Heimskringla


Heimskringla - 20.01.1932, Qupperneq 5

Heimskringla - 20.01.1932, Qupperneq 5
WINNIPEG 20. JAN. 1932 HEIMSKRINGLA 5. SÍÐA þeir fleiri, sem þannig líta á mál;ð. Hvað tekur við, spyrja menn, ef hinn brezki floti verð- ur ekki lengur sá sterkasti á hafinu? Enginn getur um það sagt með neinni vissu. Á hiirn bóginn er hægt að sPyrja: Hvaða rétt höfðu Bret- ar til þess að leggja undir sig heiminn? Hví skyldi þeim leyf- ast til langframa að vera hæst- ráðandi um allan heim svo að segja? Þar koma þau lög til greina, sem heita “baráttan fyrir til- verunni’’, þar sem sá sterkasti, sá færasti, sá duglegasti og framgjarnasti ber sigur úr být- um. Þar eru sömu lögmál ríkj- andi, eins og lögmálin í nátt- úrunni, í Iffi jurtanna og dýr- anna. En tilverurétt hefir hið brezka heimsveldi öðlast með menning- | arstarfi því, sem Bretar hafa ( nnnið í nýlendum sínum. — | Bretar hafa tekið yfirráðin í t fjölmörgum löndum, þar sem alt hefir verið í niðurníðslu og 1 kalda koli, eða náttúruauðæfin svo að segja ósnert af manna- , höndum. Þeir hafa komið skiþ- ] un á stjórn landanna, atvinnu- | vegi, verzlun þeirra einkum, á félagsmál þeirra og menning- arstarf. Þetta hefir verið hlut- verk “hins hvíta manns’’ úti í heiminum. Nú þegar alt er vel komið á laggirnar, er Bretum þakkað fyrir vel unnið starf — ef þakklætið gleymist þá ekki,' og þeim sagt, að nú geti þeir horfið heim til sín. Menningarstarf Breta í heim inum er ómetanlegt, margþætt og mikilfenglegt. Viðreisn Eg- yptalandi er þeirra verk. Þeim er að þakka að Indverjar geta staðið á eigin fótum. Og þann- ig mætti lengi telja — marga syni nefna, sem nú þurfa ekki lengur á handleiðslu hinnar öldruðu móður að halda. Þegar heimsveldið brezka líð- ur undir lok, er forusta Norð- urálfu í heiminum úti. Seinna meir getur menn furðað á þv{, hve lengi yfirráð Evrópn héld- ust við lýði — þessa litla skaga vestur úr meginlandi Asíu. Ameríku alla lögðu Evrópu- menn undir sig, og eins Ástr- alíu, og mikinn hluta af Afríku. Vísindi Norðurálfunnar hafa rutt sér til rúms um heim all- an, og tækni sú, er á þeim byggist. Allsstaðar þar sem blökku- þjóðir hafa getað komið málum sínum í gott horf, hafa þær tekið sér Evrópuþjóðirnar til fyrirmyndar. Og floti Breta hef- ir haldið uppi friði og reglu á úthöfunum. En hvað tekur við, þegar yf- irráð Evrópu í heiminum fjara út? Ekki verður það kyrstaða Því í hinni sífeldu samkepni og viðskiftum þjóðanna, á sér eng- in kyrstaða stað. Engin þjóð stendur í stað, allra sízt heims- álfa. Þar gildir reglan “annað- hvort aftur á bak, ellegar nokk- uð á leið”. (Lauslega þýtt) —Mbl. FUNDIÐ LEIKRIT eftir Björnstjerne Björnson. Alveg nýlega fanst af tilviljun handrit að sögwlegu leikriti í 4 þáttum eftir Björnstjerne Björn son. Það er samið af honum í Rómaborg um 1860, þegar hann var upp á sitt hið bezta. Frágangurinn á handritinu er mjög kroðvirknislegur, alveg eins og skáldið hafi orðið að kappast við að skrifa niður — að hugmyndirnar hafi byltst fram af svo míklum krafti, að hann hafi átt fult í fangi með að festa þær á pappírinn. Og hann hefir flýtt sér svo afskap- lega að því, að handritið er varla annað en skammstafanir, °g hefir orðið að ráða fram úr Því eins og hverju öðru dulmáli. Það eru nú 30 ár