Heimskringla - 21.01.1931, Síða 2

2. FUAJÐSIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 21. JANCrAR, 1930-
Frá Lapplandi
Lappar og hreindýr eru tvö hug'
tök, sem flestum dettur jafnsnemma i
hug. Hreindýrarækt hefir verið at-
vinnuvegur Lappanna frá alda öðli,
eða siðan sögur fyrst fara af þeim. En
þær fyrstu upplýsingar um Lappana
er að finna í bók, sem heitir Germania
frá 98 e- K., Qg er bók þessi saman af
rómverska rithöfundinum Tacitus. —
Lappamir eru sama fólk og áður köll-
uðust Finnar og alloft er getið í göml-
um sögum. Finnakerling var það, er
forðum sagði fyrir um flutning Ingi-
mundar gamla til Islands. 1 sögpim
þessum eru Finnarnir oft riðnir við
fjölkyngi og galdra. Nafnið Lappar,
sem þjóðflokkur þessi ber nú, hafa
Norðurlandabúar gefið þeim, og er
talið vera dregið af Lappalæni, sem er
staðarnafn, en aðrir halda að sé dreg-
ið af að löpa, sem þýðir að hlaupa, og
að það hafi aftur verið dregið af þvi,
að þeir vóru svo fljótir á skíðum, að
það var sem þeir hlypu, en notkun
skiða er frá Löppunum komin, og
hafa Norðurlandabúar lært af þeim
að n0ta þau. Sjálfir kalla Lappamir
sig Same, sem þýðir aðeins fólkið
Lapparnir em sérstakur kynflokk-
ur, eða af sama kynflokki og Finn
ar, en um það eru þó mjög skiftar
skoðanir. Þeir eru litlir vexti. Efri
hluti líkamans er langur í saman
burði við neðri hlutann. Höfuðið er
allstórt, breitt, kjálkamir 0g kinn-
beinin standa mikið út, augun em
oft móbrún, nokkuð dökk og fjörleg,
hárið er svart og slétt, og hörundslit-
urliturinn brúnleitur eða öskugrár. —
Sumir halda því fram, að þessi mó-
rauði hörundslitur stafi af reyknum
í kofum þeirra og af því að þeir séu
heldur latir að þvo sér.
A gönguferðum mínum um heiðar
og fjöll Lapplands og Jamtalands
heimsótti eg nokkrar Lappafjölskyld-
ur. Er mér sérstaklega í minni koma
mín til fyrsta Lappans, sem eg sá og
talaði við. Eg og félagi minn fór-
um snemma morguns af stað fram I
afdal einn, sem liggur fram á milli
hæstu fjallanna í Jamtlandi og er
dalurinn 700 m. y. h. Hann er vax-
inn kræklóttu, lágvöxnu birki, með
bröttum f jallshlíðum á báða vegu. Þar
langt fram í dalnum býr Jónas Mar-
tensson, svo heitir Lappinn, sem við
ætluðum að heimsækja. Félagi minn
þekkir hann vel, siðan fyrir nokkrum
árum að hann dvaldi hjá Jónasi heila
viku. 1 dalnum eru 6 fjölskyldur og
eru allir k0famir saman eða skamt
á milli þeirra. “K0tumar” (kaata
heitir bær Lappans) em allar eins í
laginu og topptjald, þar sem efsti
toppurinn er tekinn af- Máttarvið-
irnir eru tvennar sperrar og em bit-
ar á milli þeirra efst og mynda fer-
hyrnt op þar sem reykurinn fer út
um, sfðan eru birkihríslur reistar ská
hallt upp hringinn í kring og þakið
með torfi eða mosa. Við berjum að
dyrum hjá Jónasi. Fyrir innan er
svarað “stig paa” á sænsku með
löppskum hreim. Það fyrsta sem við
sjáum er eldur og reykur. Við göng-
um nú inn og heilsum fólkinu, sem
er húsbóndinn, Jónas Martensson,
kona hans og dóttir. Þegar það er
SAFNIÐ
POKER HANDS
Sem eru í
TURRET Fine Cut Tóbaki.
