Heimskringla - 06.04.1921, Blaðsíða 2

2. BLAÐSIÐA.
HE IMSKRINGLA
WINNIPEG, 6. APRÍL 192?
Spitsbergen
eftir
Jón lækni ólafsson.
ÞacS sætir furSu, hve lítiS sést
hofir í íslenzkum blöSum um
Spitsbergen. MaSur skyldi næst- land, og
um ætla, aS ihingaS fbærust ekki
norsk eSa sænsk blöS. En sú mun
þó eigi ástæSan, heldur ihitt, aS
sjálfstæSismálin og síSan styrj-
öldin migla hafa á síSustu árum
gagntekiS hugi manna. Óhætt er
aS segja, aS ekkert hingaS til
öbygt land, hefir jafnmikiS veriS
ritaS og rætt um á síSustu árum | Jelð 1
sem Spitsbergen, og þó einkum lr
meSal NorSurlandaþjóSa. — ÞaS unn*-
mun samt flestum hér á landi nú
réttar á Spitsbergen í byrji
ibygSa á því, aS Spitsbergen vs
einn hluti Grænlands, og ur
iþjóSirnar aS gjalda Dönum veii
skatt, en brátt gátu siómenniri
féll þá skattu
niSur. En Danir urSu æfir,
krafSist Iþá jCristján 4. hæstarétt-
til aS
ir Amsterdameyjan. Reis þa
lýsisbjræSsluhús,
kirkja og fleira.
búSir, b
AuS'vitaS
— Árlega um miSja öldi
voru norSur iþar alt aS 2—300
kunnug torSiS, hversvegna Spits-1 ho41enzl5a og enskra skipa. Skiftu
bergen er svo mjög umrædd orS-
in. Margra ára ítarlegar vísinda-
legar rannsóknir hafa sem sé fyrir
löngu leitt þaS í ljós, aS land
þetta, eSa eylönd réttara sagt,
eru eftir ^stærS eitt af auSugustu
kolalöndum í heimi.
ÞaS er efni þessarar greinar aS
bregSa upp dálítilli mynd af þessu
mer ki I ega k o 1 ah ei m sk au tsl a n d i,
fyrir íslendingum. 'Hygg eg mörg-
um muni þykja gaman aS vita
eitttfhvaS um iþaS, sem þar er aS
gerast. VerSur hér aS fara stutt
yfir sögu. Mun eg fyrst drepa á
helztu drætti úr sögu landsins, því
næst lýsa landinu sjálfu og aS
lo'kum og aSallega segja fr'á kola-
landinu og námurekstri þar. —
Menn muna aS í Landnámabók í 1,3111 5 7,590 hvali, eSa hval fyrir
stendur aS 4 daga sigling sé frá
Langanesi til SvalbarSa, eSa norS-
ur í Hafsbotn. í íslenzkum annál-
um, er út gaf G. Storm, er ifundur
SvalbarSa talinn áriS 1 194. Þykirí ur’ urSu ^essi skip hvalveiSa-
Á haustin héldu öil skipin he
meS veiSi sína. Og veiSin borga
sig vel. ÞaS er taliS aS í 100
nú ábyggilegt aS SvalbarSi, sem
get:S er í Landnámu og annálarnir
hinar fyrstu og einustu heimildir
NorSmenn á ferSum sínum hrak-
ist af leiS út og norSur í haf,
þangaS sem Spitsbergen liggur.
SíSan "týndist" landiS og fanst
eigi alftur fyr en áriS 1596, aS
hollenzkur maSur, nefndur W. 1
manna oft illa úti, því ætíS er erf-
iSast aS “brjóta ísinn”, og
veiSamennirnirf hollenzku
skip, flest hollenzk.
Veturinn 1630—31 er merki-
legt ár í sögu Spitsbergen. Þá hafa
hinir fyrstu menn vetursetu þar.
Voru þaS 6 Englendingar
Barents, rakst þangaS af tilviljun. | höffSu mist skip sitt. — Sama sag-
Var hann aS reyna aS komast sjá-
leiSina norSan Asíu til Kiíma.