síðan að ^jörnson sendi prófessor Callin handrit þetta, ásamt nokkurum öðrum handritum. En prófessor Callin gat ekki lesið það, geymdi það því, þangað til hann gæti talað við Bjömson, en gleymdi því svo aftur. Og þótt undarlegt megi virðast mintist Björnson aldrei einu orði á leik- rit þetta við fjölskyldu sína né kunningja. Björnson kom til Rómaborgar ! aðfangadagskvöld jóla 1860 og dvaldi þar um hríð. í hinni norsku bókmentasögu Elsters segir svo um dvöl hans þar: — í Rómaborg safnaði hann nýjum kröftum og lífsfjöri eftir hinar þreytandi stjórnmáladeil- ur. Þar sá hann margt, las mik- ið og varð fyrir áhrifum, sem gætti til æfiloka. Þar stundaði hann sagnfræði af kappi með aðstoð P. A. Munch, sem hann var mjög handgenginn. Og und- ir þessurn áhrifum hóf hann rit- störf sín, þau er mestan svip settu á hann síðar meir í skáld- skap hans, hinum sögulegu leik ritum, sem byrjuðu með “Mell- em slagene’’ og “Halte-Hulda’’ og hélt svo áfram í “Kong Sverre’’.—Og “Sigurd Slembe’’ reit hapn í Róm 1862. — Bjömson er fæddur 8. des- ember 1832. Líður því senn að aldarafmæli hans. Er ekki ann- að líklegra en að þá verði þetta leikrit, sem öllum er ókunnugt, sýnt víðs vegar um lönd til minningar um liann. —Mbl. PLÚTÓ — Nýja reikistjarnan og allar hinar Porn- Grikkir og Forn-Egypt- ar þektu fimm reikistjörnur: Merkúr, Venus, Marz, Jupiter og Satúrn. Þeim datt, eins og von var ekki í hug að jörðin væri sama eðlis og reikistjörn- urnar, og alt til daga hins mikla pólska stjörnufræðings Kópern- ikusar héldu menn að jörðin væri miðdepillinn, sem alt sner- ist um. En Kópernikus sýndi fram á, að jörðin er ein reiki- stjarnan, að þær snúast allar um sólina og að það er ekki himinhvelfingin, sem snýst um jörðina, heldur jörðin, sem snýst um sig sjálfa einu sinni á tímabili því, er við höfum skift í 24 stundir og nefnum sólarhring. Merkúr er næstur sólinni. Fjarlægðin milli hans og sólar er um 7—8 miljónir mílna, og sést hann því ekki nema þegar hann er lengst í austur átt eða lengst í vesturátt frá sólu, því hið feikna ljósmagn sólarinnar yfirgnæfir hann. Þvermál Merk- úrs er 650 mílur. Hann er sem næst 88 daga að fara í kringum sólina. Ekki vita menn með vissu, hvort nokkurt gufuhcolf er á reikistjörnu þessari, en lík- legast er talið að svo sé ekki. Það er álitið að Merkúr sé hættur að snúast um sjálfan sig og snúi altaf sömu hlið að sól- inni, eins og tunglið að jörðinni. Sé svo, hlýtur að vera geysiheitt á þeirri hlið, er að sól veit, svo heitt, að ef blý er þar í yfirborði hlýtur það að vera bráðið. Venus er önnur reikistjarnan í röðinni frá sólinni. Hún er tæpa 225 daga að fara í kring-, og fjarlægðin frá henni um 14% miljón mílna, þ. e. hún er helm- ingi lengra frá sólu en Merk- úr, en ekki nema þrír fjórðu af vegalengd jarðar þaðan. Þegar Venus er næst okkur er hún skærasti himinhnötturinn að sól og mána frádregnum. Hún sést stundum um hábjartan dag og er í kíki eins og nokkurra nátta tungl. Ekki vita menn til að tungl fylgi Merkúr eða Ven- us, en talið er, að þau myndu hafa sést, ef þau væru nokkur, þegar reikistjörnur þessar hafa gengið fyrir sólina. Venus gekk síðast fyrir sólina séð frá jörðu árið 1882; geriri það næst ár- ið 2004. Um yfirborð Venusar vita menn harla lítið, þar eð