Heimskringla - 15.07.1925, Blaðsíða 3

WINNIPEG, 15. JÚLI, 1925.
HEIMSKRINCLA
S. BLAÐStDA
i
Bakið yðar eig-
in brauð með
I
ROTAL
Fyrirmynd að
gæðum í meir
en 50 ár.
um eftir höfundum. En enginn
skyldi treysta henni i blindni frem-
ur en öðrum fræðigreinum, sem
tengdar eru tungunni.
Hrynjandin mun og stundum geta
lagt fram líkur fyrir því, hvort rétt-
ar;\ muni vera, þar sem orðamunur
er í fornum handritum. Ætla mætti,
að handrit þau, er hefði færri hend-
ingalýti, myndi líkjast fremur frum-
riti en hin, er hefðu þau fleiri. Reynd
ar yrði að telja slikt líkur einar, en
engar sannanir. Þess ber að gæta, að
engin vissa er fyrir þvi fengin, að
fcrnum höfundum hafi ekki getað
skeikað, er þeir rituðu, eins og sum-
urn skáldum gat orðið það á að yrkja
vísur með braglýtum, jafnvel þótt
J>au yrki að jafnaði vel og lýtalaust.
Þá er þriðji tilgangurinn. Hann
er og aðaltilgangur ritsins, og er sá
•að benda á leið, er liggur til málfars-
bóta. Hver rithöfundur íslenzkur
ætt; að keppa að því, að tungan nái
J>eirri fegurð, er hún hafði á tólftu
og þrettándu öld. Bér er ekki ætlast
til þess, að þeir, sem nú eru uppi,
fari að stæla fornmenn og gangi á
t>ug við íslenzk orð, er lifa á vörum
"þjóðarinnar og taki í stað þeirra úr-
e't org og orðtæki. En hitt er ekki ur
ofætlun þeim, er mikla mentun hafa
h’otið, að þeir geri sér far um að
skrifa eins háttbundið og gert var
fyrrum.”
Höf. hefir i forspjalli gert grein
fyrir verkefni sínu. Kemst hann svo
•að orði um það (sjá bls. 28—29):
“Fernt er það, er fegrar málfar og
prýðir.
Fyrst er fögur hugsun og skýr.
Hugsun er sál hverrar setningár.
l'egurð hennar getur orðið svo mik-
ih að það er líkast því sem sólskin
leiki um hraun og hrjóstur óskipu-
íegra orða, svo að þau virðist fögur.
Annað er falleg setningaskipun og
eðlileg. Hugsanaröðin nýtur sín að
sama skapi sem setningarnao koma
fram í betri röð og reglu. Setninga-
fræði fjallar um þá grein málfars, er
kennir fagra setningaskipun.
Þriðja er fagurt orðaval og eðli-
legt. Þess ber að gæta, að orðin sam
svari efni. Illa fer á því, að orð séu
hátiðleg, ef hugsun sú, er þau eiga
að leiða i ljós, er það ekki. Er hún
þá sem óhreinn maður, er gengur í
tárhreinum sparifötum. Hitt er betra,
að hugsun sé fögur, þótt orðin séu
ekki samboðin henni. Slíkri hugsun
má þá líkja við prúðmenni, sem
verður að ganga tötrum búið, sakir
ötbirgðar.
Og fjórða er háttbundin orðaskip-
un setninga. Það, sem hér fer á eft-
ir, eru drög að þeirri fræðigrein, er
fjallar um hana. Heitir hún hrynj-
andí.”
Hrynjandi tungunnar tekur þá yf-
ir lögmál um háttu í lausu ritmáli, á
sama hátt og kveðandi i brögum. Tat-
mál kann að hafa að sumu leyti enn
önnur lög; þau hefir höf. á öðrum
stað nefnt talandi.
Tekur nú við aðalhluti ritsins (bls.
44—204) og ræðir um lögmál hrynj-
andi; er þeim kafla skift í liðu, hend-
ingaskil, kveður, hendingar, og hverj-
ttm þessara flokka í fjölda undir-
•deilda, Allur þessi kafli er nýungar
í vorum fræðum, og ekki munu út-
lendir fræðimenn heldur hafa kann-
aö sínar tungur á þann hátt, sem hér
er gert. Hefir höf. og búið til fjölda
orða, er tákna tilbreytni alla í lög-
málum ritmáls; eru þau öll viðkunn-
anleg og flest sem gripin undan
tungurótum þjóðarinnar. Fer hér
' saman í senn hugvit mikið, málbragð
i bezta lagi og snild um skýringar all-
ar og fræðslu. Sá, er þetta ritar,
hafði lesið allvandlega allan þenna
kafla í handriti, áður en til prentunar
vat gengið, og síðan tvívegis, og ekki
mvndi hann þó voga að fetta fingur
út í kenningar þær, er hér birtast, í
nokkrum atriðum, þeim er veruleg
má telja. Það er vart til teljanda, að
viðkunnanlegra kynni að þykja ann-
að nafn en hendingar í þeirri merk-
ingu, sem hér er höfð, og þó engan
veginn frágangssök að nota það orð.
Ekki verður heldur sagt, að aðfinsl-
ur þær, sem komið hafa fram í dóm-
um um þenna kafla bókarinnar, hafi
í verulegum atriðum við rök að
stvðjast. T. d. hefir dr. Alexander
Jóhannesson nýlega í dómi í Eim-
rtiðinni þózt hafa fundið dæmi, er ó-
sar.ni sumar kenningar höf. i þessu