Eftir endurfund landsins, 1596,
tóku ýmsar þjóSir aS sigla til
Spitsbergen, í þeim tilgangi aS
stunda veiSiskap. Kom þaS brátt
í ljós, aS höfin nyrSra þar voru
an kom síSar oft fyrir. Nú sau
j menn og, aS lifa mátti á þessu
kalda landi yfir veturinn, óg leiddi
þaS til þess, aS t. d. Hollendingar
tóku nú stundum aSgæsIumenn
nokkra yfir bæ sínum og dóti
nyrSra, því oft- voru ýms skipin
lauSug aS rostungi, hval, sel og ís- síSbúnari á haustin en önnur, og
birni, en refir, hreindýr og fugl á
landi. Mætti vel kalla fyrstu 100
árin (1600—1700) í sögu Spits-
bergen hvalveiSaöldina, ien oftast
nefnd um IeiS blómaöld landsins.
Voru iþaS aSalIega Hollending^r
ogEnglendingar er stumduSu veiS-
var þá oftast ruplaS, en á vetrum
kom ‘‘bangsi'’ og eySiilagSi alt og
tætti ætt og óæ'tt.
1, ri . 1
SYSTII r r- MIN. ]
(Lilja, F. 9. maí 1898. D. 18. ágúst 1920) |Eg þýSi þá bæn sem beiddir þú hljótt
t- BROT ! er beiSstu dauSans um þögula nótt.
*’ I. "Gráttu ekki elskaSa mamm mín,
í ljóSi, mín systir, aS segja, þú manst hve mig hrygSu tárin þlín.
þá síSuStu kveSju viS þig ÞéP’ vera lát huggun í vissunni um þaS
p Mig langaSi en altaf er ekkinn aS viS mætumst aftur á fegurri staS.
þaS afliS sem hertekur mig. Eg kveS ykkur öll sem aS unni eg mest,
Þó gangi eg á gleSinnar brautum og öllum eg þakka er reyndust mér bezt, Eg sátt er viS heiminn og sofna nú rótt.
er gráturinn efst í hug,
og lamaSir ljóSanna vængir Eg sé ykkur aftur Iþá birtir af nótt.
-j sér lift geta ekki á flug.
Og alt saman, móSir, nú þakka eg þér,
Já, orS mig bresta eg aSeins finn öll þíSu brosin er gafstu mér.
aS auSn er og kvöl mér í hjarta ^ Hvert orS sem mér kendir, hver bending þín blíS
og framundan lít eg á lífsferil minn mér blessandi fylgdi um æfinnar tíS.
án Ijóss, aSeins vegleysu svarta. Á ljósvængjum andi minn líSa mun rótt,
' ~~ Mig tárin iblinda, viS ekkans óm og leiSin er heim þó aS dimm sé nótt.
eg örmagnast framþráin dvínar. Þar ástyini kærasta örmuim eg vef
Og aflvana ihníga sem bliknandi blórp og aftur viS vanga þinn, mamma, eg sef.”
r þær björtustu vonirnar mínar. i
d Og hljómlaus mér virSist nú vera hver raust Eg sit nú hér aleinn viS leiSiS lágt
u sem var áSur fegurstur söngur, og legg þar á kveSjurnar mínar,
r Og harmurinn nístir sem næSinga haust þær síSustu, nei, því viS sjáumst brátt
'■ og náttmyrkrar hádegisgöngur. þar sólskin og vonljós ei dvínar.
d Mér sýnist hvert hlóm vera bliknaS og dautt En kveSjur aSieins um stuttta stund
*• og bilakti svo hjálpvana stráin. er standi hjá blómunum þínum;
n Alt huliS í sorta, í sál minni autt þó komi Iþær^ systir, frá sviíSandi und
1 Og særSur eg stari útí bláinn. og sveipaSar tárunum mínum.
r 1 koldimmu nætur mig kallaSi fregn III.
t aS koma, þú værir aS deyja. . Þar áSur sem ómaSi gleSi
ÞaS hjarta mitt lagSi sem lagspjót >í gegn ' nú alt er svo 'kyrt og hljótt,
- aS láta þig dauSastríS heyja. því sorgin sig breiSir um bæinn
5 og geta ei bót eSa björg þér veitt svo bitur og þögul sem nótt.
en bíSa rpeS ekkann og tárin, Sú ógnastund örlögum bundin
unz helíbönd þig umvefSu, eftir ei neitt hún aldrei úr minni okkar fer,
nema örvænting, húmiS og sárin. er lögS varstu í svefnrúmiS síSsta
A8 sjúkrahúss dyrunum lagSi eg leiS frá syrgjandi ástvinum hér.
