Heimskringla - 24.10.1918, Blaðsíða 6

6. BLAÐSIÐA
HElMS^RINfiLA
WINNIPEG. 24. OKTÓBER 1918
1 11 * -----------
Hetju-Sögur
Norðurlanda.
EFTIR
JACOB A. RIIS.
En nú var þaS erviíSasta eftir, og þaS var aS
komast burtu meS skipin, sem tekin höfSu veriS.
SýslaSi hann nú viS þaS allan síSari hluta dagsins,
og gjörSi sjálfur ýmist aS herSa á köSlum eSa
hvetja menn sína viS verkiS. Svíar komu aftur og
veittu þeim nú árás af landi og létu skotunum rigna
yfir þá. ÞaS hljóp eldur í eitt skipiS. Tönder,
undirforingi Tordenskjolds og gamall hermaSur, er
gekk' nú viS tréfót, hljóp um borS. I því bili kom
skipsforinginn einn upp á þilfariS og hrópaSi hvaS
af tók, aS skipiS vaeri hlaSiS af púSri og myndi
þegar springa í loft upp. Vildi hann nú hlaupa fyr-
ir borS, en Tönder fékk gripiS hann og haldiS
honum, leiddi hann svo meS sér og lét hann fylgja
sér ofan í púSurklefann. Sá hann þá aS lagt hafSi
vetiS rak og kveikt í því, í opinn púSurkagga, er
þar stóS. Átti eldurinn þá eftir rúman þumlung í
kaggann, er þeir komu aS. Þreif Tönder rakiS,
slökti á því milli fingra sér og kastaSi út um hliSar-
glugga. Á skipinu voru tvö hundruS tunnur af
púSri.
Tordenskjold hafSi efnt orS sín viS konung.
Ekki ein einasta fleyta af óvinaflotanum var þarna
eftir skilin. Þrettán skipum hafSi hann sökt eSa
brent, og meS sjö skipum tekiS þrjátíu og eitt, og
allan skotfæraforSann, er þarna var saman safnaSur.
Karl konungur hætti umsátrinu og fór meS herinn
burtu. Noregi var borgiS. I orustunni hafSi Tor-
denskjold látiS nítján manna, en fimtíu og sjö voru
særSir. Á skipi hans sjálfs höfSu sex manna hans
falliS, en tuttugu særst.
En margt afrekaSi hann fleira, og yrSi seint alt
þaS upp taliS, er hann gjörSi. Eigi er hann fyr kom-
inn úr bardaganum, en hann fer ferS, er eigi virtist til
annars gjörS en aS gegna keipum úr konungi, er lét
sem.sig langaSi til aS fregna hvaS Svíum fyndist um
stjórn Karls konungs, er búinn var aS eiga í hinum
langa ófriSi, er mælt er aS drepiS hafi niSur af þjóS-
innf eina milljón manna. Tordenskjold heyrSi á
þessa viSræSu konungs, og lét ferja sig yfir SundiS
til SvíþjóSar. Kom hann þar sem veriS var aS halda
brúSkaup, tók alla veizlugesti og brúSgumann og
prestinn til fanga, og hafnarvörSinn, er staddur var
aS boSinu, og var kominn meS alt saman til hallar-
innár um þaS leyti er ganga skyldi til kveldverSar.
Var þá í boSi hjá konungi Pétur mikli Rússakeisari,
dg var hann aS gorta af hlýSni og hollustu þegna
sin'na, er konungur myndi engu fá viS jafnaS í Dan-
mörku. Gat nú konungur bent þarna á eigi síSra
dæmi. En svo er sagt, aS konungur léti senda gesti
þessa til baka aftur meS höfSinglegar gjafir til brúS-
arlnnar. Og þá 'hefSi vel veriS, ef því hefSi mátrt
bæta viS, aS Tordenskjold hefSi einnig látiS senda
til baka aftur silfurkönnu og stóra lóSaklukku, er
menn hans höfSu á burt meS sér þaSan úr veizlu-
salnum. En þaS gjörSi hann ekki. Var hvorttveggja
kyrt í Kaupmannahöfn hundraS árum seinna, og er
þar aS líkindum enn. Var þetta ólíkt hinni venjulegu
kurteisi hans, þar sem konur áttu í hlut. En svo hef-
ir hann kannske um hvorugt vitaS.
