Heimskringla - 18.12.1929, Síða 4

4. BLAÐSÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 18. DES., 1929
Sonar-bætur
(Úr sögu Þorsteins hvíta)
Dimt er þrátt í hug
Hof goðans hvíta,—
Döpur aðgreining
Dags og nætur.
Iðju- og yndis-laus
Endar hver dagur.—
—Sýnir svefninn mynd
Sonar látins.
Ber að g'arði gest,
Glæsilegan.
—Bjart er yfirbragð,
Og allur svipur
Hreinn,—og hreyfing hver
Hreysti-vottur.—
Ber fram bón:—að hitta
Blindan öldung.
Krýpur hans við hlið
Og höfði lýtur:
“Sár er sú mín þrá
þinn son að bæta.
—Víða lá mín leið,
Um lönd og sævi.
—Friðlaus hugur æ
Mér hingað beindi.”
“Þigg hér sonar-gjöld
í gullnum sjóði.
—Eftir lögum iands
Og lýðs, er boðið.—
Hér er hönd fram rétt
Og heitir trygðum.
—Bindum vinmál þau
Er vara nrunu.”
Hægt og hóglega
Er honum svarað:
“Vilt þú vekja harm,
Mér varnar-lausum?
Gull er fánýtt gjald
Föður blindum.
—Son minn vil ég ei
í sjóði bera.”
“Þigg þá höfuð mitt—
í hendur þínar
Legg ég líf og fjör,
Ef létti harm þinn.”
Beygir höfuð bjart—
Og bíður dóms þess,
Er hann skilur sér
Skylt að hlíta.
Hægt og hóglega
Er honum svarað:
“Ei er missir einn
með öðrum bættur.
P'Vítt er höfuð þitt,
og hjarta göfugt.
Dæmi ég þig til lífs
Eii dauða eigi.”
“Kom í hús mitt heill,
Sem hjartkær sonur!
Vinn þú verk hans öll,
Og veg minn lýstu!
Víst mun hugur hans
Er hneig svo ungur,
Hafa sólstafi sent mér
um svarta nótt!”
—Jakobína Johnson.
Um uppruna jóla
ýmsra jólasiða
Ag uppruna til eru jólin heiðin há-
tíð miklu íremur en kristin. í guð-
spjöllunum er ekkert sagt um fæðing-
ardag Jesú og fyrst framan af héldu
kristnir menn enga hátíð til minning-
ar um fæðingardag hans. Þegar
loks var byrjað að halda fæðingar-
dag hjns hátíðlegan, voru menn í
miklum vafa um hvaða dagur það
ætti að vera. I riti einu eftir Klem-
enz frá Alexandriu, einn af kirkju-
feðrunum, sem var samið milli 193
og 211 e Kr., er hanntalinn fæddur 18.
nóvember, en höfundurinn getur þess
jafnframt, að menn séu engan veg-
in á eitt sáttir með það. Sumir
töldu hann fæddan í apríl, aðrir í
maí og enn aðrir í marz. Sú skoðun
að hann væri fæddur 6. janúar varð
samt lang almennust. * Hún átti upp-
tök sín á Egyptalandi og breiddist út
þaðan; en samt er vafasamt hvort
hún var nokkurntíma viðtekin í vest-
urhluta rómverska rikisins, eða hvort
yfirleitt að nokkur fæðingarhátíð var
haldin þar fyr en um miðja fjórðu
öld.
Liberíus páfi fyrirskipaði árið 353
eða 354 að 25. desember skyldi haldinn
hátíðlegur sem fæðingardagur Jesú.
Sá dagur var svo viðtekinn smám
saman, fyrst i vesturhluta rómverska
ríkisins og síðan í austurhluta þess.
Ymsir kristnir rithöfundar frá þeipi
timum skýra frá, hvenær farið var að
halda þann dag hátíölegan í stærri
borgunum.
En hvers vegna valdi páfinn þepna
dag?
