Heimskringla - 13.11.1929, Blaðsíða 5

Heimskringla - 13.11.1929, Blaðsíða 5
WINNIPEG, 13. NÓV., 1929 HEIMSKRINGLA 5. BLAÐSIÐA. Jón Vídalín og postilia hans Framh. frá 1. síðu ur v£riÖ uni Vídalin skráð. Þó er hér ekki uni æfisögu a8 ræöa í venjulegum skilningi. — Mætti mikln fremur kalla þenna kafla "drög til æfisögu,” enda gæti ég trúaö því, aö hver sá, er tæki sér fyrir hendur aö semja sögu Vídalíns í venjulegum skilningi, myndi kunna dr. Arne Möller miklar þakkir fyrir allan þann skjalfesta fróöleik, sem hann hefir dregiö saman í þessum kafla. Tilgangur höf. hefir aö visu ekki ver- ’ö sá, aÖ reka æfi- og embættisferil Vídalíns í einstökum atriöum ár fyrir ár og liö fyrir Iiö, heldur aö flraga fram það, er oröiö gæti til þess aö bregÖa birtu á ritböfundar- starf hans og skýra það. En þó er hér fylgt réttri tímaröð aö því leyti sem byrjað er á ætt og uppvexti Vid- ahns, siöan skýrt frá námsárum hans erlendis, heimkomu hans ogi prest- skapararum og loks frá æfi hans i biskupsdömi. Skal þetta ekki rakið hér frekar, með því að þaö yrði of langt mál i dagblaðsgrein. Aðeins skal þag tekið fram, að þar er vikið að mörgu, seni bregÖur ágætri birtu a rnanninn Jón Vídalín og ótvíræöa mannkosti hans, án þess þó að fariö se í launkofa með, að hann hafi í mörgu tilliti verið b; rn sinna tíma, ofullkontinn Adams niðji eins og aðrir menn. Svo sem gefur að skilja hefir dr. MJiller ekki getaö látiö við ureign þeirra Vídalíns og Odds lög- uianns hggja i þagnargildi, enda hefir hann varið til þeirra mála allt að 50 hls., Dr. Möller er mjög svo óá- nægöur með það, sem Jón sál. Aðils hefir unt þaö efni ritaö í bók sinni ‘‘Oddur Sigurðsson” (Bessast. 1902). Telur Möller alla meöferð Jóns á því máli mjög gallaða, þar sem ritið hef- ir oröið einskonar varnarskjál fyrir Odd, og enda mjög hlutdrægt, þar sem tilgangur þcss sé ótvírætt sá aö sýna fram á, að þeir Vidalín og Oddur hafi í rauninni verið báöir af sama sauðahúsinu, og Vídalín ef til vill þó enn sekari, þar sem, eftir skoðun höfundarins, allar líkur bendi ti! aö hann hafi átt upptökin” deiln- anna. Sérstaklega telur Möller meðferö hans á heimildarskjölum varöandi máliö með öllu óverjandi, og til þess að menn geti enn betur gengið úr skugga um þaö, hefir Möll- er látiö prenta pll þau skjöl, er mestu varða í því máli, sem fylgiskjöl aft- an viö rit sitt. En hér skal ekki farið frekar út í þetta mál. Öllum söguvinum verður ekki sízt forvitni á aö kynnast þessum köflum ‘‘æfi- sögunnar.” I niðurlagi þessa höfuð- kafla er greinargerð þess, hvernig rit Vídalíns verða til, bæði hin prent- uðu og hin óprentuðu, og er þar marg vislegur fróðleikur dreginn fram i dagsbirtuna. Síðari höfuðkafli ritsins er um postilluna sjálfa. Byrjar sá kafli á inngangi um starfsaðferð Vídalins við bókagerð, og; er þvi næst gerð sérstaklega grein fyrir föstuprédikun- um Vídalíns (“Sjöorðabókinni” og "Sjö prédikunum,” sem Steinn bisk- up gaf útj, en þær álítur dr. Möller samdar á undan postillunni og telur þær, einkum Sjöorðabókina, í mesta máta ófrumlegt rit. Sýnir hann fram á, að 'Sjöorðabók Vídalíns eða prédikanir hennar” séu að mestu leyti WHERE ECONOMY RULES’ BLUE RIBBON TE 1 pd. pakki HEINZ CATSUP Small Bottle PEERLESS PICKLES Large 30-oz. Jar BLUE RIBBON BAKING POWDER 1 pd. baukur .......... TID-BITS (Cut Macaroni) Per Pkg............ SWANSDOWN CAKE FLOUR........ LIBBY’S PORK & BEANS, Medium Tin .... 