Heimskringla - 13.07.1932, Blaðsíða 2

t} pi < npfn \
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG 13. JÚLÍ 1932.
I
STOFNENSK.AN.
Eftir Guðm. Finnbogason
Samböndin milli allra þjóða
jarðar verða með degi hverjum
fjölþættari og fastari. Við það
ræður enginn. Hraðar sam-
göngur um láð og lög og loft,
símar, loftskeyti og útvarp
valda þessu. Með öllu þessu
aukast stöðugt andleg viðskifti
þjóðanna. En þar kemur vand-
inn. Hver þjóð talar sitt mál,
og að eins örlítill hluti hverrar
þjóðar getur lært útlent mál, og
þá ekki nema eitt eða örfá, og
sjaldan svo, að menn hafi fult
vald yfir þeim. Öllum er auð-
sætt, að það væri stórkostleg
framför, ef þjóðimar kæmu sér
allar saman um það að læra
eitt og sama málið til að nota
í viðskiftum hver við aðra á
ferðum, í bréfaviðskiftum, sím-
skeytum, símtölum, útvarps-
fréttum, talmyndum, á alþjóð-
legum fundum um hvaða efni
sem er, á vfsindalegum ritum
o. s. frv. Þar hefir ekki virst
nema um tvent að velja: Ann-
að hvort að taka upp eitthvert
tilbúið mál, svo sem esperanto,
eða eitthvert þjóðmálið eins og
það er. En síðustu árin hefir
verið unnið að því að finna nýja
og afareðlilega lausn á þessu
mikla nauðsynjamáli.
Maður heitir C. K. Ogden i
Cambridge á Englandi. Hann
er kunnur sálfræðingur, gefur
út merkilegt sálfræðitímarit, er
“Psyche” heitir, og safn af rit-
um um sálfræðileg og heim-
spekileg efni. Hann hefir sið-
ustu áratugina með nokkrum
samverkamönnum starfað að
því af miklum dugnaði, að rann
saka með hverjum hætti mætti
beita enskunni svo, að hún
gæti orðið hentugt mál fyrir
öll almenn andleg viðskifti
þjóða á milli. Þar til heyrði
fyrst og fremst að finna, hve
mörg ensk orð mætti komast
af með til þess að tala og rita
á skiljanlegu og réttu máli uin
hvað sem fyrir kemur í dagiegu
Iífi. Niðurstaðan varð sú, að
850 orð nægja. 600 þeirra eru
nafnorð, 150 lýsingarorð, og
100 orð af öðrum orðflokkum.
Þessi orðalisti, ásamt helstu
málfræðisreglum, kemst fyrir
á venjulegri fjórblöðungssíðu,
þó prentuð sé með skýru letri.
Þessi enska hefir verið skýrð
Basic English. Eg hefi stungið
upp á að kalla hana stofnensku
á íslensku. En raunar er orðið
Basic í þessu sambandi sett
saman af fyrstu stöfunum í
orðunum British American
Scientific International Com-
mercial—þ. e. bresk-, amerísk-,
vísindaleg-, alþjóða-, verslunar-
enska.
Með þessum 850 orðum segir
höfundurninn að megi segja
jafn mikið eins og með 20,000
orðum í venjulegu ensku máli.
Til þess að skilja hvernig þetta
má verða, verður að hafa það
hugfast að í stofnenskuna er
hvert orð valið eftir því hve
nauðsynlegt það er fyrir hug-
sunina, með öðrum orðum,
hvort það táknar einhvem al-
gengan eiginleika, athöfn, eða
samband. /Jafnframt er höfð
hliðsjón af því, að orðin séu
auðveld að rita og bera fram,
að þau myndi reglulega fleir-
tölu, og séu vel fallin til að leiða
af þeim önnur orð með við-
skeytum og forskeytum, eða
mynda af þeim samsett orð.
Af orðinu name (nafn t. d. má
mynda tvö önnur nafnorð með
endingunum -er og -ing: namer
sá, sem gefur nafn, nafngjafi,
naming = nefning athöfnin að
nefna. Þá má og mynda af því
tvö lýsingarorð: naming og
named (hluttaksorð nútíðar og
þátíðar) og atviksorð með end-
ingunni -ly: namely. Með for-
skeytinu un- má mynda neit-
andi lýsingarorð un-named —
ónefndur. Þá má fog setja
name saman við önnur orð t.
d. name-paper (nafnseðill). Af
iýsingarorðum má mynda nafn-
orð t. d. af clean (hreinn)
cleaner og cleaning. Hvert
orð getur þannig af sér önnur
orð eftir einföldum reglum, svo
að orðaforðinn felur raunar í
sér miklu meira en í fljótu
bragði virðist. En mest er um
það vert, að í stofnenskunni eru
ekki notuð nema ein 18 orð, er
feljast til sagna. Þau eru þessi:
'•ome (koma), get (fá), give
(gefa) go (fara), keep (halda),
let (láta), make (búa til), put
(setja), seem (virðast), take
(taka), be (vera), do (gera),
have (hafa), say (segja), see
(sjá), send (senda), may (má),
will (vil, mun), öllum athöfn-
um er því lýst með því að nota
einhverja af þessum sögnum
með öðrum orðum sem stofn-
enskan hefir. Stofnenskan hefir
t. d. ekki sögnina to sleep, held-
ur nafnorðið sleep. “Hann sef-
ur” er því á stofnensku ekki
“He sleeps”, heldur: “He is
sleeping” = hann er sofandi.