Sú skoðun hafði smám saman rutt
sér til rúms að holdgun Krists bæri
ekki að telja frá þeim degi, er hann
fæddist, heldur frá því að hann var
getinn. Menn héldu að það hefði
skeð á vorjafndægrum eða á sama
tima á árinu og sköpun heimsins;
en af einhverjum ástæðum var því
trúað, að sköpun heimsins hefði gerst
á vori. 25. desember var þvi sá
dagur, er var talinn líklegastur fæð-
ingardagur hans. En svo vildi líka
til að 25. desember var mikill hátíð-
isdagur meðal heiðinna manna, og et
ekki óliklegt að páfanum hafi þótt sá
dagur heppilegur, sökuny þess að það
dró athygli kristinna manna frá
heiðnu hátíðahaldi að koma kristinni
hátíð á þann dag. Samt eru ekki
beinar sannanir til fyrir þvi að svo
hafi verið. En eftir því sem kirkj-
an eltist, var það álitið ósaknæm-
ara að taka upp heiðna siði, sem
Hvort sem Liberíus hefir ætlað sér
að gera þessa þjóðlegu tyllidaga að
kristinni hátið og á þann ’ hátt að
draga athygli manna frá heiðnum hug
myndutn, eða að það hefir verið
hrein og bein tilviljun að kristna há-
tíðjn kom í stað- hinnar heiðnu, þá
er víst að margir af siðum þeim er
fýlgdtt Satúrnshátíðinni voru teknir
upp i jólagleðina. Leikir, gnægð
matar og drykkjar, kertaljósin, gjaf-
irhar og sá siður að baða sig fyrir
hátíðina urðu að kristnum jólasið-
um. Jólagleðin stóð í sjö daga
eins og Satúrns-hátíðin. Skrípa-
búningar og ýmiskopar annar gleðskap
ur, sem tíðkaðist á Satúrnshátíð-
inni voru teknir upp á kjötkveðjuhá-
tíðinni (carne valej og hafa haldist
við á henni fram á þenna dag.
Með þjóðum af tevtónskum upp-
runa voru jólin miðsvetrarhátíð, sem
var haldin þegar dag tók að lengja
rétt eftir vetrar sólhvörf. Jólablótin
voru fórnfæringar til “gróðrar” og
árs og friðar. Á Norðurlöndum var
Freyr, sem var guð gróðrar Og frjó-
semi blótaður upi þetta leyti, en bæ-
heimskar sagnir skýra frá, að hið
sama hafi átt sér stað meðal þjóð-
flokka þeirra, er byggðu Mið-Evrópu
löndin. Svínum (jólageltinumj var
einkum fórnað, .og er svo að sjá, sem
menn hafi hugsað sér að sú fórn-
færing stæði i sambandi við frjósemi
jarðarinnar. í Svíþjóð hefir sá
siður lengi haldist við, að baka brauð
fvrir jólahátiðina, sem var nefnt jul-
galt, og var það stundum látið vera
í laginu líkt og svín. . Mylsnan af
brauðinu var geymd og látin í jörð-
ina inn le(ð og sáð var á vorin. Sýn-
ir sá siður að menn hafa upprunalega
enda voru fylgjendur hennar ofsóttir. hugsað sér að fórnfæringin væri bein
Hér er ekki rúm til að skýra nán- l"'is til þess að auka gróður jarðar
höfðu verið hin mesta andstyggð í
augum hinna fyrstu kristinna .manna.
Þessi rómverska hátíð, sem hald-
in var 25. desember, var fæðingar-
hátíð guðsins Miþra.
Miþra átrúnaðurinn er mjög merki-
legur og á sér langa sögu. Miþra
var upprunalega arýanskur guð. Hans
er getið í Rigvedu, einni af hinum
helgu bókum Hindúa. Þar er svo
að orði komist um hann, að hann
sameini menn og horfi á þá sem yrkja
jörðina með stöðugu auga. Þetta
bendir á að hann hafi verið sólarguð.