Nokkru seinna, þégar hann varS aS gefa upp
atlöguna aS Gautaborg, eftir harSa og langa skót-
hríS, og hafSi látiS fjölda manna, sendi hann undir-
foringja sinn meS kveSjur og árnaSaróskir til sænska
hershöfSingjans í tilefni af hinni drengilegu vörn
hans daginn áSur, og skiftust þeir svo á gjöfum til
virSingarmerkis bvor viS annan.
En áSur en litiS er viS, er hann kominn ofan aS
Marströnd og hefrr tekiS þar bæinn, flotann er þar
lág á höfninni, kastalann og varSliSiS, alt meS eitt-
hvaS tvö hundruS mönnum, er hann hafSi meS sér
og rpeS brögSum lét sýnast sem væri þaS margar
þúsundir manna. Svo er sagt aS undirforingja ein-
um, er staSiS hafSi upp frá kvelddrykkju og sendur
var frá kastalanum til viStals viS Dani, hafi sýnst
bærinn fullur af aSkomnum hermönnum, er raSaS
höfSu sér í fylkmgar frá einni götu til annarar, og
hvarvetna tvö hundruS í staS. Fylgdi Tordenskjold
honum sjálfur, og gætti þess vandlega, aS fara eigi
meS hann skemstu leiS, svo aS menn hspis hefSu
tíma til aS vera komnir ávalt á undan þeim, hvert
sem þeir færu. Er hinn kom til baká aftur til kastal-
ans, kvaS hann bæinn fullan vera af óvinaher og alla
vörn verri en þýSingarlausa.
BragS þetta minnir á sögu frá yngri árum Tor-
denskjolds, eitt sinn er hann átti í ryskingum viS
strák, er stærri var en hann og snúiS hafSi hann niS-
ur á hárinu. ÆtlaSi hann eigi aS gefa samskonar
færi á sér í annaS sinn, svo þegar aS fundum þeirra
bar saman næst, hafSi hann látiS skera af sér háriS
og boriS blaut-sápu í höfuSiS. ÞaS mátti hinn ekki
varast og beiS ósigur.
En mesta og stærsta æfintýriS á öllum hans æfi-
ferli var þaS sem fyrir hann kom er hann var á hraSri
ferS heimleiSis til Kaupmannahafnar, eftir orustuna
viS Strömstad. Hann var á lítilli kænu, er bar aS-
eins tvær smábyssur, sem fluttu þriggja punda kúlur, virkjunum Gömlu og Nýju Elfsborg. MeSan Tor-
og var eltur af stórri sænskri fregátu, er bar sextán' denskjold var viS Marströnd skutust Svíar fram og
fallbyssur. Á fregátunni voru sextíu og tveir æfSir tóku sjö af smærri skipum Dana, er þar lágu fyrir
hermenn og náSu þeir honum í miSju Jótlandshafi.1 framan og ásamt hinum stærri mynduSu víggarSinn.
Sjálfur var Tordenskjold viS tuttugasta mann, en af VarS Tordenskjold óSur viS, er hann heyrSi þetta.
þeim voru átta þjónustumenn, er aldrei höfSu í hem- Sendi nú Svíum orS og skipaSi þeim aS skila skip-
aSi átt. UrSu þeir ákaflega óttaslegnir, og er svo unum aftur hiS skjótasta, “eSa aS öSrum kosti kem
sagt, aS einn þeirra hafi lagst niSur meS gráti, er* eg og sæki þau.” En hann hafSi áSur reynt aS taka
hann sá Svíana koma. Kafteinninn sænski hrópaSi Nýju Elfsborg og orSiS aS hætta viS, og hafSi sú
nú til Dana, aS þeir skyldi gefast upp. En var svar-; tilraun orSiS honum fullkeypt. Vissu þeir í Gauta-
aS meS þjósti:
"Eg er Tordenskjold!