efni. Tínir hann til tvö dæmi, ann-
að úr Egilssögu hitt úr talmáli, er
hann telur vera. Dr. Al. Jóh. hefir
hé" verið of bráður á sér. Síðara
dæmið, það úr talmálinu, getur ekki
talist vel valið, sökum þess að það
er vart rétt íslenzka, og dæmið úr
Egilssögu er einmitt laukrétt sýnis-
horn kenninga höf. þessarar bókar,
þegar því er rétt skift í liðu: þá er
það svo: “Aðalsteinn | konungur |
sr.eri í | brott frá | orrustunni.”
Dr. Al. Jóh. hefir í ógáti skift svo í
liöu: “Aðalsteinn | konungur | sneri
í | brott | frá | orrustunni.” Fær
hann með þessu út hrynbrjót (frá).
Sjá allir, að þessi skifting er röng.
Næsti kafli ritsins (bls. 243—349)
hefir að geyma sýnishorn úr ritum
íslenzkra höfunda frá elztu tímum
frr.'m á vora daga. Þenna kafla hefir
sá, er þetta ritar, fyrst séð, er hann
var prentaður. Þetta er mjög fróð-
ltgur kafli og bráðnauðsynlegur þeim
er nema vilja rétta hrynjandi, því að
þar geta menn tamið sér regltir þær,
er höf. hefir skýrt áður. Hefir þessi
kafli samskonar gildi gagnvart fyrri
kaflanum sem lestrarbók gagnvart
mállýsingu. Geta. má þess, þó að ó-
verulegt sé, að í sýnishorni eftir Guð-
brand biskup Þorláksson (á bls. 270)
h.'fir tvívegis verið skakt tekið upp
frumritinu (sálmabókarformála
biskups 1589). Fyrri staðurinn skift-
ir litlu (“sem norrænu máli hæfir
allra mest | í kvæðum”, í staðinn fyr-
ir: “sem norrænu-máli hæfir, | allra
mest í kvæðum”.). En á siðara staðn-
i uin veldur þetta miklu, svo að setn-
I ir.gin verður gölluð, verður lyppa,
| sem ekki er hiá Guðbrandi ( hvað
sannarlega er ein guðs gáfa þessu nor-
ræna máli veitt”, en er að réttu:
“hvað sannlega er ein guðs gáfa |
þessu norrænu-máli veitt”). En þetta
er aðeins ógætni vel afsakanleg. og
rýrir á engan hátt gildi ritsins. Ekki
ber heldur að telja það aðfinning, þó
að bent sé á, að ekki má verulega,
þaö er varðar hrynjandi, taka mark
á ritum manna, þegar þeir beinlínis
skrifa upp úr fornritum eða stæla
þr.u (sbr. bls. 349, sbr. bls. 321—2 og
327—9)t Myndi höf. t. d. vart hafa
kveðið svo rikt að orði um ritmál
Hermanns Jónassonar (sbr. bls. 349),
ef hann hefði lesið ritgerð hans um
þegnskylduvinnu (í Skírni 1916) og
borið hana saman við draum þann,
er sami maður samdi um þátt einn, er
þótt hefir óskýr í Njálssögu.
Næsti kafli (bls. 350—426) er um
stuðlaföll í lartsu máli, fyrst lögmál,
há dænti úr fornlögum, fornsögum,
þjóðsögum og ritum síðari tíma
manna. Má þessi kafli og heita ný-
ut'gar sem hinir og runninn eingöngu
frá hugviti höf.
Ritinu lýkur með eftirspjalli og
orðaskrá.
Ýmislegt hefir á síðari tímum ver-
iö ritað um ýmsar greinir íslenzkrar
mál'lýsingar, en ekki hefir önnur bók,
varðandi íslenzka tungu, vakið meiri
fögnuð en þessi þeim, er þetta ritar,
Ber margt til þess. Fyrst það, að
hér ræðir um nýja og merka fræði-
grein, sem brátt mun verða tekin upp
í skólum samhliða öðrum greinum
mállýsingar. Það annað, að lögmál
þau, er höf. hefir fundið, létta mjög
fyrir um rannsókn réttra texta í hand
ritum, þar er mörg eru og orðamun-
ur veldur erfiðleikum. Það hið
þriðja, að málbótum er hinn mesti
styrkur að riti þessu, og er þó réttara
að segja, með þvt að tungan er í
sjálfu sér góð og fögur, að málspjöll-
um hafi aldrei verið settar þyngri
stíflur að sprengja en gert er í þess-
ari bók. Ekki er og minst um það
vert, hve ntikla lotning höf ber fyrir
móðurmáli sínu; stingur þetta mjög í
stúf við hið staka virðingarleysi, sem
einkennir marga þá fræðimenn síð-
ari tíma, sem telja má málfræðinga
aó iðju, einkum þá, er kallast vilja
s:nna hljóðfræði tungunnar. Sann-
ast bezt á þeim mönnum ýmsum, að
sitt er hvað að kunna að beygja orð
og að hafa gott málbragð.
Þess ntá að lyktum geta, að snilld-
arbragur fullkominn er á bók höf. um
orðbragð alt og mál; er og fram-
selning eftir því laus við prjál og vf-
it'æti og látæðis-andríki. Má t. d.
ber.da á forspjall höf. (bls. 22—43);
sá kafli mun óslitin nautn til lestrar
má'næmum mönnum, og torfundinn
n.un reynast glæsilegri hróður færð-
ur islenzkri tungu. Þessi einkenni á
bókinni nægja í rauninni beinlínis til