gufu- hvolf hennar er mjög þykt og ógagnsætt. Vita menn þvf ekki hvort hún snýst um sjálfa sig, en það er af flestum álitið að hún geri það ekki. Þvermál Venus^r er 1700 mílur. Jörðin er þriðja reikistjarnan í röðinni. Fjarlægð hennar frá sólu er 20 miljónir mílna, og umferðartíminn svo sem kunn- ugt er 365% sólarhringur. Þver- mál jarðar er 1719 mílur — 19 mílum lengra en þvermál Ven- usar. Tunglið snýst um jörðina á sem næst fjórum vikum — og heitir það tímabil því mánuð- ur. Tunglið færist á hverjum sólarhring um 13 stig til aust- urs. Tunglmyrkvi heitir þegar jörðin ber á milii sólar og tungls, svo skuggi hennar fell- ur á tunglið. Tunglmyrkvi sést allsstaðar á jörðinni, þar sem tunglið sést á þeim tíma. Tungl myrkvi getur ekki orðið nema þegar tungl er fult. Sólmyrkvi er það nefnt, þegar tunglið ber á milli sólar og jarðar. Tunglið getur byrgt alveg fyrir sólina, en ekki nema á örlitlum bletti á jörðinni í einu. Það er því miklu fátíðara að sólmyrkva en tunglmyrkva. Fjarðlægðin til tunglsins er ekki nema 50 þús. mílur, það er liðlega fjórði tfluti af þver- máli sólarinnar. Fjöllin á tungl- inu má vel sjá í venjulegum prismakíki. Flest eru þau hring- mynduð eða eins og gígar og eru þeir af ýmsum stærðum. Hafa þeim verið gefin nöfn eft- ir frægum stjörnufræðingum. Gígurinn Kóperníkus er 52 enskar mílur að þvermáli, og Tycho er 80 e. m. Álíta sumir að gígarnir séu gosgígar, en aðrir að þeir séu myndaðir af stjörnuhröpum, eins og sannan- legt þykir um einn gíg — Mete- or Crater — í Arizona í Banda- ríkjunum. Ýmsir miklir fjallgarðar eru á tunglinu. Mest eru hin svo- nefndu Appeníufjöll tunglsins, s'em eru um 100 mílur á langd og álíka há og Andesfjöllin. Það er tilkommikil sjón að sjá í stjörnukíki sólina skína á fjall- garð þenna, þegar myrkur hefir færst á láglendið í kring. Sá sem einu sinni hefir séð fjöllin á tunglinu í kíki, gleymir þeirri sjón aldrei. Bezt er að sjá þau þegar tungl er vaxandi eða minkandi; verra þegar tungl er fult. Af því tunglið er svo mikið minna en jörðin, er aðdráttar- afl þess miklu minna. Maður, sem vægi 75 kg. hér á jörðinni væri ekki nema liðug 12 kl. á tunglinu. Marz er fjórða reikistjarnan talin frá sól. Fjarlægð hans þaðan er 30% miljón mílna, þ. vegalengdin til hans, þegar hann er næstur okkur, er um helmingur af vegalengdinni frá okkur til sólarinnar. Umferðar- tími hans er um 687 dagar. — Hann sýnt um sjálfan sig eins i og jörðin og er § úr stundu lengur að því en hún. Hann er töluvert minni en jörðin: þver- mál hans aðeins 900 mílur. Marz er sú reikistjarna er vér þekkjum bezt; veldur því meðal annars hve gufuhvolf hans er vel gagnsætt. Mikið hef- ir verið rætt, hvort hinir svo- nefndu skurðir á marz væri verk skynsemi gæddra vera, eða eðlilegar sprungur, en sú gáta er óleyst. Sumir halda að skurðirnir séu alls ekki til á marz, heldur aðeins skynvilla. ísbreiður eru við heimskautin og aukast og minka á víxl, eft- ir því á hvoru hvelinu er sum- ar eins og hér á jörðinni. Marz hefir tvö tungl og voru þau um nokkurt skeið minstu himinhnettirnir, er menn vissu um,, en nú þekkja menn smá- stirni, sem eru minni. Phobos, það tunglið sem nær er, er ekki nema tæpar átta stundir að snúast um marz, það er ekki þriðjungur úr sólarhringnum. Það