er iljósgeislar dags skímu glóSu, ÞaS leina er sólgeisla sendir
? og þung voru spor þau, mér sorgin sveiS, og saknaSar lina nú mein
* eg sá aSeins götuna í móSu. er minningin um þana æfi,
Eg læddist upp stigann og hvílunm hjá sem öll var svo göfug og hrein.
eg horfSi, mig fjötraSi óttinn. • 'C'
09 GuS minn! því hjarta þitt hætt var aS slá og höndin þín köld eins og nót'tin. Eins og liljan er léSi þér heiti
þú li'fSir svo ástrík og blíS,
ii. sem fegursta blóimiS er breiSir
sitt bros ýfir sumarsins tíS.
Þitt sviphreina andlit nú bleikur fölvi fol
þó fanst mér eins og væri þig aS dreyma. Og sál mín á ókveSna óma
Um æsku þinnar daga meS yl af vonar sól þó orSin miín bresti nú hljóm.
er undir þú viS móSurbarminn heima. Þar ilifir hún sagan þín systir
og sólfögur minninga blóm.
HvaS vildir þú segja, þú systir mín goS?
er síSasta blundinn þú fesltir hljóS. Bergthor Emil Johnson •
T U,
miikiS til af frásögnum um Rússa-
lífiS á Spitslbergen, en menn vila,
Skömmu eftir 1700 sést eigi aS margir er þangaS fóru, iflýSu
meir til hvalveiSaranna viS Spits-
bergen. En enn í dag miá sjá leyfar
af hinum gömlu "borgarrústum”,
ina. I byrjuninni var aSallega ' tóftir, garSa, urmu'l af hvallbeinum
stunduS rostunga og bjarnarveiSi,
og var einkuim rostungurinn drep-
inn svo grimdarlega, unz eigi sást
meira af honum á vesturströnd
landsins. Svo sem kunnugt er,
og aS lokum fjölda af mannabeina
grindum.
Næsta tímabiIiS í Sögu Spits-
bergsn hefst meS fyrri hluta 18.
aldar, er Rússar fara aS sækja
voru Biskayar (Frakkar) svo aS þangaS. Kyn'leg er teaga þessa
segja hin eina þjóS, er þá rákujlands! Má nú svo kalla aS Spits-
hvalveiði í Atlantshafi. Kom Hol- bergin væri bygS Rússum í nær
lendingum og Englendingum nú J | 50 ár. StunduS'u Rússar þar rost-
til hugar, aS reyna aS drepa hval- ungS-, hvítfisks- (hvalakyn), ís-
inn norSur í Ishafinu, og lærSu j bjarna- og refaveiSar, líka hrein-
þeir al Biskayum veiðiaSferSirnar, dýraveiSar. Rússar þessir voru
því enginn kunni betur þeim til flestir frá 'héruSunum kring um
hvalveiSa. Sendu hin hollenzku og HvítahafiS, þar sem mikiS var
fyrir trúarofsóknum. Og 6r ekki
langt síSan stórir krossar úr tré,
hafa fundist þar sem bygSirnar
voru, meS áletrun guSraekilegs
efnis. Erfitt var líf Rússanna á
Spitsbergen. Þeir kunnu þar lítt aS
lifa. 111 húakynni, og oft varS lítiiS
um ifæSi, svo aS oft urSu þeir aS
lifa á bjarndýrakjöti því nær ein-
mata, og stundum varS bjargar-
loks aS hefja göngu' sína til Spits-
bergen. Mætti svo segja, aSsíSan
hafi Spitsbergen veriS bygS NorS-
mönnurn aS svo miklu leyti sem
um bygS er aS ræSa. NorSmenn
urSu 'brátt hættulegir keppinautar
Rússanna í veiSiskapnum. Byrj-
uSu NorSmenn rostungaveiSar, en
síSar bjarn- og hreindýra, sda-,
hHtfisks og refaveiSum. Einnig
tóku þeiir egg og dún. Hafa NorS-
menn stundaS þessar veiSar alt til
vorra tíma, en einir þjóSa eftir
skortur. Margir "lögSust fyrir” er 1850^ þ. e. eftir aS Rússar hættu
þeir þóttust hafa veitt nóg, og veiSislkapnum. Héldu NorSmenn
rorruSu í dimmum kofa sínuim uppteknum ihætbi Rússanna, skildu
viku eftir viku, og jafnvel mánuð-
ensku útgerSarfélög árlega norSur
til Spitíbergen sívaxandi fjölda
'hvalveiSabáta^ og stunduSu veiS-
arnar af kappi, fyrst viS strendur
Jmdsins, unz hvalurinn var eydd-
ur þar, en síSan á hafi úti. En þaS
varS eigi einungis baráttan viS
'hvalinn er hér var háS, heldur
einnig um yfirráSin ytfir veiSinni.