þess að sýna það og sanna, að kenn-
it:gar þær, er hún flytur, eru réttar,
þv'. að þeim hefir höf. alstaðar ræki-
lega fylgt í máli sinu. Má því segja
að bókin sanni málstað höf. á tvenn-
an hátt.
Höf. er svo fordildarlaus að kalla
bókina “drög”; mun hann vilja tákna
með því, að rannsóknum sé eigi enn
lokið. En þó að svo sé, er bók þessi
samt mikið afreksverk, og enginn
frami væri höf. hennar of góður, en
mestur mun honum heiður í því, að
bók hans getur valdið tímamótum í
frásagnarlist íslendinga, ef landar
hans vilja færa sér i nyt fróðleik
þann, er hann hefir grafið upp. —
Vænta þess allir góðir menn, að
heilsa og líf megi endast höf svo, að
hann megi halda áfram þessum rann-
sóknum sínum, og nái að fullgera
handhæga og stutta kenslubók um
þetta efni. Bíða þeir með óþreyju
nánari rannsókna hans í þessari grein,
sent hann sjálfur hefir skapað og haf
ið svo myndarlega sem nú hefir ver-
ið lýst.
Páll Eggert Ólason.
—Titninn.
“ÖxnafeUsimdrin’\
Grein nteð þessu nafni í Morgun-
blaðinu 26. marz síðastliðinn, eftir
Guðmund prófessor Hannesson, mun
vera einhver furðulegasta tegund af
visindamensku, sem sést hefir frá
hendi lækna, og gefst þó margt mis-
jafnt og sundurleitt í öllum þeirra
mikla vísindavaðli. Greinin fjallar
um lækningarnar, sem talið er að
menn hljóti frá Friðriki huldumanni
fvrir milligöngu Margrétar á Öxna-
felli. og sem nokkttð hefir verið greint
frá hér í blaðinu.
“Visindamaðut;inn” byrjar á því,
að dæma þessi dularfullu, órannsök-
t.ðu og ósönnuðu fyrirburði. Kallar
hr.nn þá “hjátrúaröldu” sem “fari eins
og eldur i sinu um land alt”, og telur
“aö þetta írafár alt sé í aðra rönd-
ina hlægilegt, en í hina röndina oss
til skammar”.
“Næst tínir þessi “visindamaður”
upp kviksögu, sem “heyrðÍ6t og ný-
lega” unt kvonfang huldumannsins.
Þá veltir hann fyrir sér því, hversu
kynlegt það sé, að Eyfirðingar vinni
kappsamlega að því, að koma upp
dýru heilsuhæli, þar sent þessi trölla-
tt ú á huldumanninn sé annarsvegar.
— Þessi visindamaður, sem telur sig
íæran um að rita urn þetta efni, at-
hugar auðsjáanlega ekki, að þessar
umræddu lækningar, ef nokkrar eru,
fást aðeins fyrir milligöngu stúlk-
unnar. Ef huldulæknir þessi ætti að
geta kontið í stað untræddrar Iækn-
ingastofnunar, þyrfti Margrét í Öxna
felli að lifa nokkuð margar næstu
a'dir, óvist hve margar. Án þess gætu
lækningar þessar ekki komið að liði,
jafnvel þó þær væru að öðru leyti
visar. Sjá allir að þessi ályktun pró-
fessors(ins er ekki vísindamannsleg.
Hún er fremttr óviturleg og jafnvel
stráksleg.
Eftir þessi gönuhlaup verður G. H.
alt í eintt sannur visindamaður. Hnan
segir:
“Ekki er Iaust við, að mér finnist
það skylda lækna, að rannsaka slík
fytirbrigði sem þessi samvizkusam-
lega og skýra alþýðu frá niðurstöð-
unni. Ef undur gerast á vorum dög-
urn, þá væri ekkert heimskulegra en
að loka augunum fyrir þeim, en sé
hér urn hjátrú eina að ræða, þá er
rétt að færa sem fyrst sönnur á það.”
Þetta eru rétt og viturleg ummæli.
En þau eru furðuleg, af því( að höf.
er rétt áður búinn að fella sleggju-
dóma um efni það, er fyrir liggur til
rannsóknar. ,
Ekki bætir það úr skák, þó G. H. j
tilfæri ummæli Steingríms læknis j
Matthiassonar um þessa hluti og telji
þau “álit þess læknisins, sem bezt
þekkir til þessara ^Öxnafellsundra”.
Eg tel mér fært að fullyrða, að Stein
grimi lækni sé næstum því jafnókunn
(FÝh. á 7. bls.)
for SF.RVICE
RUADITY
and
LOW PRICES
LIGHTNING
6 REPAIR
328 B
Harsrave St.
PHONE: N »704
ER AL<LiI'R ISLKNDINGAR LESA
VIÐURKEND FROÐASTA, SKEMTI-
LEGASTA OG BEZT SKRIFAÐA
(SLENZKA BLAÐ I HEIMI
GERIST ASKRIFENDUR
STRAX!
..„:..:^X**W**:*4**X*'t*'t**!**:**:**:**:“*“:*',*“‘:******'*:*<r
IGAS OG RAFMAGN oJdyrt ;
——------—*—— - - ~
i
J
t
T
t
t
v
t
I:
ÓKEYPIS INNLEIÐING Á GASI f HÚS YÐAR.
Við höfum ágætt úrval af gaseldavélum, sem við
ábyrgjumst að þér verðið ánægðir með.
Gefið auga sýningu okkar á Gas.Vatnshitunar.
tækjum og öðru.
I y:
Winnipeg Electric Co.
ELECTRIC RAILWAY CHAMBERS (fyrsta gólfí.) *
i&a VN
t
}
I
t
t
t
t
t
NAFNSPJOLD