KomiS og takiS oss, ef
j borg, hvaS öflugum flota hann stýrSi, og gerSu því
---------* — ----hótunum hans. En þaS var
eigi annaS en gys aS
þér getiS.” Og meS þaS sama sendi hann þeinv eigi meS öllu hættulaust, aS gjöra gys aS honum;
skot svo aS braut í gegn um skipiS. HafSi nú Tor- því nokkrum kveldum þar á eftir, er tungl var
denskjold látiS setja báSar byssurnar atlögu-megin á siSnátta, læddist hann inn á höfnina, náSi framvirk-
skipinu. ByrjaSi svo orusta, er sjálfur Hómer hefSi inu viS gamla kastalann, fleygaSi fallbyssurnar, áS-
haft yndi af aS kveSa um. StóS nú skothríSin um ur en nokkrir urSu þess varir eSa vörn yrSi viS kom-
stund frá báSum hliSum. I reyknum og hávaSanum iS. Er tungl kom upp, höfSu menn hans tekiS skip
stóS Tordenskjöld og skaut af hand-byssu; lét hann in, er lágu viS akkeri. I treyjurnar höfSu þeir fariS
þjónustumenn sína hlaSa jafnótt og hann skaut, og ranghverfar, en þær voru fóSraSar meS bláu, svo
hafSi mann fyrir hverju skoti.
eigi mátti sjá, hvort þar færi Svíar eSa Danir, og á
Þá var honum sagt, eftir aS bardaginn hafSi staS-, þenna hátt tókst þeim aS ná varShúsinu, en vörSinn
iS um hríS, aS orSiS væri skotfæralaust. BaS hann tóku þeir til fanga.
þá menn sína aS taka borSgögn öll, er voru úr tini,
og nota þau í kúlna staS, og gjörSu þeir þaS.
HvaS eftir annaS reyndu Svíar aS komast upp á
skipiS, en árangurslaust. Gat Tordenskjold jafnan
skotið því svo undan, aS þeir gátu ekki boriS í borS-
in. AS lokum hrópaSi Lind kafteinn til hans af fre-
gátunni, aS hann skyldi hætta, því öll mótstaSa
væri til einskis, og teldi hann sér heiSur aS flytja
slfkan fanga til Gautaborgar. En svariS kom skjótt
til baka:
“Hvorki ySur né nokkrum öSrum Svía mun
nokkurn tíma auSnast aS flytja mig þangaS,” og um
leiS sendi hann honum skot svo hann féll óvígur.
Nú sem Svíar sáu foringja sinn fallinn, varS þeim
felmt viS og héldu á burtu hiS bráSasta, en þeir af
liSi Tordenskjolds, sem uppi stóSu, fjórtán alls,
þeyttu lúSra og börSu bumbur þeim til storkunar.
Vildi nú Tordenskjold veita þeim eftirför, en fékk
Nú þurfti eigi lengur meS varúS aS fara, gjörSu
þei því hark svo mikiS, aS fólk vaknaSi í bænum
meS ofboSi, er gengiS hafSi til náSa. SetuliSsfor-
inginn í Nýju Elfsborg lét skjóta fram báti til aS for-
vitnast um hvaS væri á seiSi Mættu bátsmenn aS-
mírál og hrópuSu: “Hver fer þar?”
“Tordenskjold,” var svaraS, “og er hann kom-
inn til þess aS kenna ySur aS halda ySur vakandi.”
En eigi gátu þeir náS skipunum fram, aS einu
undanskildu. Kveiktu þeir því í þeim, þar sem þau
lágu. ViS IjósiS 'frá eldunum reri nú Tordenskjold
út aftur meS mönnum sínum, rétt fyrir framan fall-
| byssuhlaupin í virkinu, meS danska fánann í stafni,
og hafS skipiS meS sér. Enginn hafSi falliS af
honum í ferSinni, en fallbyssukúla strauk burtu allar
árar meS öSru borSinu á skipi hans, en þó meiddist
enginn.
