Heimskringla - 13.11.1929, Blaðsíða 5

WINNIPEG, 13. NÓV., 1929
HEIMSKRINGLA
5. BLAÐSIÐA.
Jón Vídalín og postilia
hans
Framh. frá 1. síðu
ur v£riÖ uni Vídalin skráð. Þó er
hér ekki uni æfisögu a8 ræöa í
venjulegum skilningi. — Mætti mikln
fremur kalla þenna kafla "drög til
æfisögu,” enda gæti ég trúaö því, aö
hver sá, er tæki sér fyrir hendur aö
semja sögu Vídalíns í venjulegum
skilningi, myndi kunna dr. Arne
Möller miklar þakkir fyrir allan
þann skjalfesta fróöleik, sem hann
hefir dregiö saman í þessum kafla.
Tilgangur höf. hefir aö visu ekki ver-
’ö sá, aÖ reka æfi- og embættisferil
Vídalíns í einstökum atriöum ár
fyrir ár og liö fyrir Iiö, heldur aö
flraga fram það, er oröiö gæti til
þess aö bregÖa birtu á ritböfundar-
starf hans og skýra það. En þó er
hér fylgt réttri tímaröð aö því leyti
sem byrjað er á ætt og uppvexti Vid-
ahns, siöan skýrt frá námsárum hans
erlendis, heimkomu hans ogi prest-
skapararum og loks frá æfi hans i
biskupsdömi. Skal þetta ekki rakið
hér frekar, með því að þaö yrði of
langt mál i dagblaðsgrein. Aðeins
skal þag tekið fram, að þar er vikið
að mörgu, seni bregÖur ágætri birtu
a rnanninn Jón Vídalín og ótvíræöa
mannkosti hans, án þess þó að fariö
se í launkofa með, að hann hafi í
mörgu tilliti verið b; rn sinna tíma,
ofullkontinn Adams niðji eins og
aðrir menn. Svo sem gefur að skilja
hefir dr. MJiller ekki getaö látiö við
ureign þeirra Vídalíns og Odds lög-
uianns hggja i þagnargildi, enda hefir
hann varið til þeirra mála allt að 50
hls., Dr. Möller er mjög svo óá-
nægöur með það, sem Jón sál. Aðils
hefir unt þaö efni ritaö í bók sinni
‘‘Oddur Sigurðsson” (Bessast. 1902).
Telur Möller alla meöferð Jóns á því
máli mjög gallaða, þar sem ritið hef-
ir oröið einskonar varnarskjál fyrir
Odd, og enda mjög hlutdrægt, þar sem
tilgangur þcss sé ótvírætt sá aö sýna
fram á, að þeir Vidalín og Oddur
hafi í rauninni verið báöir af sama
sauðahúsinu, og Vídalín ef til vill þó
enn sekari, þar sem, eftir skoðun
höfundarins, allar líkur bendi ti!
aö hann hafi átt upptökin” deiln-
anna. Sérstaklega telur Möller
meðferö hans á heimildarskjölum
varöandi máliö með öllu óverjandi,
og til þess að menn geti enn betur
gengið úr skugga um þaö, hefir Möll-
er látiö prenta pll þau skjöl, er mestu
varða í því máli, sem fylgiskjöl aft-
an viö rit sitt. En hér skal ekki
farið frekar út í þetta mál. Öllum
söguvinum verður ekki sízt forvitni
á aö kynnast þessum köflum ‘‘æfi-
sögunnar.” I niðurlagi þessa höfuð-
kafla er greinargerð þess, hvernig
rit Vídalíns verða til, bæði hin prent-
uðu og hin óprentuðu, og er þar marg
vislegur fróðleikur dreginn fram i
dagsbirtuna.