5 Wellington (við Beverley) 717 Sargent Ave 759 Notre Dame Ave. 666 Sargent (horni Agnes St.) dregnar saman úr einu að höfuðritum 17. aldar á sviði guðspjallaskýring- anna ("Harmonia quatuor evangel- istarum”) eftir þá Martin Chemnitz, Polycarp Lyserus og Johann Gerhard. Er þaö feiknar mikið rit í 5 bind- um í arkarbroti 3700 tveggja dálka blaðsíður) á larínu. En það sem sér staklega varð til þess, að Möller fór að bera prédikanir þessar saman við þetta rit, var ofurlítil athugasemd í æfisögu Hallgríms Péturssonar eftir séra Vigfús Jónsson, þar sem hann segir, að "séra Hallgrímur hafi sam- anskrifað fyrst smám saman árlega commentarium yfir Passionem útles- inn úr Harmonia Evangelica”.......... Við samanburð passíusálmanna við þetta mikla rit sannfærðist Möller um, aö þetta væri staðlaus eða stað- lifil getgáta séra Vigfúsar, en sá samanburður leiddi aftur til þess, að homim datt i hug að fara að læra föstuprédikanir Vídalins. sanian við þaö. Sá samanburöur leiddi í Ijós, að “Sjöorðabókin” væri að mjög miklu leyti “samanskrifuð” et’tir hinni latnesku guðspjallaskýringu. En að fenginni þeirri niðurstöðu var ekki nema eðlilegt, að höf. dytti í hug að Vídalín kynni einnig að hafa stuðst við það rit, er hann samdi post- illu sina. Og það er þá frá niður- stöðu þeirrar rannsóknar, sem höf- undur skýrir í þessum höfuðkafla rits ins. En hún verður sú, að Vídalín hafi við samningu flestra hinna prentuðu prédikana sinna haft Harm- oniu opna á borðinu bjá sér og aus- ið meira og minni úr þeirri gullnámu lærdóms og þekkingar. Sex af pré- dikunum telur Möller að vera bein- línis lánaðar úr Harmoniu (prédik- anirnar á jóladag, föstudaginn langa, hvítasunnudag, 11., 24. og 27. snd. e. trin.). í flestum hinna sjáist þess eihver merki, að Vídalín hafi haft Harmoniu við hendina. Oft hafi bann litið í skýringar hennar á texta sínum, til þess að koma sér á strikið, stundum einnig til þess að ljúka við ræðuna; en auk þess hafi hann lánað þaðan fjölda af sam- líkingum, orðskviðum, tilvitnunum bæði í ritninguna og "klassiska" fornaldaj'höfunda, sem svo víða verð- ur vart i prédikunum þessum. En Harmonia hefir eftir skoðun Möll- ers ekki aðeins haft áhrif á efni préd- ikatianna að þessu leyti, heldur einn ig á alla framsetninguna og stílsmát- ann. — Möller mótmælir þvi. aö "mælska Vídalíns sé ekki lærö, held- ur meðfædd.” Hann heldur því fram að hún sé bæði lærö og meðfædd. En Vídalín hefír stuðst við fleiri rit. Hann hefir einnig stuðst við rit eitt, danskt að uppruna en í danskri þýðingu: “The Practice of Christian Graces. Or the Whole Duty of Mian.” Bók þessa hafði | Vídalín íslenzkað áður en hann fór | að vinna að postillu sinni.en sennilega ! aldrei lokið við þýðinguna til fulls, því að þegar hún er gefin út löngu seinna, er það gert eftir eintaki sem Jón biskup Árnason er sagður hafa “reviderað.” Bókin var ekki prent- uð fvr en löngu eftir dauða Vídal- ins. Kom síðari hluti hennar út sér á parti 1738 og nefndist “Guð- rækilegar Bænir” (en Steinn biskup I sraf út), en fvrri hlutinn ekki fyr en \ 1744 og nefndist “Skylda mannsins | við guð, sjálfan sig og náungann,” I og sá Harboe um útgáfu hans. ...A Demand for Secretaries and Stenographers... There is a keen demand for young women qualified to assunie steno- graphic and secreterial duties. Our instruction develops the extra skill required for the liigher positions, and assures you rapid advancement. It gives you the prestige of real college training, and the advantage of facilities no other institution can duplicate. Shorthand for Young Men For young men who can write shorthand and do typewriting accurately and rapidly, there is a greater demand than we can supply. Male steno- graphers come directly in touch with managers and, through this personal contact, they soon acquire a knowledge of business details, which lay the foundation of their rapid advancement to liigher positions. We strongly urge boys of High School education to study Shorthand and Typewriting. Male stenographers are scarce. There is also a splendid demand for Bookkeepers and Accountants. ENROLL AT ANY TIME Day and Night Classes Þessi uppgötvun Möllers á sam- bandi postillunnar við “Skyldu” er því merkilegri, sem