I Marstönd voru menn á ferli alla nóttina, og
þvi ekki viS komiS, því segl og mastur, reiSi og rá^heyrSu skothljóSin og brestina, er skipin sprungu
voru sundurskotin. ÞaS má og vera, aS þaS hafij ejtt eftir annaS í loft upp. Þóttust þeir vita, aS Tor-
aukiS á hræSslu Svía, aS þeir sáu framan í bjarn- dcnskjold myndi úti vera meS mönnum sínum. Um
dýr grimt og illúSlegt aS baki Tordenskjolds. HafSi morguninn, er menn voru komnir í kyrkju, gengur
hann dýriS meS sér í hverri orustu og hafSi því aldrei hann inn og settist hjá yfirforingjanum gamla, Jud-
hlekst á fram aS þessu. En um nóttina bar þá upp icher aSmírál, er var talinn vera maSur hægfara og
til SvíþjóSar og brutu þar skipiS. VarS nú Torden- gaetinn. Hálf kvíSafullur hallar hinn sér upp aS
skjold aS skilja þar alt eftir og björninn líka. En honum er hann var seztur, og hvíslar: “HvaS er tíS-
skipverjar tóku bátinn, er allur var sundur skotinn, inda?” En eigi hreyfSi Tordenskjold sig, ypti aS-
eins öxlum og svaraSi engu.
En þaS mun næsta ólíklegt, aS gamli aSmíráll-
inn eSa söfnuSurinn hafi haft mikil not af prédikun-
og réru burt. Rifu þeir niSur klæSi sín og tróSu í
götin. MeS því aS standa til skiftis viS austur, kom-
ust þeir aS lokum heilu og höldnu til Danmerkur.1
En Svíar hreptu skipiS og björninn, er nú varS
bænagjörS, sáu þeir af kastalaveggnum, aS danski
j flotinn lá þar fram undan, og fréttu af þessu síSasta
frægSarverki Tordenskjolds. Voru þaS viSeigandi
sögulok hinnar viSburSaríku en skammvinnu æfi
hans. Var nú allur NorSursjávarfloti Svía brendur,
hertekinn eSa honum veriS sökt, aS fimm galeiSum
undanteknum, er þeir héldu eftir.
Eigi vildi konungur láta Tordenskjold fara burtu
eftir aS friSur var saminn, en svo varS þó aS vera,
sem hinn vildi. Sér til hins mesta ógagns lofaSist
hann til aS hafa utan meS sér son húsráSanda síns,
' ungan óreiSu-mann, er betur var búinn aS fararefn-
°'j inni, hafi þau nokkur veriS. En strax og úti var
viSráSanlegur, því hann var norskur og undi illa
vistinni í sænsku landi. UrSu þau afdrif hans, aS
þeir létu drepa hann, og er svo sagt aS því næst hafi;
hann veriS steiktur og etinn.
Karl konungur, er sjálfur var hinn mesti dreng-
skapar og ágætismaSur, og dáSist eigi síSur aS hug-
rekki og hreysti óvina sinna en vina, skipaSi aS skila
Tordenskjold aftur farangri hans öllum. En eigi lifSi
hann aS sjá því boSi fullnægt. Því þann 1 1. dag
desembermánaSar 1718 fanst hann örendur viS
brjóstvirkin fram undan FriSrikssteins kastala, skot-
inn gegn um höfuSiS. Tordenskjold varS fyrstur til
aS flytja FriSriki konungi þessi mikilvægu tíSindi, aS
kveldi þess 28. desember,—en þá bárust fréttir eigi
meS sama flýti og nú. En sem konungur, er risiS
hafSi á fætur, því hann var genginn til hvílu, ætlaSi
naumast aS trúa eigin eyrum, hrópar Tordenskjold,
ófeiminn aS vanda: “Jú, en hins vilda eg óska, aS
jafn-satt væri, aS ySar hátign hefSi gjört mig aS
“Schout-by-Nacht” — en svo var sá foringi nefudur,
er næstur gekk aSmírál. Eigi þurfti þess lengi aS
biSja og átti hann þá eftir aS eins síSasta sporiS upp
til þeirra metorSa, er hann mest hafSi þráS.