jKom oft til orustu norSur þar
milli Hollendinga og Englendinga
át af veiSiréttinum, og má sjá þess
merki enn þann dag í dag á Spits-
bergen, því víSa eru þar heilir
‘kirkjugarSar af beinagrindum.
Hollendingar báru alla jafnan
hæ'-ra hlut, enda voru þeirra skip
ætíS mun fleiri. Oft voru send
herskip frá báSum þjóSum til
fy’gdar hvalveiSaflotanum. Frakk
ar voru og nokkrum sinnum norS-
ur þar og stunduSu veiSar. Dana-
sem
stunduS veiSi allskonar. Venjan
var þessi: Einstakir menn, ifélög og
oft rík klaustur gerSu út skip síS-
ari hluta sumar norSur. Eh komiS
var til Spitsbergen, hélt skipshöfn-
in á land, bygSi sér eitt aSalaS-
setur, og síSan fleiri eSa færri
smákofa hingaS og þangaS, er
menn lágu í yfir bezta veiSitímann
SkipiS hélt heim aftur, eSa beiS
til vors. Var fólkiS vanalega sótt
á næsta vori, en oft urSu þó ýms-
ir, fleiri ár í r'öS, norSur þar, sum-
ir alt aS 30 árum! Komin skipin
heim á vorin hlaSin dýrmætri
ski4navöru. Aldrei hefir Spitsberg
en veriS jafnvíSa bygS sem á
Rússatímiinum, því þeir bygSu
veiSikofa sína hringinn-í kri.ng um
landiS, meS ströndum fram. Sást
rústir og ýmsar minjar aSrar á fjö!
mörgum stöSum eftir þá. Ekki er
um saman, káldir og hungraSir og
hreyfingarlausir, og rauluSu bænir
sínar. AfleiSingin af þessu óholla
lífi varS og hin sama. Urmull af
þessum vesalingum dó, svo sem
sjá má þess merki umhverfis Rússa
tóftirnar enn í dag. Skyrbjúgurinn
varS flestum aS bana. SköpuSust
margar kynlegar sögur um þenna
“voSalega sjúkdóm”, sem þeir
nefndu svo. Var þaS meSal ann-
ars trú Rússanna, aS hann gengi
um í hundslíki yfir landiS, og
þorSu margur ekki út úr kofa sín-
um vegna hundsins. Stundum
lentu þessir rússnesku veiSimenn í
skipreka, fórst þá annaShvort öll
skipshöfnin, eSa komst á land ein-
hversstaSar og beiS þar dauSa
síns meSan ísinn var aS mola sund
ur skipiS þeirra. ÞaS er nærri ó-
trúlegt, aS þeir, þrláttt fyrir allair
raunirnar og erfiSIeikana, skyldu
þó halda áfram þessum ferSum í
naer 150 ár, eSa fram til um 1 850.
inn — 'í fyrstunni mörgum aS
bana. Skipin lentu oít í hörmu-
egustu hrakningum, og fórust því
mörg. Frá 1844—64 fóirust viS
Spitsbergen t. d. 24 skip. Oftar en
einu sinni koim þaS fyrir, er þau
brotnuSu í spón í ísnum, aS
nokkrir af skipshöfninni lögSu af
staS heim, og komust eftir I 0 til 1 4
daga til Noregs. Er þetta nærri
ótrúlei dirfska, en annaSihvort var
aS reýna þetta eSa ibíSa dauSa
síns á ísium. — F.rá 1860—80
stunduSu NorSmenn einnig þorska
veiSar upp undir Spitsbergen, en
síSan hefir þorskur varla sérst ?ar.