það rit virðist einnig liafa haft býsna mikil áhrif á mótun kristirtdómsskoðunar rétt- trúnaöarmannsins Vídalíns í heittrún- aöar-átt. Fjórar af prédikunum í postillunni (á 3. jóladag, 9. og 10. snd. e. trinitatis og á Skirdag) álítur Möller að séu aÖ miklu leyti teknar að láni frá þessu riti. En auk þess gætir áhrifanna þaðan víðar í prédik unum, þótt minni brögð séu að því en í nýnefndum fjórum prédikunum. Einnig hyggst dr. Möller verða var áhrifa frá þessari ensku guðsorða- bók í bænum Vídalíns (sérstaklega hinni alkunnu “bæn eftir prédikun” í postillunni.). í fljótu bragði gæti nú einhverjum virst sem höfundur rits þessa væri með rannsóknum sínum að draga úr gildi Vídalins sem prédikara. En sá liefir ekki verið tilgángur höfund- ar. Miklu fremur er það tilfinning höf. fyrir því, hve stórmerkileg bók Vídalínspostilla er, vegna áhrifa hennar á trúarlíf heillar þjóðar i fulla öld, sem vakið hefir bjá honum þessa rannsóknarlöngun hans. Höf. hefir vafalítið gengið að því vísu, að hér væri alls ekki um "frumlegt rit” að ræða í þeim skilningi að þa1' hefði alls ekki verið viö neinar heim- ildir stuðst. Því að fyr á tímum þótti alls enginn Ijóður á slikum rit- um, að þar væri stuðst við annara rit (“farið í smiðju”). Virðingin fyrir bókfræðilegum eignarrétti var i þá daga öll önnur en nú tíðkast. Ekkert var algengara en að uppbyggi- legir rithöfundar lánuðu hver hjá öðrum það, er þeim þótti vænlegt ti'. sálubóta lesendum sínum. Það skifti minnstu livort "frumlegt” væri það. er borið var á borð fyrir góðfúsan lesara. Hitt var aðalatriðið, að það yrði honutn til “sannra sáluiota.” Og eins hefir Vídalín vafalitið litið á niálið. Hann er með postillu sinni að semja guðsorðabók handa íslenzkri alþýðu. sniðna sérstakleg i eftir ástæðum hennar og þörfum þeirra tima. Fæstar af þessum prédikunum hans ( ef nokkurj eru samdar til flutnings i kirkju, heldur til heimalestrar. Vídalin gerði yfir höfuð sem biskup næsta lítið að því aö prédika, nema á stórhátíðum kirkjuársins, og á föstunni (þ. e. mið- vikudögum), eða við sérstök kirkju- leg tækifæri. En þótt gildi Vídalinsprédikam sem guðsorðabókar brevtist ekki vit- und við þaö. sem upplýst verður um frumleika þeirra, þá getur ekki hjá því farið, að það hafi nokkur áhrif á skoðanir manna á bókfrœðilegu gildi postillunnar og á höfundinum sem rithófxindi, og að nýjar upplýs- ingar um uppruna prédikananna og tilorðning þeirra heimti “nýtt mat” á hvorutveggja. Þessa gengur dr. Möller þá heldur ekki dulinn. — Hann álítur t. a. m. að ofmælt sé. að kalla prédikanir þessar “ramm- íslenzkar,” eins og prófessor Magnús Jónsson hefir gert, eða aö tala um Vídalín sem "ef til vill íslenzkasta keanimanninn, sem íslatid hafi átt." eins og sá hefir gert, sem þetta rit- ar, að minnsta kosti verði að taku fram um leið hvað átt sé við með því. Hann vill og gera minna úr bibliu þekkingu Vídalíns, þekkingu hans á klassískum bókmenntum og kirkjufeöraritum, þar sem sanna megi, aö Vidalin ausi flest þaö úr heim- ildarriti sinu. Harmoniu. Mikiö af þeim lærdómi. sem menn finni hjá Vidalín og dáist að, sé þaðan feng- ið. Hann vill ekki heldur við það kannast hjá séra M. J. að það sé “mælskan, sem k,4lli ritnine&ror'ðin oft og einatt fram í heilum fylking- um,” því að þessar heilu fvlkingar ritningarstaða í ræðum hans hafi lest ur Harmoniu “kallað fram.” Dr. Möller telur sig litt sammála þeirn, er þetta ritar, um það. aö Vídalin komi 'í prédikunum smum fram sent ákvéðinn tálsmaður Aíf- eskrar kristindómsskoðunar. Þrátt fyrir allan rétttrúnaö sinn sé Vádalin alls ekki svo lúterskur sem venjulega sé talið. — Réttlætingu af “trúnni einni” sé þar alls ekki haldið fram. TViínrhngtakið hjá Vídalín sé alls ekki hið rétta lúterska: Velgjörning- ar Krists og meðal þeirra sáluhjálp- in, er sé einn þeirra, “heyri