Fyrir þær getið þér fengið
dýrmæta muni
POKER HANDS
SKEGG-
BURSTI
Fjögur
setti af
Poker
Hands
BLYSLJÓS
Fimm setti af
Poker Hands
VEKJARA KLUKKA
eru einnig í eftirfarandi alþekktum
tóbakstegundum:
Turret Sigarettur_
IDssie pSotfiii
ireyfiltofeaM.
Stojiewall JacElsoiii
Viffkdllar
(fimm í hverjum pakke.)
)^dens plöti
reyl&t©]ba]&
Big| B©tsí
m1* n t o B a fe
WincHester
MillBainR
Si^arettur
Bex
Siggarettnar
OM
tobaR
AXLA-
BöND
Tvö setti
af Poker
Hands
SPIL
Eitt sotti af
Poker Hands
KORKTREKKJARI
Fimm setti af Poker
Hands
BROÐA
Átta setti
af Poker
Hands
Tvö setti af Poker
Hands
KETILL
WEAR-EVEB
Tíu setti af Poker
Hands
búið rennur vatnið í striðum straum
niður kinnar mínar, sem eg gráti há-
stöfum, og er eg sannarlega feginn
þegar Jónas býður mér að setjast
niður, þvi að niðri við grjótið ber
ekki eins mikið á reyknum.
Settist eg nú flötum beinum á gólf-
ið, sem allt var þakið hris, og fór
nú að virða fyrir mér “kotuna” og
fólkið. Þetta er eins og æfintýri fyr
ir mér, að sitja nú við arinelda hjá
Löppum uppi á háfjöllum. K0tan
er lág, rétt sv0 að maður getur stað-
ið uppréttur um miðbik hennar, und-
ir reykopinu á miðju gólfi er eldurinn
og þar yfir hangir kaffiketillinn á
krók. Crt við vegginn gegnt dyrun-
um er eldhússkápurinn, sem virðist
vera tveir sykurkassar hver niðri i
öðrum. 1 skápnum eru eldhúsáhöld-
in, matarílát og matarleifar. A gólf-
inu stendur stórt fat með nýsoðnu
hreindýrakjöti. Crt við vegginn er
rúmfötunum vafið saman á daginn.
A kvöldin eru þau breidd út á gólf-
ið, sem allt er þakið hrís. Rúmstæði,
stóla eða borð nota Lapparnir ekki.
Þótt allt sé fátæklegt í "kotunni” er
hún þó heimilisleg og notaleg. En
þegar kalt er, fer hitinn reyndar fljótt
út, vegna þess hve reykopið er stórt.
og þótt heitt sf á kvöldin, þegar farið
er að sofa, er allt gaddfreðið að
morgninum. Og 30—40 stiga frost á
C. er ekkert óvenjulegt á þessum
slóðum.
Þegar eg hefi virt fyrir mér "kot-
una” og innihald hennar, og jafnað
mig i augunum, fer eg að rabba við
| karl. Honum þótti engu minna gam-
an að hitta Islending en mér að hitta
Lappa, og k0m það báðum 0kkur i
gott skap og ræddum við Iengi og vel.
Jónas er ósvikinn Lappi i útliti, frek-
ar lítill, dálitið skorpinn í andliti og
minnir mann ósjálfrátt á kræklótta
birkihríslu. Karl er fámáll; i fyrstu
verð eg að toga hvert orð úr honum,
en hann sígur á, svörin koma djarleg
ar og ákveðnara, og þegar hann finn-
ur að eg er ekki að spyrja hann til
þess að gera gaman að, heldur til þess
að fræðast um hagi Lappanna, verð-
ur hann frjálslegri og opinskárri;
annars eru Lapparnir feimnir eða
hræddir við að láta aðra vita hugs-
anir sinar, alltaf er eitthvað leynd-
ardómsfullt við þá. Eg spyr Jónas
um trúarbrögð Lappanna og hjátrú,
það er hann tregur til þess að tala
um. En um hreindýrarækt og dýra
veiðar vill hann gjarna spjalla. Eg
spyr hann um möguleika fyrir hrein
dýrarækt á Islandi. Flestir Lappar
stunda hreindýrarækt (nokkrir eru
fiskimenn) og hafa stórar hjarðir.