Síðari höfuðkafli ritsins er um
postilluna sjálfa. Byrjar sá kafli
á inngangi um starfsaðferð Vídalins
við bókagerð, og; er þvi næst gerð
sérstaklega grein fyrir föstuprédikun-
um Vídalíns (“Sjöorðabókinni” og
"Sjö prédikunum,” sem Steinn bisk-
up gaf útj, en þær álítur dr. Möller
samdar á undan postillunni og telur
þær, einkum Sjöorðabókina, í mesta
máta ófrumlegt rit. Sýnir hann
fram á, að 'Sjöorðabók Vídalíns eða
prédikanir hennar” séu að mestu leyti
WHERE ECONOMY RULES’
BLUE RIBBON TE
1 pd. pakki
HEINZ CATSUP
Small Bottle
PEERLESS PICKLES
Large 30-oz. Jar
BLUE RIBBON BAKING POWDER
1 pd. baukur ..........
TID-BITS (Cut Macaroni)
Per Pkg............
SWANSDOWN CAKE
FLOUR........
LIBBY’S PORK & BEANS,
Medium Tin ....
5 Wellington (við Beverley) 717 Sargent Ave
759 Notre Dame Ave. 666 Sargent (horni Agnes St.)
dregnar saman úr einu að höfuðritum
17. aldar á sviði guðspjallaskýring-
anna ("Harmonia quatuor evangel-
istarum”) eftir þá Martin Chemnitz,
Polycarp Lyserus og Johann Gerhard.
Er þaö feiknar mikið rit í 5 bind-
um í arkarbroti 3700 tveggja dálka
blaðsíður) á larínu. En það sem sér
staklega varð til þess, að Möller fór
að bera prédikanir þessar saman við
þetta rit, var ofurlítil athugasemd í
æfisögu Hallgríms Péturssonar eftir
séra Vigfús Jónsson, þar sem hann
segir, að "séra Hallgrímur hafi sam-
anskrifað fyrst smám saman árlega
commentarium yfir Passionem útles-
inn úr Harmonia Evangelica”..........
Við samanburð passíusálmanna við
þetta mikla rit sannfærðist Möller
um, aö þetta væri staðlaus eða stað-
lifil getgáta séra Vigfúsar, en sá
samanburður leiddi aftur til þess, að
homim datt i hug að fara að læra
föstuprédikanir Vídalins. sanian við
þaö. Sá samanburöur leiddi í Ijós,
að “Sjöorðabókin” væri að mjög
miklu leyti “samanskrifuð” et’tir
hinni latnesku guðspjallaskýringu.
En að fenginni þeirri niðurstöðu var
ekki nema eðlilegt, að höf. dytti í hug
að Vídalín kynni einnig að hafa
stuðst við það rit, er hann samdi post-
illu sina. Og það er þá frá niður-
stöðu þeirrar rannsóknar, sem höf-
undur skýrir í þessum höfuðkafla rits
ins. En hún verður sú, að Vídalín
hafi við samningu flestra hinna
prentuðu prédikana sinna haft Harm-
oniu opna á borðinu bjá sér og aus-
ið meira og minni úr þeirri gullnámu
lærdóms og þekkingar. Sex af pré-
dikunum telur Möller að vera bein-
línis lánaðar úr Harmoniu (prédik-
anirnar á jóladag, föstudaginn langa,
hvítasunnudag, 11., 24. og 27. snd. e.
trin.). í flestum hinna sjáist þess
eihver merki, að Vídalín hafi haft
Harmoniu við hendina. Oft hafi
bann litið í skýringar hennar á
texta sínum, til þess að koma sér á
strikið, stundum einnig til þess að
ljúka við ræðuna; en auk þess hafi
hann lánað þaðan fjölda af sam-
líkingum, orðskviðum, tilvitnunum
bæði í ritninguna og "klassiska"
fornaldaj'höfunda, sem svo víða verð-
ur vart i prédikunum þessum. En
Harmonia hefir eftir skoðun Möll-
ers ekki aðeins haft áhrif á efni préd-
ikatianna að þessu leyti, heldur einn
ig á alla framsetninguna og stílsmát-
ann. — Möller mótmælir þvi. aö
"mælska Vídalíns sé ekki lærö, held-
ur meðfædd.” Hann heldur því fram
að hún sé bæði lærö og meðfædd.