PROF. SC0TT, N-8706.
N ýkominn frfl Nen York.
nýjnatu vaTaa, fox trot, «. s.
frv. Keusluskelð kostar (3.
____2»0 Portagre Ávenue.
(Uppl yflr Lyceum),
HEALTH RESTORED
Leekningar án lyfja
Dr* S. G. Simpaon M.D., D.O. D,0,
Chronic Diseases
Phone: N 7208
Suite 207 Somerset Blk.
WINNIPEG, — MAN.
Dr. M. B. Hal/c/orson
401 Boyd Blds.
Skrlfatofuslml: A S674.
Stundar sérstaklega lunfBMjék-
déma.
Er atl flnna A skrlfstofu kl. 12_11
f h. o* 2—6 s. h.
Heimlll: 46 Alloway Avs.
Talaiml: Sh. 8164.
=ii [L
TH. JOHNSON,
Crmakari og Gullbmiðui
Selur giftingaleyflsbráf.
serstakt atnygll veltt pðntunum
oe vlí*Jörflum fltan af lanfll.
964 Maíb St Phene A UT
Dubois Limited
EINA ISLENSKA LITUNAR-
HCSIÐ I BÆNUM.
Sími A 3763—276 Hargrave
Alt verk fljótt og vei að hendi
leyat. Pöntunum utan af landi
ðérstakur gaumur gefinn. Elnl
staðurinn í bænum s-em litar og
hreinsar hattfjaðrir.
Eigendur:
A. Goodman
K. Swanioa
Dubois Limited.
KF HS VANTAR FLJÓTANN OG
GÓÐANN FLUTNING, SIMAÐU
N 9532
P. SOLVASON
959 WoWngton Avo.
ARNI G. EGERTSSON
íslemkur lögfræSingur,
hefir heimild til þess að flytja mál
bæði í Mankoba og Soskotchewan.
Skrifstofa: WYNYARD, SASK.
W. J. Lindal J. H. Linda'
B. StefánssoB
fslenzkir lögfrœðingar
708—709 Great Weet
Permanent Building
356 MAIN STR.
Talsími A4963
Þetr hafa einnig skrifstofur aB
Lundar, Riverton, Gimli og Pinejr of
eru þar að hitta á eftirfylgjandi
timum:
Lundar: Annanhvem miðvikudag.
Riverton: Fyrsta fimtMdag í hverj-
un? mánuBL
Gimli: Fyrsta MiOvikudag kvers
mánaðar.
Piney: ÞriBja föstuékg i mánuBi
hverjum.
Stefán Sölvason
Teacher oí Piano
Ste. 17 Emily Apts.
Emily St. Winnipeg.
KING GE0RGE H0TEL
Eina íslenzka hóteliS í
(Á homi King og Alexander).
Th. Bjaraaam v
RiBemaBur
BETRI GLERAUGU GEFA
SKARPARI SJÓM