Hans er víðar getið i hinum helgn
ritum Hindúa í sambgndi við guðinn
Varuna. I persneskum fornritum er
hans lika getið víða, og er hann þar
nefndur Ijós heimsins, vörður sann-
leikans og orðheldninnar og sá, er
hjálpar sálum rétttrúaðra til þess að
komast til sæluimar bústaða. Mieð
Persum var hann einnig bardagaguð.
Átrúnaðurinn á Miþra breiddist út
vestur á bóginn og varð fyrir margs-
konar áhrifum. Til Rómaborgar
barst hann, eins og svo fjölda marg-
ar aðrar austurlenzkar trúarhug-
myndir, með hermönnum, þrælum og
kaupmönnum. Fjöldi manna af
hærri stéttunum aðhyltist hann, en
alþýðan síður. Áletranir og piynd-
ir sem sýna helgisiði Miþratriiar-
manna hafa fundist mjög viða, eink-^
um þar sein rómverskar hersveitir
höfðust við. Á siðasta fjórðungi
þriðju aldar stóð Miþratrúin með
mestum blóma og ýmsir fræðinienn
hafa staðhæft að hún hafi um tíma
verið hættulegur keppinautur krist-
indómsins; en eftir að kristindómur-
inn varð lögskipuð trú, fór henni að
hnigna, og smám saman dó hún út,
ar frá hugmyndum og heigisiðum
Miþratrúarmanna. Aðeins skal það
tekið fram, að trú þeirra var í raun
og veru sólardýrkun — Miþra var
sólin. Sólin fæddist á ný eftir hver
vetrarsólhvörf, er dagur fór að lengj-
ast. Þess vegna var 25. desember
dies natalis solis invicti, þ. e. fæð-
ingardagur hinnar ósigruðu sólar.
Vikan næsta á undan 25. desember,
frá 17. til 24. var mesta gleðivikan á
öilu árinu í Rómaborg — hún var
Satúrns-hátiðin, saturnalia. Þá var
skólum Iokað, engum afbrotamönnum
var refsað, þrælar sátu til borðs með
húsbændum sinum og menn skiftust
á gjöfum. Gjafirnar voru oftast
vaxkerti og leirbrúður, sem börnum
voru gefnar. Yfir höfuð gerðu menn
sér glaðar stundir, átu og drukku
meira en venjulega og skemtu sér við
margskonar leiki.
ínnar. 1 fornsögum vorum er oft
getið unt jólablót og jólaveizlur, eins
og allir kannast við sent þær hafa
lesið.
Sú trú mun hafa verið útbreidd á
Norðurlöndum, að illir andar væru
á sveimi um jólaleytið. Efalaust
hefir hún stafað af því, að menn
hugsttðu sér slíka anda helzt á ferð
í mannheimi, þegar nóttin var lengst.
Samskonar trú er einnig að finna
annarsstaðar. t Persíu og á Grikk-
landi til dæmis héldu menn, að sálir
framliðinna heimsæktu mannabústaði
á vissum nóttum. Menn trúðu því
að árgæzka færi eftir því, hverni.g
tekið væri á móti þessum gestum.
Þess vegna var mikil áherzla lögð
á það að hreinsa híbýlin og prýða.
Margir jólasiðir, sem verið hafa við
lýði til skamms tíma etga rætur sínar
að rekja til þessarar trúar. í norð-
Lítil þjóðernishvöt
Milli tveggja meginlanda,
mararbotns á hæsta granda,
eitt er smíði alvalds-handa
—alda prýði frumleikans—
reist var fyrir minni manns.
Eyjadrotning umvöfð höfum
eldi skírð, með jökultröfum.
Náttúran með stórum stöfum
steindann greypti á enniskrans
fangamarkið meistarans.
Loksins eyju fríða fundu
farkappar með víkingslundu.