Eftir sjö mánuSi frá því þetta gjörSist, hafSi
hann tekiS Marströnd. I hinni undraverSu frásögu
af því, er þess getiS, aS þegar aS hinum tilsetta
tíma var komiS aS setuliSsforinginn gæfi upp kastal-
ann, hafi hann veriS á báSum áttum meS hvort hann
ætti aS gefast upp aS óreyndu eSa ekki, en þá
hafi Tordenskjold meS helmingi liSs síns, en þaS
voru hundraS manna, vaSiS upp aS kastalahliSinu,
bariS og ruSst inn einn saman, gengiS upp aS glugga
setuIiSs foringjans og hrópaS meS þrumandi rödd:
“Eftir hverju eruS þér aS bíSa, vitiS þér ekki aS
fresturinn er úti?’
ViS kveSju þessa varS setuliSsforingjanum,
Dankwardt ofursta svo bilt, aS hann gaf upp kastal-
ann á augabragSi, og um leiS og hann og setuliSiS
gengu út, gekk Tordenskjold inn meS mönnum sín-
um. En þegar hann færSi konungi lyklana aS kast-
alanum, gjörSi FriSrik konungur hann aS aSmírál.
SíSasta ófriSaráriS, meSan á hafnarbanninu stóS
í Gautaborg og Danir lágu þar á skipum fyrir fram-
an, kyntist Tordenskjold brezka sendiherranum í
Danmörku, Carteret lávarSi, og urSu þeir miklir
vinir. Sá hann hjá honum mynd af ungri enskri
konu, stórauSugri og forkunnar fríSri, er Miss Morris
hét. Fékk hann strax mikla ást til hennar og eigi sízt
er hann frétti, aS hún héldi mikiS af honum. En
þessi ást til hennar varS óbeinlínis orsökin til þess,
aS hann beiS bana meS svo skyndilegum hætti.
Carterer lávarSur gaf honum mynd af henni og
strax og friSur var saminn, lagSi hann af staS til
Englands, en komst aldrei alla leiS.
Leifarnar af sænska flotanum lágu nú inni á höfn-
inni viS Gautaborg, og vörSu fallbyssurnar þær frá
Stúlkan frá Jótlands-
heiði,
IN MEMORIAM.
I skrælnaS holtiS hrundi tár —
eg heyrSi látiS þitt.
Mér fanst um stund alt sorg og sár
og sönglaus starSi’ á liSin ár.-
En loks í nótt féll draumadögg á ljóSiS mitt.
Nú heyri’ eg glögt þitt mjúka mál
og man þín bemskuljóS.
Sem ilmur streymi’ um sál frá sál,
og svanur veki báru’ á ál —
svo hlý var þessi kona, mild og móSurgóS.
Sem draumur var þitt dimma hár
og dúnn á brúnni kinn;
meS demantsleiftri dökkar brár,
er dauSinn slökti fyrir ár.--
En hvernig greiSir dauSinn aftur demantinn?
Um Hábrúskóga, heiSi’ og fjörS
viS héldum — ræddum fátt;
en hlýddum þrasta þakkargjörS,
er þúsundföld hún steig frá jörS
og blessuS kvöldsins stjarna starSi á hafiS blátt.
Og JótlandsheiSa guSagnótt
þá greip mig, svo eg man,
um þessa vetrar vökunótt,
hvert vorsins blóm og kvöldiS hljótt,
en bezt af öllu geymi’ eg—þig og sól og svan.
SigurSur SigurSsson
frá Arnarholti.
— ísafold.
um en viti. 1 Hamborg lenti maSur þessi í félags-
skap meS fjárplógsmanni, sænskum ofursta, er Stahl
nefndist, er af honum sveik alt sem hinn hafSi og
meira. Þegar Tordenskjold frétti þessar ófarir fé-
laga síns og hitti ofurstann heima hjá manni nokkr-
um þar í borginni, þar sem báSir voru gestkomandi,
réSist hann á hann og lét stafinn ganga vægSarlaust
á honum og kastaSi honum aS lokum út á götu.
SkoraSi hinn hann þá til einvígis, en Tordenskjold
neitaSi og kvaSst eigi berjast viS ræningja og ill-
menni. En “vinir” hans, einkum ofursti einn þýzk-
ur, er Munnichhausen nefndist, bauSst til aS vera
forsvarsmaSur hans og fékk taliS honum hughvarf.