Augnbekaar.
904 XMDKRTOM BUTLDZMG
Fortare ana Haiirm — A 6645
U:-=- .... ‘i
Dr. B.JH. OLSON 216-220 Medlcal Arts Bldff. Cor. Graham and Kenn.dy 6t Phone: A-7067 Viðtalstíml: 11—12 og 1—S.S0 Helmili: 921 Sherburn St. WINNIPEG, MAN.

DR. A. BLONDAL 818 Somerset Bldg. Talslml N 6410 Stundar sórstaklegra kvensjflk- Q ddma og barna-sjúkdðma. Að httta H kl. 10—12 f. h. og 3—5 e. h. Helmllt: 806 Vlctor St.—Simi A SltO |

TALSEVfl: A 1834 Dr. J. OLSON Tannlæknlr Cor. Graham and Kennedy St. jj 216 Medlcal Arts Bldg. Heimasíml: B 4894 WINNIPBG, MAN.

Talafaeli UM DR. J. G. SNIDAL I'AW VLtEK.VIR «14 lonMnst Blook Portagí Ave. WINNIPBU

dr. j. stefánsson 21* MEDICAL arts ii.se. Hornl Kennedy og Grahaau Stundar elngðngu oi(oo-, •rrm ■ef- o( kverka-ajflkdeaaa. '* kltta frfl kl. 11 tfl II 1 k 1 •m ki. 8 tl S e* k. TaUfml A 3521. Hrlniti 4 Rlver Ave. P. MOl 1 ==5

DR.GR VROMAN TannUeknir Tennur ySar dregnar eða lag- aSar án allra kvala- Taisími A 4171 505 Boyd Bldg. Winnipeg
—
J. J. SWANSON & CO. 1 TaUímt A 6340. 611 Paris Building. Elcteábyr gðarumboðsmea» Sdja og annast fasteignir, Al- 1 peningalán o. s. frr.
— ~~ ■ "Hl

Phouei A4462. — «75-7 Sargent Ave. 1 Electric Repair Shop j ð. SIGURÐSSON, RflhamaHor. Rafmagns.áhöld til sölu og vifi þau gert. Tinsmíjy. Furnacfe.aðgerfiir.

DAINTRY’S DRUG STORE MeSala sérfræðiogw. Vörugæði og fljót afgreiísla” | em einkunnarorS vor. Horni Sargent og Lipton. Phone: Sherb. 1166.

MRS. SWAINSON 627 Sorgeni Avt. hefir ávalt fyTÍTliggjandi úrvnW- birgðir af nýtízku kvenhöttum. Hún er eina íslenzka konan sean ■Uka verrlun rekur í Wfnnlpe*. Islendingar. iátiS Mrs. Swaln- eon njóta viSskifta ySar.

A. S. BARDAL aalnr llkklstur og annaat ura flt- farlr. Allur fltbflnahur afl boatl Bnnfremur oetur hann allekeaai mlnnUvarha og leratelna i i 843 SHERBROOKB 8T. Pkoaei Jf ««07 WIHNiPM