Oftast halda n0kkrar fjölskyldur
saman 0g fylgjast þá að öll þeirra
hreindýr. Þessar stóru hjarðir þurfa
eðlilega mikla haga, og rása þær því
mikið. A veturna eru Lapparnir með
hjarðirnar niðri í skógunum og jafn-
vel niðri við ströndina. Þegar vorar,
flytja Lapparnir með alla sína búslóð
upp tii afdala og fjalla. Ferðalög
þessi eru oft hinar mestu glæfraferð-
ir. Mat sinn, tjöld, fatnað, áhöld og
börn reiða þeir á hreindýrunum. —
Bömin láta þeir í dálítinn kassa, sem
er svipaður i laginu og flatbotnaður
bátur, binda vandlega yfir með skinni
svo að aðeins sér á nefið og i augun.
Þeir þurfa yfir margar ár að fara
sem eru kaldar og miklar í leysing-
unum> og er það oft hin mesta þraut
að koma dýrunum yfir vatnsfallið,
og tekur það stundum fleiri daga. A
nóttunni sofa þeir i tjöldum. Af
svefni verður stundum ekki mikið, því
að þeir þurfa að vaka yfir hreindýr-
unum, svo að þeir missi þau ekki út
í buskann. Þegar upp i birkiskógana
kemur, staðnæmast þeir- oft þar á
meðan hreinkýmar bera og kálfarnir
stálpast. Siðan er haldið áfram upp
á heiðarnar, þar kunna hreindýrin við
sig; þau em eins 0g féð, að þau vilja
vera einhversstaðar hátt uppi; þau
eru sérstaklega hrædd við mýið,, sem
ætlar að gera út af við bæði menn
0g skejnur niðri í skógunum, þegar
logn er á kvöldin og heitt. Svo þola
þau illa hitann, og ef verulega heitt
er, standa þau oft tímunum saman
uppi á kletti, þar sem blástur er, eða
við snjóskafl;; er þá illmögulegt fyrir
Lappana að i*eka þau niður í dalina.
Þangað vilja þau ekki. Aður ráku
þeir hjörðina heim á hverju kvöldi,
til þess að mjólka, en nú eru þeir
hættir þvi, en hafa i þess stað geit-
ur, sem þeir hafa heima við “kotum-
ar”. En í júlí smala þeir til þess
að marka, svo þurfa þeir alltaf öðru
hvom að ná í hreindýr til þess að !
slátra og eta. Þau eru stygg og erf-
itt að ná þeim, en Lapparnir em ekki
ráðalausir. Þeir ná þeim með svo-
kölluðum “lasso”. Það er langur
kaðall með lykkju á endanum, og
kasta þeir því þannig, að lykkjan falli
yfir hornin. Eru þeir mjög leiknir i
þessu. Á sumrin eiga Lapparnir náð-
uga daga. Þeir mjólka geitumar og
fara einstöku sinnum á silungsveið-
ar; annars sitja þeir mest í “kotun-
um” til skiftis hver hjá öðrum 0g
skrafa saman, gera við föt 0g skó,
smíða sleifar og ýmsa smámuni, sem
þeir síðan selja ferðamönnum. Þeir
lesa dálítið, hafa fréttablað, sem
skrifað er á löppsku, og er núverandi
ritstjóri þess menntaður Lappi, lög-
fræðingur. Blaðamennska þeirra er
allgömul. Eg hefi séð útdrátt úr
grein úr Lappablaði skrifuðu löngu
fyrir aldamót, og var þar með^I ann-
ars grein um Islendinga. Segir þar
að Danir hafi farið mjög illa með
okkur, svelt okkur og kúgað á allar
lundir, og sé það orsök til hins mikla
flutnings til Ameríku. Lapparnir eiga
nokkra rithöfunda, en merkastur er
Jóhann Thusi, er skrifað hefir stóra
bók um Lappana og lifnaðarháttu
þeirra, og heitir bókin “Muittalus sa-
mid birra”.