oss ekki til” eftir skoðun Vídalins — fyr en vér fullgjörum þaö, sem af oss heimt- ist” — menn réttlætist m. ö o. aðal- lega af vcrkunum! Þess vegna telji Vídalin oss umfram allt nauðsynlegt, að vita “hverjir séu þessir sérdeil- is hlutir, sem guð krefur af oss, liVað ef vér framkvæmdunt, gjörir oss ei- liflega sáluhólpna.” M. ö. o. sálu- hjálpin er samningsmál milli guðs og mannsins. F.innig skoðun Víd- alíns á ritninguríni sé ólútersk, þar sem hann skoði ritninguna aðallega sem lögbók. Loks sé skoðun Vidal- íns á sakramentunum og hinu kirkju- lega embætti alls ekki lútersk, þar sé Vídalin miklu fremur “smitaður” af hinum enska heittrúnaði, sem fyrir oss yerði í "Skyldu.” En þar sé siza hahlið fram hreinni lúterskri, heldur kalvinskri kenningu. Dr. Möl- ler lýsir kristindómsskoðun Vídalins (sem þó minna beri á hinu lúterska en kalvínskra), sem hafi að markmiði siðferðilega betrun lifernisins. slíkur kristindómur hljóti fyr síðar að leiða yfir skynsemistrú. Trúarinnileikans saknar hann mjög í prédikunum Vidalíns. Styrkleiki Vídalíns sé ekki á sviði trúfræðinn- ar. Sem siðameistari ?é Vidalín mesturÁ En þrátt fyrir það, sem höfundur finnur postillunni og kristindómsboö- skap hennar til foráttu, kannast hann þó við óvenjulegan kennimannlegan kraft í ræðum þessum, karlmennsku og djarfræði og mikla mælsku, stund um samfara blóðugri kaldhæðni, ekki sízt þar sem hann deilir á nienn vegna breytni þeirra. Ahrif þeirra séu að vísu rniklu meiri í siðferðis- áttina en trúaráttina, en það sem einkum hafi gefið þeim gildi og skap- að þeim langlífi sé raunhæfni þeirra og hve frásneiddar þær séu öllu skýj- afálmi fjarri virkileika lifsins. "Eins og postillan, fléttuö saman af auðfengnu efni og upprunalegu, er orðin til og eins og hún hefir haft ábrif á menn bæði ineð kostutn sín- um og göllum, mun hún um langan aldur standa sem tilkomumikið minnis mark unt andlegt líf á íslandi á *Myndi ekki einmitt þetta hafa valdið hinum miklu vinsældum, og áhrifum Vídalins meðal lslendinga, auk snilklarlegrar framsetningnr?— Ritstj. Hkr. þeim timum, þegar þjóðarkreppan var sem allra mest, enda þolir hún fylli— lega samanburð við samskonar verk innan bókmennta annara þjóða. ekki sizt fyrir áhrif sin á seinni tíma.” Allar staðhæfingar höf. um prédik- anir, hverja fyrir sig og postilluna i heild sinni, rökstyður hann með til— vitnunum í bókina sjálfa og bækur þær, sém Vídalín hefir einkum stuðsí við. Þetta gerir bókina að vísit nokkuð erfiða aflestrar, en hjá þvk verður ekki komist í visindalegu riti eins og þessu. En þótt einum og öðrum kunni a$ finnast ljóminn um nafn Vídalins verða minni en áður við það. sem höf. heíir í Ijós leitt, með rannsókn* urn sínum, þá á hann engu að siður þakkir skyldar fyrir þetta rannsóknar starf sitt, fyrir þá miklu iðn og elju,. sem liann hefir starfað með við sanm ingu þessa rits. Að niðurstaða ranu sókna hans hefir, að því er sérstak- veg en landar og dáendur Vidalíns kynnu að liafa óskað, það er hlutur sem ekki verður böf. til foráttu fund- inn. Vísindamannsins er að grensl- ast eftir sannleikanum og öðru ekki. Og því lögmáli hefir dr. Arne Möller viljað hlýða í þessum rannsóknum sínum og eng’u öðru. — 1 heild sinnt er þetta vandað rit höfundi þess til mikil& sóma.—Lesb. Mbl.—Dr. J. H. Hér Er Heiisa Hjálpaðu þér sjálfur Góð mjólk er fullkomnasta næring, sem gefin verður sérhverjum meðlim fjöl- skyldunnar. CITY MILK er öruggasta hreina, geril- sneydda mjólkin. Gefið börnunum meira af henni. Sími 87 647 En eða • lega postilluna snertir, orðið á annan Greiðið Atkvæði með og Endurkjósið ALDERMAN F. H. Davidson Sem Alderman fyrir Ward Two

x

Heimskringla

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Heimskringla
https://timarit.is/publication/129

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.