En Vídalín hefír stuðst við fleiri
rit. Hann hefir einnig stuðst við
rit eitt, danskt að uppruna en í
danskri þýðingu: “The Practice of
Christian Graces. Or the Whole
Duty of Mian.” Bók þessa hafði
| Vídalín íslenzkað áður en hann fór
| að vinna að postillu sinni.en sennilega
! aldrei lokið við þýðinguna til fulls,
því að þegar hún er gefin út löngu
seinna, er það gert eftir eintaki sem
Jón biskup Árnason er sagður hafa
“reviderað.” Bókin var ekki prent-
uð fvr en löngu eftir dauða Vídal-
ins. Kom síðari hluti hennar út
sér á parti 1738 og nefndist “Guð-
rækilegar Bænir” (en Steinn biskup
I sraf út), en fvrri hlutinn ekki fyr en
\ 1744 og nefndist “Skylda mannsins
| við guð, sjálfan sig og náungann,”
I og sá Harboe um útgáfu hans.
...A Demand for Secretaries and Stenographers...
There is a keen demand for young women qualified to assunie steno-
graphic and secreterial duties. Our instruction develops the extra skill
required for the liigher positions, and assures you rapid advancement.
It gives you the prestige of real college training, and the advantage of
facilities no other institution can duplicate.
Shorthand for Young Men
For young men who can write shorthand and do typewriting accurately
and rapidly, there is a greater demand than we can supply. Male steno-
graphers come directly in touch with managers and, through this personal
contact, they soon acquire a knowledge of business details, which lay the
foundation of their rapid advancement to liigher positions. We strongly
urge boys of High School education to study Shorthand and Typewriting.
Male stenographers are scarce. There is also a splendid demand for
Bookkeepers and Accountants.
ENROLL AT ANY TIME Day and Night Classes
Þessi uppgötvun Möllers á sam-
bandi postillunnar við “Skyldu” er
því merkilegri, sem það rit virðist
einnig liafa haft býsna mikil áhrif
á mótun kristirtdómsskoðunar rétt-
trúnaöarmannsins Vídalíns í heittrún-
aöar-átt. Fjórar af prédikunum í
postillunni (á 3. jóladag, 9. og 10.
snd. e. trinitatis og á Skirdag) álítur
Möller að séu aÖ miklu leyti teknar
að láni frá þessu riti. En auk þess
gætir áhrifanna þaðan víðar í prédik
unum, þótt minni brögð séu að því
en í nýnefndum fjórum prédikunum.
Einnig hyggst dr. Möller verða var
áhrifa frá þessari ensku guðsorða-
bók í bænum Vídalíns (sérstaklega
hinni alkunnu “bæn eftir prédikun”
í postillunni.).
í fljótu bragði gæti nú einhverjum
virst sem höfundur rits þessa væri
með rannsóknum sínum að draga úr
gildi Vídalins sem prédikara. En
sá liefir ekki verið tilgángur höfund-
ar. Miklu fremur er það tilfinning
höf. fyrir því, hve stórmerkileg bók
Vídalínspostilla er, vegna áhrifa
hennar á trúarlíf heillar þjóðar i
fulla öld, sem vakið hefir bjá honum
þessa rannsóknarlöngun hans. Höf.
hefir vafalítið gengið að því vísu, að
hér væri alls ekki um "frumlegt rit”
að ræða í þeim skilningi að þa1'
hefði alls ekki verið viö neinar heim-
ildir stuðst. Því að fyr á tímum
þótti alls enginn Ijóður á slikum rit-
um, að þar væri stuðst við annara
rit (“farið í smiðju”). Virðingin
fyrir bókfræðilegum eignarrétti var
i þá daga öll önnur en nú tíðkast.
Ekkert var algengara en að uppbyggi-
legir rithöfundar lánuðu hver hjá
öðrum það, er þeim þótti vænlegt ti'.
sálubóta lesendum sínum. Það skifti
minnstu livort "frumlegt” væri það.
er borið var á borð fyrir góðfúsan
lesara. Hitt var aðalatriðið, að það
yrði honutn til “sannra sáluiota.”