Gáfu nafn, en ekki undu
einir þar sem höfðu gist.
—Þótti daufleg vetrarvist.
Sigldu burt á sumri næsta,
sögðu margt um landið glæsta,
nægta kosti nefndu stærsta.
—Nafnið hafði mistekist.
Svo var ísland fundið fyrst.
Þá var neyð í Noregslöndum,
níðst á frelsi og tryggðaböndum.
Ræningi með hjör í höndum
helgum spillti þjóðarfrið;
bændur felldi og búalið.
Lævís öllum brögðum beitti,
beztu mönnum helju veitti;
ekkert landsins lögum skeytti,
launmorð drýgja sveifst ei við.
—Einvald hans var mark og mið.
Héraðanna höfðingjarnir
—hugumstórir, framtaks gjamir—
hraustar sýna vildu varnir,
varð þó handaskolum í,
—ósamheldnin olli því.—.
Heldur en láta kóng sig kúga
kusu burt af landi snúa.
Hlöðnum farmi fjárs og hjúa
fleyttu skeiðum. — Eyjan ný
óðúl gat þeim gefið frí.
Þangað komu kóngasynir,
kempur frægstu — goðavinir.
Eftir sátu heima hinir
—heimóttir síns eigin lands—
krupu að fóturn kúgarans;
týndu fornum frelsislögum,
feðratungu, kvæðum, sögum,
kortungsþræla háðir högum,
helgar taugar ættarbands
seldu fyrir konungs krans.
Til þess stofnað vel þó væri,
vit og drengskap með sér bæri,
yfir lýðvalds landamæri
læddist einhver skuggi þá
—eins og draugur húsum hjá,
sem að varð að illum anda—
ódauðlegum myrkrafjanda,
—eyðilegging allra landa,
auðs og valda blinda þrá
alheims dýpsta djúpi frá.
Ólyfjan og eitri stráði
yfir land og bölvun sáði.
Heljarvættur haldi náði
hugum á svo spilltust brátt.
Dyggðir urðu að lúta látt.
Velsæmd, mannúð, vit og snilli
voru tveggja elda milli
Ágirnd, heift og hrokinn illi
heimtu blóð fyrir stórt og smátt.
Rufu dæmda og svarða sátt.
Fyrirmyndin fagra spiltist,
framsókn út á glapstig viltist;
gervalt þjóðlíf glæpum fyltist
grimd og lymska fengu völd,
refs er studdu ráðin köld.
Vit og stilling stærstu manna
stóðst ei vélráð svikaranna;
falla varð hið fagra og sanna;
færðist yfir myrkra-öld,—
—sorgleg þjóðar syndagjöld.
Hörð og sár var hegning þjóðar,
horfnar allar vættir góðar,
Urð og Saga sátu hljóðar
Sökkvabekks á yztu rönd,
drúptu látt og hreyfðu ei hönd.
Undir laga urðu verðir,
eiðrofar og lyga-Merðir,
valda stjórnar voru gerðir,
vit og manndáð hneppt í bönd,
blóðugan hristu böðlar vönd.
Mitt í þessu myrka veldi
mannvits lýsti þó af eldi,
sjálfstæðis á síðsta kveldi,
sagnafræða meistarar
afbragðs verk sín unnu þar;
þó ei launin önnur yrðu
en þá glæpalyddur myrðu.
List og speki að vettug virðu
vígaferla ribbaldar
—sönnu og fögru sintu’ ei par.
Láu frægð og fræði í molum,
fór þá allt í handaskolum,
samt í þjóðar köldu kolum,
—kulnað þó að virtist skar
fólust neistar hér og hvar,
sem að urðu að báli björtu
burt er hrakti myrkrin svörtu
vermdi þjóðar hugi og hjörtu
herti viljann framkvæmdar.
Aftur komin voröld var.
Þannig er vor þjóðarsaga
þulin fraip til vorra daga.