Þegar kemur fram í október eða
nóvember, fer að harðna um Lappa
á heiðunum. Þá verða þeir að taka
upp búslóð sína á ný og leggja af
stað niður í byggðina. Þá er oftast
kominn mikill snjór og láta þeir þvi
hreindýrin draga sleðana með far-
angrinum, og eru þeir eins og flat-
b0tnaðir bátar í laginu. Sitja þeir
0ft sjálfir í sleðanum og aka alltaf
við einteyming. Þarf hina mestu
leikni til þess að stýra, þvi hreindýr-
in eru mjög óstýrilát og hlaupa hratt.
Oft staðnæmast Lapparnir ofar-
lega í skógunum, slá þar tjöldum og
halda þar til um jólin. Jólin eru
þeirra mesta hátíð og er þá mikið
að gera. Það þarf að sauma ný föt,
því sá sem ekki fær ný föti um jólin
á á hættu að verða étinn af Stallo, en
Stallo er hinn versti óvættur, að hálfu
leyti maður og að hálfu leyti einhver
ólýsanleg ófreskja. Þá þarf að slátra
jóla-hreinuxanum, höggva brenni,
þurka af öllu og þvo, og svo má ekki
gleyma að bera nóg vatn inn í “kot-
una”, því að ef það er ekki nóg, þá
sýgur Stallo heilann úr fólkinu. Allt
verður að vera kyrrt og hljótt um
jólin. Enginn má vinna handartak.
nema brýn nauðsyn sé, t. d. að verja
hjörðina fyrir úlfum, flá hreindýr,
sem úlfurinn hefir drepið e. þ. 1. Við
Stallo eru Lappar hræddir og gæta
því allrar varúðar, til þess að æsa
hann ekki upp.
írlfurinn er næst versti óvinur
Lappanna. Stallo er hættulegastur,
en úlfinn er þeim þó verst við og kalla
þeir hann öllum illum nöfnum. Verða
þeir reiðir 0g komast í vígamóð, þeg-
ar þeir minnast á úlfinn. trlfarnir
eru aftast í hópnum 0g sitja um hjörð
ina og ráðast á hana þegar þeir sjá
sér fært; verstir eru þeir þegar
hart er á vetuma. Ef úlfarnir kom-
ast í hjörðina, drepa þeir og rífa i
sig svo mikið, sem þeir komast yfir
og verða þau dýrin, sem undan kom-
ast, svo hrædd, að hætt er við að
Lapparnir missi alla hjörðina út i
buskann, nái henni oft aldrei, eða
aðeins lítinn hluta hennar. úlfur-
inn hefir gert margan Lappann ör-
eiga, svo að það er ekki að furða þó
þeim sé illa við hann. A vetuma
verða Lappamir oft að vaka yfir
hjörðinni. Ganga þeir þá stöðugt
hóandi kringum hjörðina og láta
hundana gelta. Þorir úlfurinn þá
ekki að hjörðinni. Þegar snjór er og
skíðafæri, hleypur Lappinn úlfinn
uppi. Crlfurinn sekkur i snjóinn og
þreytist, en Lappinn rennur áfram
á skíðunum, þegar hann kemst i
færi, slær hann stafnum i hrygg
úlfsins og hryggbrýtur hann. Lapp-
arnir segja, að úlfurinn reyni stund-
um að bíta í skíðin og fella mann-
inn, og ráðist síðan á hann. Þegar
úlfurinn kemur með opinn kjaftinn
móti Lappanum stingur hann vinstri
hendinni niður i k0k hans, sv0 hann
geti ekki bitið, og stingur hann sið-
an i hjartastað með slíðurhníf sínum.