Og eins hefir Vídalín vafalitið litið
á niálið. Hann er með postillu
sinni að semja guðsorðabók handa
íslenzkri alþýðu. sniðna sérstakleg i
eftir ástæðum hennar og þörfum
þeirra tima. Fæstar af þessum
prédikunum hans ( ef nokkurj eru
samdar til flutnings i kirkju, heldur
til heimalestrar. Vídalin gerði yfir
höfuð sem biskup næsta lítið að því
aö prédika, nema á stórhátíðum
kirkjuársins, og á föstunni (þ. e. mið-
vikudögum), eða við sérstök kirkju-
leg tækifæri.
En þótt gildi Vídalinsprédikam
sem guðsorðabókar brevtist ekki vit-
und við þaö. sem upplýst verður um
frumleika þeirra, þá getur ekki hjá
því farið, að það hafi nokkur áhrif
á skoðanir manna á bókfrœðilegu
gildi postillunnar og á höfundinum
sem rithófxindi, og að nýjar upplýs-
ingar um uppruna prédikananna og
tilorðning þeirra heimti “nýtt mat”
á hvorutveggja. Þessa gengur dr.
Möller þá heldur ekki dulinn. —
Hann álítur t. a. m. að ofmælt sé.
að kalla prédikanir þessar “ramm-
íslenzkar,” eins og prófessor Magnús
Jónsson hefir gert, eða aö tala um
Vídalín sem "ef til vill íslenzkasta
keanimanninn, sem íslatid hafi átt."
eins og sá hefir gert, sem þetta rit-
ar, að minnsta kosti verði að taku
fram um leið hvað átt sé við með
því. Hann vill og gera minna úr
bibliu þekkingu Vídalíns, þekkingu
hans á klassískum bókmenntum og
kirkjufeöraritum, þar sem sanna megi,
aö Vidalin ausi flest þaö úr heim-
ildarriti sinu. Harmoniu. Mikiö af
þeim lærdómi. sem menn finni hjá
Vidalín og dáist að, sé þaðan feng-
ið. Hann vill ekki heldur við það
kannast hjá séra M. J. að það sé
“mælskan, sem k,4lli ritnine&ror'ðin
oft og einatt fram í heilum fylking-
um,” því að þessar heilu fvlkingar
ritningarstaða í ræðum hans hafi lest
ur Harmoniu “kallað fram.”
Dr. Möller telur sig litt sammála
þeirn, er þetta ritar, um það. aö
Vídalin komi 'í prédikunum smum
fram sent ákvéðinn tálsmaður Aíf-
eskrar kristindómsskoðunar. Þrátt
fyrir allan rétttrúnaö sinn sé Vádalin
alls ekki svo lúterskur sem venjulega
sé talið. — Réttlætingu af “trúnni
einni” sé þar alls ekki haldið fram.
TViínrhngtakið hjá Vídalín sé alls
ekki hið rétta lúterska: Velgjörning-
ar Krists og meðal þeirra sáluhjálp-
in, er sé einn þeirra, “heyri oss ekki
til” eftir skoðun Vídalins — fyr en
vér fullgjörum þaö, sem af oss heimt-
ist” — menn réttlætist m. ö o. aðal-
lega af vcrkunum! Þess vegna telji
Vídalin oss umfram allt nauðsynlegt,
að vita “hverjir séu þessir sérdeil-
is hlutir, sem guð krefur af oss, liVað
ef vér framkvæmdunt, gjörir oss ei-
liflega sáluhólpna.” M. ö. o. sálu-
hjálpin er samningsmál milli guðs
og mannsins. F.innig skoðun Víd-
alíns á ritninguríni sé ólútersk, þar
sem hann skoði ritninguna aðallega
sem lögbók. Loks sé skoðun Vidal-
íns á sakramentunum og hinu kirkju-
lega embætti alls ekki lútersk, þar
sé Vídalin miklu fremur “smitaður”
af hinum enska heittrúnaði, sem fyrir
oss yerði í "Skyldu.” En þar sé
siza hahlið fram hreinni lúterskri,
heldur kalvinskri kenningu. Dr. Möl-
ler lýsir kristindómsskoðun Vídalins
(sem þó minna beri á hinu lúterska
en kalvínskra), sem hafi að markmiði
siðferðilega betrun lifernisins.
slíkur kristindómur hljóti fyr
síðar að leiða yfir skynsemistrú.