kemur því upp í vestri og gengur undir í austri. Það var meðal annars þessi litli himin- hnöttur, sem leiddi Einstein á rétta braut, til þess að mynda viðmiðunarkenningu sína, enda er Phobos eina tunglið, er snýst um hnött þann, er það fylgir á styttri tíma en hnötturinn snýst um sjálfan sig. Menn vita, að vatn er á Maz, bæði frosið, rennandi og sem gufa. Einnig vita menn að súr- efni er þar í gufuhvolfinu, og að hitinn er nægilegur, þó að kaldara sé þar en hér á jörð- inni, til þess að þar sem hér gæti þrifist líf. Virðist meiri- hluti stjörnufræðinga nútím- ans vera þeirrar skoðunar, að þar séu lífverur. Sumir álíta, að þar sem marz hefir verið orðinn hæfur fyrir lífverur milj- ónum ára áður en jörðin varð það, hljóti að vera skynsemi gæddar verur á marz. Já, sum- ir álíta, að af því að marz er mikið eldri en jörðin, hljót.i Marz-búar að vera á langtum hærra vits- og þroskastígi en við jarðbúar. Fyrir utan braut Marz er smástirnið eða smáreikistjörn- urnar. Hin fyrsta, er fanst af þeim, var Ceres, er fanst 1. jan 1801. Þær eru nú alls um 1500. Braut einnar þeirra, Eros (nr. 433) er að nokkru leyti nær jörðinni en Marzbrautin, og er Eros því sú reikistjarna er næst okkur getur komið. — Stjörnufræðingum þykir Eros mjög merkur, af því að þegar hann er næst okkur, er hægt að hafa not af honum' til þess að mæla með meiri nákvæmni en áður hefir verið gert fjar- lægðina milli jarðarinnar og sólar. Vesta heitir sú stjarna, sem björtust er af þessu smástirni. Af stærri reikistjörnum er Júpíter næst utan við Marz, en ekki vita menn til að neitt sé af smástirni utan við hann. Fjarðlægð hans frá sólu er 104 miljónir mílna. Hann er því lið- lega fimmfalt lengra frá henni en jörðin. Hann er stærstur af reikistjörnunum. Þvermál lians er 19 þús. mílur, eða meira en 11 sinnum þvermál jarðarinn- ar. Hann snýst hratt um sjálf- an sig: á 9 stundum og 55 mín- útum, en hann er sökum fjar- lægðarinnar frá sólinni nærri 12 ár að fara einu sinni í kring um hana. Fjögur stór tungl fylgja, honum og minst fimm smá. Stærsta tunglið er stærra en reikistjarnan Merkiir. Það er 760 mílur að þvermáli, og snýst um Júpíter með miklum hraða. Það er 7 daga 4 stundir að fara hringinn um hann og er 143 þús. mílur frá honum. Annað af tunglum Júpíters, er 252 mílur frá honum og er 16% daga að fara i kringum hann, er sem næst alveg af sömu stærð og Merkúr, þ. e. 650 niílur að þvermáli. Þriðja tunglið, að stærð 530 mílur að þvermáli, og nokkuð lengra frá Júpíter en okkar tungl frá okk- ur, er ekki nema 1 sólarhring og 18 stundir að snúast um hann. Utan um Júpíter er þykt gufuhvolf og sést aldrei annað en það, þ. e. yfirborð hans sést aldrei. Satúrn er næstur Júpíter. Hann er lítið eitt minni, 16 þús. mílur að þvermáli. Hann er 9 til 10 sinnum lengra frá sólinni en jörðin, eða um 191 miljón niílna, og um ^0 ár að fara í kringum hana. Um hann snú- ast 8 stór tungl og eiett eða tvö minni háttar. Stærri tunglin eru frá 23 stundum upp í 80 daga að snúast um hann. En auk þess hefir Satúrn hina frægu hringa, sem eru óteljandi smátungl, sem í þremur breiðum straumum gnúast um hann. Fornmenn þektu ekki Úran- us. Hann sést aldrei með ber- um augum. Hann er 19 sinn- um lengra frá jörðinni en sól- in, þ. e. 383 