eigi
getið um þetta embætti framar. fað
virðist hverfa, er kristnin er innleidd
f Noregi fyrir fullt og fast og fleiri
biskupar koma til sögunnar. Það eitt
er víst að það hverfur með öllu sein-
ast á II. öld og fyrst á 12. öld beg-
ar Norcgi er skipt í ákveðin biskups-
dæmi.
Á 11. og 12. öld koma hirð-
prestar í staðinn fyrir hirðbiskupa.
Hann átti í fyrstu eigi annað að gera
en halda guðsþjónustugerð; en síðar
varð það og starfi hans, að vera skrif-
ari konungs og gera upp reikninga
hans. Á 12 öld og snemma á 13 öld
var hann kallaður K a p a 1 i n konungs-
ins. Ilonum var líka falin á hendur
yfirumsjón með fjehirzlu konungs, og
var fjehirðir hans.
Úr þessu varð aö lokum hiö þýð-
ingarmikla k a n s e 11 e r a-e m b æ 11 i.
Magnós lagabætir (1263—1280) stofn-
aöi það fyrstur og setti fastar skyldur
þess og rjettindi. Kansellerinn er
talinn l'yrir öðrum embættismönnum við
hirðina í hirðskránni. Ilann átti að
vera einn aí æztu ráðgjöfum konungs
og njóta jafnrjettis við lenda menn, og
vcra þeim jafn að virðingum. Hann
átti ávalt að vera hjá konungi, geyma
konungs innsiglið og á sína ábyrgð sjá um
ritun allra kouungs-brjefa og auglýsinga.
Þar að auki átti hann að hafa umsjón
á öllum reikningum krfinunnar og skrám
yfir jarðeignir hennar og aðrar eignir.
Konungur átti að nefna hann á hirð-
stefnu ; þar vann hann sjerstakan trfin-
aðareiö. Konungurinn Ijet nefnil. alla
sína handgengnu menn er við voru
staddir blása til hirðstefnu. Að því
búnu átti hann að lýsa því yfir þar,
að hann gæfi þeim manni, er hann
nefndi innsigli sitt með heiðri þeirn er
með því fylgir. Sá, cr nefndur eða
setíur var, átti að falia á knje fyrir
konunginum og sverja honum trfinað
með þessum eiði: „Til þess legg jeg
hönd á þessa helgu bók og því skýt
jeg til Guðs, að jeg skaJ vera hollur
og trfir mínum herra N. Noregskonungi,
bæði ljóst og Ieynt hvar sem hann er
staddur, eptir því viti, sem guð hefir
mjer gefið. Því skal jeg halda leyndu,
er konungurinn býður mjer að láta
leynt fara. Svo hjálpi mjer guö og
þessi helgu orð sem heldá“I Undir
kanselleranum stóða margir klerkar og
voru það skrifarar. Ilirðprest-
a r n i r voru þó til eptir að kansellera-
ernbætlið var stofnað. Eptir hirðskránni
áttu að vera tveir hirðprestar í kon-
ungsgarði, sem höfðu á hendi guðs-
þjónustu störf fyrir konunginn og hirð-
ina. Bað er eigi tekið skýrt fram í
hirðskrá, aö kansellerinn eigi að vera
andlegur embættismaður, en embættis-
skyldur hans bera það rneð sjer að
174
hann varð að læra dálítið af þess kon-
ar fróðleik, og hann var eigi hjá öðr-
um enn prestastjettinni á þeim tíma ; að
minnsta kosti var það mjög sjaldgæít.
Hákon konungur Magnfisson gaf út tii-
skipun um það 1314 að prófasturinn
við Maríukirkju í 0 s 1 o (þar sem nfi
er Kristjanía) skyldi líka vera Iíansell-
eri krúnunnar, og Iíka, að einn af hirð-
prestunum, er konungi og kansellera
þótti bezt hæfur, skyldi vera vara-
k anselleri. Ilann átti að gegna
störfum kansellera, þegar hann sjálfur
gat eigi verið við hirðina.
Hirðmennirnir og gcstirnir
voru aðalhirðin. Þeir bundust hvorir
fyrir sig í smærra fjelag er kallað var
löguneyti. Höfðu þeir er í þessu
fjelagi voru atkvæðisrjett um það er
nýr fjelagi (lögunautur) var tekinn í
það. JÞegar Stöfur blindi bað Harald
harðráða um „að hann vildi gcra sig
að hirðmanni sínum“, svaraði konungur
því, að hann gæti eigi þegar heitið hon-
nm því, „því að til þess verð jeg að
hafa ráð hirömanna minna“. Þetta
varkallað að „leita löguneytis“.
Málefni hirðarinnar voru fitkljáð
á hirðstefnunum, að sumu leyti undir
stjórn konungsins ogaðsumu leyti und-
ir stjórn hirðstjóranna. Hirðin hafði og
hirðlög bæði gagnvart konunginum og
fyrir fjelaga iicnnar innbyrðis. En þessi
lög veittu henni ekki neina undanþágu
frá almennum landslögura. Svo stend-
ur f lögunum : „Vjer erum eiðbundn-
ir til að halda lögin og efla þau, en
ekki til að bijóta þau“.
Ólafur konungur helgi og Óiafur
kyrri ætla mcnn að samið hafi þessi
lög eða safnað þeim í eina heild;
hvenær þau hafi verið skrifuð fyrst vita
menn eigi ; en skrifuðu lögin voru
nefnd hirðskrá. Að hirðskrá hafi
verið til áður enn Magnfis lagabætir gaf
fit sína hirðskrá sjest af því, að í henni
er vitnað til hirðskrá hinnar fornu.
Hirðskrána skyldi lesa upp fyrir hirð-
inni um hver jól og skyldi því lokið
fyrir hinn 13. dag. Það hafði eigi
verið tilgangur Magnfisar lagabætis að
breyta að öllu hirðskrá hinni fornu,
heldur að setja ákveðnari reglur einkum
um það er laut að góðum siðum. Hann
vildi reyna að endurbæta hirðsiðina er
voru sumir orðnir mjög spilltir. Hann
vildi sýna eins skýrt og hægt var,
hvort ætti að vera augnamið hirðstjórn-
arinnar; hfin ætti að ella konunginn til
að bera skyldur sínar og aðstoða hann
í stjórninni, en ekki vera að eins til
að sýna ytri dýrð hans og stórmennsku.
En þó hann breytti eigi mjög hirðskrá
hinni fornu, gat hann þó komið því
til leiðar að hirðsiðirnir breyttust og
hirðin fjekk annað fitlit. 1272 gaf
hann Skutilsveinum, hinum tign-
ustu af hirðinönnum riddara og herra
nafnbot. (Niðurl.)