Bangsi heimsækir lika stundum
Lappana, og nær sér þá i einn kálf
eða svo, en hann er miklu betri en
úlfurinn. Hann lætur sér nægja með
að ná í kálf of eta sig saddan, en
úlfurinn drepur alltaf fjölda. Björn-
inn er meinleysis skinn, ef hann er
ekki áreittur, en ef Lapparnir fara
að reyna til að veiða hann, er hann
erfiður viðureignar, því að björninn
hefir vit á við mann og styrkleika
á við níu, segja þeir. Þegar bangsi
verður var við að hann er eltur, fel-
ar hann sig á bak við tré og ræðst
á manninn, þegar hann kemur að
felustaðnum. En Lappinn er kænn
eins og björninn. Lapparnir vita að
bangsa þykir gott í staupinu og nota
sér það. Þeir hella brennivíni í skál
og setja hana í námunda við bæli
bjarnarins. Bangsi finnur fljótt lykt
ina og kemur til þess að svala þorsta
sínum, en þá er Lappinn nálægur.
Meðan björninn drekkur og á sér
einskis ills von, ræðst Lappinn á
hann; stundum bíður hann þangað
til vínið er farið að verka, því að
þá fer bjöminn að skrækja og hring
snúast, og er auðvelt að yfirvinna
hann. — Frá mörgum slíkum veiði-
ferðum kunna Lappamir að segja.
Nú nota Lapparnir byssur við veið-
arnar og eru margir afbragðs skytt
ur.
Efíir jólin halda Lapparnir niður
til byggða. Þá er haldinn markað-
ur. Þangað k0ma kaupmenn úr öll-
um áttum til þess að kaupa hrein-
dýrakjöt, skinn, l0ðföt og ýmiskon-
ar handunna muni smápoka og sleif-
ar. A markaðinum skemta þeir sér
við danz og drykkju- Þegar mark-
aðinum er lokið, fara þeir aftur út
í skógana, og setjast nú að i vetr-
arkotunum.
Konur vinna ýmsa handavinnu,
sauma föt og gera við. Þegar Lapp-
ar koma í vetrarsetustaðinn slátra
þeir nokkmm hreindýrum, salta kjöt
ið niður í sleðana og geyma til vors-
Ins og þurka það þá, því á vorin
slátra þeir ekki. Matur þeirra er
heldur fábreyttur. Þeir lifa mest á
hreindýrakjöti, mjólk, graut og kaffi.
Þeir hafa eina aðal máltíð, á kvöld-
in, og er venja að skifta um og hafa
kjöt annan daginn, en graut hinn,
0g er alltaf drukkið kaffi á eftir.
Kaffi drekka þeir mikið, svart og
sykurlaust með dálitlu salti í. —
Þótti mér það ekkert sælgæti. A.
veturna gera karlarnir við gömlu
sleðana og smíða nýja, gæta hjarð-
arinnar, bæði til þess að halda henni
saman 0g verja fyrir úlfum og bjöm-
um. Svo verða þeir að líta eftir að
öll dýrin fái fylli sína. Þvi gamlar
hreinkýr leggja það t.d. ekki á sig
að krafsa, það láta þær þau yngri
gera, en síðan koma þær og berja
þær frá krafsinu og éta sjálfar úr
því.
* * *
Svíar, sem eru mjög vel menntuð
þjóð og áhugasöm í hvívetna, telja
það vitaskuld skyldu sína að mennta
Lappana, kenna þeim trúarbrögð og
önnur fræði. Lapparnir eru tilfinn-
ingamenn og taka fljótt á móti
ýmsum áhrifum, sem trúarlegs efnis
eru. Sérstaklega hefir trúarstefna,
sem kennd er við upphafsmann henn
ar, prestinn Læstadius, náð mikilli
útbreiðslu. Verða þeir stundum svo
æstir, að þeir sitja næturnar út við
bænalestur og sálmasöng; sitja þeir
þá á hækjum sínum róandi og emj-
andi og biðja guð um að vera sér
syndugum líknsaman.