milj. mílna, og um- ferðartími hans um sólu er 84 ár. Þvermál hans er 8000 mílur. Fjögur tungl ganga um hann. Hallast brautir þeirra yfir 90 gráður, svo að raunverulega ganga þau öfugt um hann. Áttunda af stærri reikistjörn- unum er Neptún. Sem fanst fyrir 85 árum. Hann er 165 ár að fara í kringum sólina, enda er hann 30 sinnum lengra frá henni en jörðin, eða 601 milj. mílna. Hann er lítið eitt minni en Úranus, 7500 mílur að þver- máli. Um Neptún snýst eitt tungl. Halli þess á braut hans er 145 gráður, svo að það snýst gersamlega öfugt um hann — á tæpum sex sólarhringum. — Fjarlægð þess er viðlíka og fjarlægð okkar tungls. . 13. dag marzmánaðar í fyrra (1930) var tilkynt frá Lowell stjörnuturninum, að stór reiki- stjarna væri fundin. Hennar hafði fyrst orðið vart sem óljóss bletts í ljósmynd. Hún er á stærð við jörðina. Umferðartími hennar um sólina mun vera um 400 ár (lauslega áætlað) og fjarlægð hennar frá sólu 45 sinnum meiri en fjarlægð jarð- arinnar þaðan. Sólskinið á Nep- tún hefir ekki nema 1900 hluta af styrkleika þess á jörð- inni ,og á nýfundna hnettinum, sem nefndur hefir verið Plútó, ekki nema 1/2000 hluta. Það er því ekki vel bjart á Plútó, en samt 250 sinnum bjartan en tunglskin hér, þegar tungl er fult. Frá Plútó séð, mundi ógern- ingur að sjá jörð vora, nema þegar hún gengi fyrir sólina sem örlítill depill — ekki hundr aðasti hluti af þvermáli sólar. Sá, sem fyrstur varð stjörnunn- ar var, heitir Clyde Tambaugh og er starfsmaður í Lowell- stjörnuturninum í Bandaríkj- unum. Þess má geta, að aðal- starf Clyde Tambough var fram að 1929 sveitavinna. Það var ekki fyr en 1926 að hann fór að gefa sig að stjörnufræði í hjá- verkum sínum, og hafði hann þá búið til kíki með 8 þuml. safngleri. Tveim árum síðar bjó hann til ágætan kíki með 9 þuml. safngleri og 1929 komst hann að sem starfsmaður á Lowell stjörnurturninum. Alþ.bl. AMERÍSKIR SPÁDÓMAR um áriS 1932. Það er nú orðin föst regla að spámenn, dulspekingar og stjörnuskoðarar gefa út spá- dóma sína fyrir hver áramót, um eitt og annað, sem á að ger- ast á hinu komandi ári. í Ameríku hafa eftirfarandi spádómar verið gefnir út fyrir árið 1932. Stjörnufræðingurinn Lee lík- ir núverandi kreppu við risa- vaxinn kolkrabba, sem slöngvar örmum sínum um heim allan. En hann á von á því, að krabb- inn lini á takinu, þegar komið er fram á mitt árið 1932, og fyrst muni batans verða vart í Bandaríkjunum. R. Newcomb spáir því, að á þessu ári hætti þjóðirnar alment við gullmyntfótinn. Samþykt um þetta efni verði gerð á al- þjóðafundi í Genf, haustið 1932. Upp úr því muni draga úr fjár- hagsvandræðunum. Þriðji spámaðurinn, John Chaton, býst við, að uppreisn brjótist út í Bandaríkjunum, og núverandi stjórn verði velt af stóli í nokkura mánuði. En að því búnu, hefjist endurreisnar- starf, er leiði af sér mikla bless un. Chaton lítur döprum augum á ástandið í EvTÓpu, og býst við því, að mikil senna verði milli Breta og Frakka, er e. t. v. leiði til vopnaviðskifta. Lee spáði fyrir í fyrra um dauöa Edisons, og kom sá spá- dómur heim upp á mánuð. — Hann spáir nú um merkilegar tekniskar framfarir. Lee heldur því fram, að ófriðurinn milli Japana og Kínverja verði sein- ustu vopnaskifti þjóða í milli. Því seint á árinu geri verkfræð- • ingur