Enn þann dag í dag hafa ýmsir|
norskir veiSimenri vetursetu á
Spitsbergen. En nú er tíSin önn-
J oft eítir megniS ag skipshöfninni
1 á haustin til vetrarsetu, til aS
stunda veiSarnar, og sóttu svo
fólkiS á vorin, og nýtt kom í staS- ur. Allur útbúnaSur, hús fæSi og
inn. NotuSu NorSmenn síSar | annaS er nú { svo góSu lagi, aS
ekki þykir nú meiri áhætta aS
fara til Spitslbergen og dvelja þar
en ,'fara til næsta bæjar heima, og
skyrbjúgur kemur nú aldrei fyrir.
Nú er rostungurinn horfinn og
hvítfiskurinn miklu sjaldgæfari en
marga Rússakofa til vetursetunn-
air. Fyrstu árin voru aSallega stund
aSar rostungaveiSar; síSar og nú
á tímum aSallega selaveiSar. Skip-
in voru í byrjun fá (3—10), en er
fram yfir miSja öldina kemur, eru J
þar orSin 50—60. Þess skal þóJáSur. En hvalurinn er kománn aft
getiS, aS aldrei varS alment aS I ur« byrjuSu NorSmenn aS reka
skipshafnirnar tækju vetrarsetu hvalveiSar á Spitsbergen 1903. En
nyirSra, heldur voru þaS bara ein- veiSin hefir ekki svaraS kostnaSi
stöku þeirra, er höfSu skipun um í Nú eru þaS aSallega selveiSarnar
þaS. En stundum þurfti enga skip-
á vorin, og er þá selurinn . mest
un. Því þviitur lokaSi oft skip-, drepinn á rekísnum nokkuS frá
in inni á haustin^ er þau urSu síS- landi. SíSan safna skipin eggjum
búin, og urSu menn nauSugir vilj- (seSarfugls) og dún. Hreindýr eru
ugir aS láta fyrir beiast ytfir vetur- og skotin á sumrum, og hefir þeim
inn. Slíkt kom ósjaldan fyrir. Og ifækkaS svo, aS til þurSar þeirra
erfitt og hættumikiS varS oft líf horfir. Mun nú eiga aS friSa þau
norsku veiSimannanna, ekki síS- bráSlega. Vetursetumenn, er veiSi
ur en Rússanna. Illur útbúnaSur og stunda, drepa aSallega refi os
þekkingarleysi olli því. VarS birni. Hefir veiSiskapur þessi oft-
I lok 18 ladar tóku NorSmenn gamli vágesturinn — skyrbjúgur- ast borgaS sig ágætlega vel.
Þetta er nú í sem stystu málí
saga Spitsbergen til þessa tíma, er
heimurinn alment fór aS veita Iand
inu athygli.
Hinir fyrstu, er segja má aS
hafi lagt grundvöllinn tii þekking-
ar á landinu, voru auSvitaS sjó-
míennirnir er þangaS höfSu siglt.
Þeir höifSu siglt hringinn í kring
um landiS alt, inn á firSi, gefiS
nöfn ótalmörgum stöSum, tekiS
eftir straumum, hvernig ísibn rak,
VeSurfari o. fl. o. fl. Einkum þó
norsku sjóimennirnir. Þessi reynsla
sjómannana kom á margan hátt aS
góSu, er vísindamennirnir tóku aS
rannsaka landiS um miSja síSastl.
öld. Norsku sjómennirnir, sem
ætíS voru — og eru enn — fegn-
ir sef leiSsöguimenn þeirra skipa,
er norSur fara, gátu líka kent vís-
indamönnunum aS búa sig út í
ferSina aS ýmsu rileyti. SíSan hin-
ar vtísindalegu yannsóknir haifust
nofSur þar, hefir þeim veriS hald-
iS áfram þyndarlaust, og eru fram
kvæmdar árlega meira eSa minna.
Sú þjóS, sem mest hefir til rann-
sóknar á Spitsbergen lagt, eru Sví-
ar, þá NorSmenn, þó ekki fyr en
um aldamót, Frakkar og ÞjóS
verjaT, Austurríkismenn, Englend-
ingar, Aimeríkumenn o. fl. Hafr .
Svíar ekki gert færri en um 30 vís-
indalega leiSangra, meS sínum
færustu vísindamönnum, sérfræS-
ingum í ýmsum greinum og variS
fleiri miljónum fjár til þessa.
MorSmenn hafa á síSari árum
einnig gert út marga leiSangra.
Haifa hinar ýmsu þjóSir byggja
átiS rannsóknarstöSvar víSa um
andiS, og vísindamenn hafst þar
a3 á veírum. LandfræSisrnæling-