Barnaskóla hafa Lapparnlr; var eg
svo heppinn að geta verið við í einni
kennslustund. Kennarinn var Lappi
og fór kennslan fram í einni “kot-
unni” og á sænsku. Skólinn er þrjá
mánuði að sumrinu og aðra þrjá að
vetrinum, eftir hátíðar. Bömin læra
að lesa 0g skrifa sænsku, sögu, mest
sögu Lappanna, landafræði, reikning
og kristin fræði. En löppsku töluðu
börnin alltaf saman sín á milli. —
Lappskan er mjög frábrugðin Norð-
VISS MERKI

PILLS
S <■' A
* V,J*'*........ *•”***'’-,»»»?
136
Bezta meðalið til þess að losast við
bakverk, nýrna- og blöðrusýki, eru
Gin Pills. Þær bæta heilsuna á þann
hátt að þæ rhreinsa nýrun svo að
þau getah reinsað blóðið eins og
vera á.
Dósin kostar 50c hjá lyfsalanum.
urlandamálunum, ekkert skyld, en
er skyldust finnsku og öðrum finnsk-
ugriskum málum.
Eg var einnig sv0 heppinn að geta
verið á svokallaðrf Lappamessu.
Þessar Lappamessur eru haldnar
tvisvar á sufhri, í og við Lappakap-
ellurnar, sem byggðar eru fyrir Lapp
ana uppi í afskekktustu sveitunum.
Þetta er mikill viðburður og allir
ferðalangar fara þangað til þess að
vera á Lappamessunni. Messan byrj-
aði seinni hluta laugardags með
greftrun, barnsskírn og bænahaldi.
Tveir prestar þjóðkirkjunnar komu
til þess að gera öll embættisverkin.
Snemma á sunnudagsmorguninn yf-
irheyrðu prestarnir Lappana, til þess
að vita um kunnáttu þeirra í kristn-
um fræðum. Klukkan 12 byrjaði
guðsþjónustan, sem stóð til kl. 3,
en þá var líka hjónavígsla á eftir
messunni. Eftir stundar hvíld byrj-
aði trúboðs fyrirlestur í kirkjunni,
og á þrem stöðum í skógarjaðrin-
um, hafði trúboðum tekist að safna
nokkrum Löppum i kringum sig og
töluðu þar af mikilli áfergi og með
handaslætti, og reyndi þar hver um
sig að sannfæra Lappana um að eina
leiðin til eilífrar sælu væri að fylgja
kenningu þeirra. — En hverju eiga
vesalings Lapparnir að trúa, þegar
þjóðkirkjuprestar, hvítasunnukirkju-
trúboðar, aðventistar og baptistar,
4
I
I
I
j
1
I
T
I
1
♦
í
"!^HK:3MHEEMWWSir:!WK’^g—Kl
Komist hjá—
því af húsverkunum, sem
mest þreyta og reyna á
Léttu af þér þvottadeginum
með því að láta oss þvo þvott-
inn og straua hann með voru
SEMI FINISH SERVICE
Vér skulum þvo og straua
borðdúka og línlök yðar ágæt-
lega og færa þér afganginn af
þvottinum mátulega rakan til
þess að þú getir strauað hann
sjálf.
Allt þetta gerum við fyrir að-
eins fá cent pundið. Látið oss
sækja þvottinn.
SEMI FINISH SERVICE
8 CENTS PUNDIÐ
MINNST $1-00
NEW METH0D
LAUNDRY LTD.
372 BURNELL STREET
PHONE 37 222
*THE BEST
IN RADI0
Vícíor.Majestíc.
General Electric.
Silver-Marshall.
E.NtE§Binnr ilto.
Sarqenf ai Sherbrook
LOWEST TERMS IN CANADA
- TIMBU KA UPIÐ
The Empire Sash & Door Co., Ltd.
BlrgSir: Henry Ave. Eaet Phone: 26 35ð
Bkrifttofa: 5. gólfi, Bank of Hamilton
VERÐ GÆÐI ANÆGJA.