Kom hann honum til aS hafna skammbyssunni, en
berjast meS sverSi, en meS skambyssu hafSi Tor-
denskjold aldrei skeikaS. EinvígiS var háS í þorp-
inu Gledingen, utan Hannover, aS morgni þess 1 2.
nóvember áriS 1 720. Var Tordenskjold vakinn
klukkan fimm um morguninn, og eftir aS hann hafSi
gjört bæn sfna, eins og siSur hans var jafnan til,
lagSi hann af staS þangaS sem einvígiS skyldi háS.
Gamall þjónustumaSur hans marg baS hann aS
hafa meS sér traustara sverS í staS þess grennra, er
hann var vanur aS bera á heræfingum. En Mun-
nitíhhausen taldi þaS úr, kvaS þaS mundi of þungt
og væri hitt betra. Aftur hafSi Stahl langt og biturt
hólmgöngusverS, er betur var falliS til aS leggja meS
en höggva, og hafSi Munnichhausen ekkert á móti
því og komu þar svikráS hans í ljós. Sem næst í
fyrstu atrennu kom hinn lagi á Tordenskjold, svo í
gegn um hann stóS. Hlupu þá báSir forsvarsmenn-
irnir til og héldu þjónustumanninum gamla meSan
Stahl komst á hest sinn og reiS í burtu. Lét Torden-
skjold þannig líf sitt og andaSist í faSmi síns trygga
vinar og þjónustumanns, er jafnan hafSi fylgt hon-
um og í öllu reynzt honum hinn ráSholIasti.
Lík Tordenskjolds var flutt heim og lagt í skrín
eSa líkþró, úthöggna, úr svörtum marmara, og stend-
ur hún í SjóliSskyrkjunni í Kaupmannahöfn. En af-
drif hetjunnar góSfrægu, er eigi kunni aS hræSast,
harmar alþjóS NorSmanna og Dana um alla daga.
Hann var farmaSur og eigi laus viS suma þá
galla, er fylgja lífi sjómanna. En hann elskaSi
hreysti, drengskap og hreinskilni, hvort í ljós kom
hjá óvinum eSa vinum. Hann var trúmaSur sterk-
ur, eins og margir, er æfinni eySa á sjónum, gæddur
innilegu en barnslegu trúnaSartrausti. Beztur vott-
ur þess er bréf, sem hann skrifaSi föSur sínum, og
enn er geymt, er faSir hans lág banaleguna. Hann
þakkar honum, meS sonarlegri ást, alla hans umönn-
un fyrir sér og segist heldur kjósa fyrirbænir hans,
en þó hann hefSi sér eftirlátiS tuttugu þúsund dali.
Myndin sýnir ungan, þrekvaxinn og axIabreiSan
mann, fallega myntan, bláeygan, meS íbogiS nef,
hugrakkan og hreinskilinn. Rödd hans var djúp og
hljómmikil og heyrSist yfir alla í SjóliSskyrkjunni, á
þeim árum, er hann var viS heræfingar. En enn þá
hærra hefir hún kveSiS jafnan síSan í eyrum fjand-
manna Dana.
ÆtíS þegar í sem mesta mannraun var komiS
og bardaginn stóS sem hæst, var hann vanur aS kalla
til manna sinna og segja: “Hæ, alt fer vel á skipi
voru nú.” Hefir hróp hans síSan orSiS aS- alþjóSar
orSi. Og á því má merkja Dani, þegar í þrautir
rekur og þarf á þreki og karlmensku aS halda, —
þekkja þá eins og þeir eru í insta eSli sínu, hvar á
jörSu sem þeir búa.
En á tungu sinnar eigin þjóSar er Tordenskjold
enn og mun ávalt verSa: “Yfirforingi fyrir skipaliSi
Noregs.”
.. ..... ........*
Spellvirkjarnir
Skáldsaga eftir Rex Beach.
Þessi sikiáldsaga er ekki uppseld
enn, — og bezt að panta scan fyrst.
Hver bók er 320 bls. að stærð og
kostar 50c. — Vér iborgum burðar-
gjald. —
Sendið pantanir yðar í
dag. Bók þessi verður
send hvert sem er fyrir
50c. Vér borgum
burðargjald.
&
The VSking Press, Ltd.
P.O. Box 3171, Wlnnlpeg