Trúarinnileikans saknar hann mjög í
prédikunum Vidalíns. Styrkleiki
Vídalíns sé ekki á sviði trúfræðinn-
ar. Sem siðameistari ?é Vidalín
mesturÁ
En þrátt fyrir það, sem höfundur
finnur postillunni og kristindómsboö-
skap hennar til foráttu, kannast hann
þó við óvenjulegan kennimannlegan
kraft í ræðum þessum, karlmennsku
og djarfræði og mikla mælsku, stund
um samfara blóðugri kaldhæðni,
ekki sízt þar sem hann deilir á nienn
vegna breytni þeirra. Ahrif þeirra
séu að vísu rniklu meiri í siðferðis-
áttina en trúaráttina, en það sem
einkum hafi gefið þeim gildi og skap-
að þeim langlífi sé raunhæfni þeirra
og hve frásneiddar þær séu öllu skýj-
afálmi fjarri virkileika lifsins.
"Eins og postillan, fléttuö saman
af auðfengnu efni og upprunalegu,
er orðin til og eins og hún hefir haft
ábrif á menn bæði ineð kostutn sín-
um og göllum, mun hún um langan
aldur standa sem tilkomumikið minnis
mark unt andlegt líf á íslandi á
*Myndi ekki einmitt þetta hafa
valdið hinum miklu vinsældum, og
áhrifum Vídalins meðal lslendinga,
auk snilklarlegrar framsetningnr?—
Ritstj. Hkr.
þeim timum, þegar þjóðarkreppan var
sem allra mest, enda þolir hún fylli—
lega samanburð við samskonar verk
innan bókmennta annara þjóða. ekki
sizt fyrir áhrif sin á seinni tíma.”
Allar staðhæfingar höf. um prédik-
anir, hverja fyrir sig og postilluna i
heild sinni, rökstyður hann með til—
vitnunum í bókina sjálfa og bækur
þær, sém Vídalín hefir einkum stuðsí
við. Þetta gerir bókina að vísit
nokkuð erfiða aflestrar, en hjá þvk
verður ekki komist í visindalegu riti
eins og þessu.
En þótt einum og öðrum kunni a$
finnast ljóminn um nafn Vídalins
verða minni en áður við það. sem
höf. heíir í Ijós leitt, með rannsókn*
urn sínum, þá á hann engu að siður
þakkir skyldar fyrir þetta rannsóknar
starf sitt, fyrir þá miklu iðn og elju,.
sem liann hefir starfað með við sanm
ingu þessa rits. Að niðurstaða ranu
sókna hans hefir, að því er sérstak-
veg en landar og dáendur Vidalíns
kynnu að liafa óskað, það er hlutur
sem ekki verður böf. til foráttu fund-
inn. Vísindamannsins er að grensl-
ast eftir sannleikanum og öðru ekki.
Og því lögmáli hefir dr. Arne Möller
viljað hlýða í þessum rannsóknum
sínum og eng’u öðru. — 1 heild sinnt
er þetta vandað rit höfundi þess til
mikil& sóma.—Lesb. Mbl.—Dr. J. H.
Hér Er Heiisa
Hjálpaðu þér sjálfur
Góð mjólk er fullkomnasta
næring, sem gefin verður
sérhverjum meðlim fjöl-
skyldunnar.
CITY
MILK
er öruggasta hreina, geril-
sneydda mjólkin. Gefið
börnunum meira af henni.
Sími 87 647
En
eða • lega postilluna snertir, orðið á annan
Greiðið Atkvæði með
og Endurkjósið
ALDERMAN
F. H. Davidson
Sem Alderman fyrir
Ward Two