í Ameríku uppgötvun nokkura viðvíkjandi hernaði, er geri það að verkum, að hver sú þjóð, sem leggi út í ófrið, geti búist við þvf að eyðileggja sig með öllu. Á þann hátt hljóti allur hernaður að hætta um alla framtíð. Lee segir enfremur: Banda- ríkjamenn reyna fyrst í stað að halda uppgötvun þessari fyrir sig eina. — En njósnurum frá Frakklandi og síðar Rússlandi, tekst að ná í þennan leyndar- dóm. Og þá ákveða Bandaríkja menn að gera hann kunnugan öllum. Uppgötvun þessi verður, að því er Lee segir, á þá leið, að fundnir verða einskona mf- magnsgeislar, sem hægt er að nota til varnar gegn flugvélum og bryndrekum. Með geislum þessum verður hægt að eyða heilum borgum á svipstundu og tortíma þar öllu lífi. Þó menn reyni að forða sér niður í múr- aðar hvelfingar undan geislum þesum, komi það ekki að haldi. Lee heldur því fram, að geisl- ar þessir verði framleiddir af segulafli, sem enn er óþekkt, og allur málmur dragi geisla þessa til sín, svo ekki þurfi að beina þeim í ákveðna átt. Þó flug- menn reyni t. d. að hylja sig í þokumekki, þá þurfi ekki ann- að en beina geislum þessum í mökkinn, til þess að þeir hitti flugvélina. Hann segir enn fremur, að þýskur læknir finni meðal við krabbameini. á þessu ári. En sökum þess, að læknir þessi hafi lítið orð á sér, þá muni það dragast nokkuð, uns hann fái meðal sitt viðurkent. Þá muni á þessu ári mikið vinnast í því, að kljúfa “atom- in”, og á þann hátt verði hægt að handsama orkulind, sem gjör beyti öllum orkugjöfum heims- ins. En sakir þess, að mikil deila rís út af einkaleyfi á notk- un aðferðar þessarar, dragist það í nokkur ár, að hún komi að notum. Þá vinnist og sú virðulega þrekraun á árinu, að gerð verð- ur Iifandi fruma. Sannast þá og jafnframt, að menn geti ekki gert sér vonir um, að gera sjálfstæðar lífverur, sem sam- svari lífverum á lægstu stigum og af einföldustu gerð. Chaton segir enn fremur fyr- ir um það, að þjóðhöfðingi einn í Evrópu, sem lifir í útlegð, deyi á þessu ári. Tveir menn fari að dæmi Piccards prófess- ors, og fljúgi upp í efra gufu hvolfið, og komist hærra en hann — alt upp í 45 km. frá jörð. —Mbl. HVAÐANÆFA Ung stúlka, sem ætlaði að kveðja unnusta sinn, lætur lífið. Nýlega ætlaði ung stúlka í Danmörku að hlaupa upp í járnbrautarlest eftir að hún var komin á ferð. Hljóp stúlkan meðfram lestinni en ungur mað ur leiddi hana. Alt í einu datt maðurinn, en stúlkan féll inn á milli hjólanna og beið bana. Hún hafði ætlað að kveðja unn- usta sinn, sem var með lestinni, kom of seint, en vildi ekki hætta við svo búið, og því fór sem fór. —Alþbl. Amazing Plastic Leather Saven Kvery Fnmllj Many DollarN A blessing in tiard times—no hammer, nails Dr pegs requir- ed. Beoaomy l'liiNtlo l.onl lier—spreads like butter on bread, hardens overnight, giv- ing a water-proof, flex- ible sole, addinp months of wear at small colst. Also rebiíilds heels, repairs rub- bers, auto tops, tires, etc. Only one *i*e, prlee per tfn del. #1.00. HeMoleN Nhoea 8n low rn lOe. Order dfreet. ECONOMY SALES CO. 176A Market St.. Wlnnfpea:, Mam. Dealers and agents wanted

x

Heimskringla

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Heimskringla
https://timarit.is/publication/129

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.