Nú er bjart um bygð og haga*
bjarmi roðar sérhvern tind,
ljóma slær um lög og strind.
Hugvits andar hver af öðrum
hefja sig með stæltum fjöðrum
upp að hæstu himinjöðrum
hugsjóna þar fyrirmynd
baðar sig í ljóssins lind.
Foma speki og fræðisólin
feðra skín um höfuðbólin.
Sjálf er aftur sezt á stólinn
sagna og lista dísln fróð.
Bragi á hörpu leikur ljóð.
Andlegrar til aðals tignar
eru fornar listir stignar.
Vættir landsins heilla hygnar
heilsa sinni kæru þjóð,
glaðar upp á gamlan móð.
Er ei sómi að eiga slíka
ættarþjóð af gáfum ríka?
Skyldum vér ei láta oss líka
lofstír þann er fær hún hjá
öðrum þjóðum út í frá?
Ættleri er >llt að vera.
Eigum við þá skömm að bera
umskiftinga úr okkur gera?
aðein^,til að svalað fá
hégómsleikans heimsku þrá?
Eigum vér,—sem als-ónýta—
ættar helga bandið slíta
fúsir þeirri heimsku hlíta
hverfa eins og dropi í sjá,
eða hrakið stormi strá.
Fráskilda oss feðrum telja,
frumburðar vorn rétt að selja
og þann kostinn verri velja
vor sem framtíð byggist á
þjóðar trygð og tengsli smá?
Eigum vér frá oss að kasta
ættargripnum dýrmætasta,
fornheilaga og fallegasta
frummáli sem jörðin á?
Drottinn! oss því forða frá;
heldur lát sem lengst oss tala
ljúfa málið íslands dala;
þegar börnin byrja að hjala
bend oss, þeim í huga skrá
alt, sem gleymast ekki má.
Aldafaðir landa og lýða!
lát vort erfðamarkið fríða
eðli vort og athöfn prýða
öðrum lýð þó blöndumst vér
vel'þá niðjum vorum fer.
Veröur neinn í nýju landi
nýtari maður, þó hann bandi
frá sér ást á feðralandi,
forn og ný sú skoðun er;
sama gilda hlýtur hér.
Fyr þá gistu fylkis hallir
feður vorir þóttu snjallir.
Stígum því á stokk og allir
strengjum-heit að vera menn
tíginbomir.—Tvent í senn.
Amerískir fslendingar.
—engir þjóða frávillingar
heldur óðals arfborningar
ættarmót er sýna þrenn.
Til þess nógur tími er enn.
Þorskabítur.
urhluta SvíþjóSar var það siður
aö undirbúa sérstaka máltíð fyrir
gesti jólanæturinnar. Var allt haft
til reiöu um leið og fólk fór til
kirkju á jólakveklið. Múnkur'íinn
í Bæheimi, sem ritaði í síðasta lagi á
15. öldinni, getur um samskonar siði
þar.
Leifar af þessum átrúnaði er jóla-
hafurinn á Norðurlðndum, sem var
einskonar ófreskja er færði börnun-
um gjafir. Þá kannast allir við Grýlu
og jólasveinana, sem voru ófreskjur
í isl. þjóðtrú, er voru á ferð um
jólaleytið, og voru hæt^ulegar börnum,
sem ekki höfðu verið hlýðin.
Öll þessi trú á illar verur og sálir
framliðinna, er voru á ferð um jólin,
er efalaust leifar af æfagamalli anda-
trú (animismus) og forfeðradýrkun,
sem virðist hafa verið mjög útbreidd-
ar og finnast meðal óupplýstra mann-
flokka um allan heim.
Á Englandi og Skotlandi voru jólin
fyr á tímum haldin hátíðleg með
glaum og gleði. Hjátrú virðist hafa
verið minni þar í sambandi við jólin
heldur en víða annarsstaðar. Einn
y
helzti jólasiðttrinn þar var sá, að
kasta stórum trédfumbi (The Yule