Þá má og hafa hinar fáu sagnir
stofnenskunnar með forsetn-
Ingum eða atviksorðum í stað-
inn fyrir fjölda af sögnum.
Eins og vér getum sagt, að láta
præ í mold í staðinn fyrir að
sá, eins segir stofenskan to put
a seed in the ground í staðinn
fyrir to plant, eða to put the
sheep in, í staðinn fyrir to fold
the sheep, eins og vér getum
sagt, að láta fjeð inn, í staðinn
tyrir að hýsa það. Eitt aðal-
ráðið til að gera sem mest úr
orðaforða stofenskunnar er auð
vitað að segja með fleiri en einu
orði það sem ekki er sérstakt
orð yfir. Stofnenskan hefir
beef (nauta kjöt), en ekki veal
kálfskjöt) og segir í staðinn
young beef. Þá má og nota
orðin í víðari eða þrengri merk-
ingu þegar það skilst af sam-
bandinu, eða nota líkingar.
Kenningarnar í skáldmálinu
okkar sýna hve langt má kom-
ast í þeim efnum. Reynslan
sýnir líka að útlendingar geta
oft furðanlega bjargað sér, þó
að þá vanti orð, t. d. konan,
sem sagði: “Fáðu mér bróður
sokksins" fyrir: “Fáðu mér
hinn sokkinn”, og sagði “kind-
arkarlmaður”, þegar hún talaði
um hrút.
En raunin er ólyngnust um
það, hve langt má komast með
stofnensku. Skáldasaga sem
heitir “Carl og Anna”, eftir
Leonhard Frank, hefir verið
þýdd á stofnensku, og ekki not-
uð, til þess önnur orð en þessi
850 og svo eitthvað 20 alþjóð-
leg orð, sem tekin hafa verið í
flest mál, svo sem Radio og
Hotel. Með sama orðaforða
hafa verið þýddar á stofnensku,
smásögur, Kellogg-samningur-
inn, langt bréf frá stjórn Banda-
ríkjanna til Bretlandsstjórnar
um takmörkun herflotans, grein
argerð um málakenslu, blaða-
fregnir, grein um lögfræðilegt
efni, verslunarbréf o. fl., er
sýnir, að stofnenskan er nothæf
í öllum þesum efnum. Til þess
að skrifa um vísindi þarf auk-
inn orðaforða. Er þá bætt við
100 almennum vísindalegum
orðum, og 50 orðum fyrir hverja
sérstaka vísindagrein, t. d. eðlis-
fræði eða efnafræði. Orðaforð-
nn verður þá alls 1,000 orð. En
auk þess er heimilt að taka upp
alþjóðleg orð, sem notuð eru í
felstum menningarmálum. Og
okst eru að auki töluorðin, nöfn
viku og mánaðardaga. Til þess
að sýna, hvað stofnenskan get-
ur í þessum efnum, hafa verið
þýddar þungar greinar um eðlis
fræði, efnafræði og líffræði,
og tekist svo vel, að höfundarn-
ir hafa verið ánægðir með grein
ar sínar í þessum búningi.
Meðalnemandi mundi til jafn-
aðar geta lært 30 orð í stofn-
ensku á klukkustund, eða 850
orðin á rúmum 28 klukkustund-
um, með öðrum orðum lært
orðaforðann á hálfum mánuði
með tveggja stunda námi á
dag. En svo fer auðvitað lengri
tími í að verða leikinn í að
nota þennan orðaforða í ræðu
og riti. En það ætti að vera
hægt með eins til tveggja mán-
aða námi. Ætlast er til að
menn læri framburðinn af hljóð
faraplötum og hins vegar er
verið að búa út ýms önnur
hjálpargögn við námið. Auö-
vitað verða enskumælandi
menn, sem ætla að tala eða
rita fyrir þá, sem að eins kunna
stofensku, að halda sér við orða
forða hennar, enda er nú komin
út orðabók, er sýnir hvemig
má þýða nauðsynlegustu ensk
orð með orðum stofnenskunn-
ar.
Hingað til hafa komið út níu
bækur á ensku um stofnensku
og ritaðar á henni, en svo er
ætlast til að samdar verði
kenslubækur í henni á sem flest
um málum.
Eg vakti athygli á þessu máli
með stuttri grein í “Fálkanum’’
20. júní árið sem leið, og varð
var við það, að margir höfðu
undir eins mikinn áhuga á
þessu. 30 september í haust
skrifaði Dr. Vilhjálmur Stefáns-
son mér um það, og skal eg
leyfa mér að setja hér bréf hans
í þýðingu. Hann segir:
“Eg heyri að þú hefir áhuga
á stofnensku, svo að vera má,
að þú hafir gaman að vita um
mína reynslu um hana. Eg
hefi rætt um stofnensku við
prófessora í ensku og ýmsum
öðrum málum við marga há-
skóla, og hafa þeir allir verið
sammála um það, að hún sé
eina málið, sem líkindi eru til
að verði í raun og veru al-
þjóðamál með því að verða tek-
in upp víðsvegar. Flestir þeirra
telja henni meðal annars þetta
þrent til gildis:
1. Ef maður fyndi einhvers
staðar rit eins og “Carl og
Anna”, án þess að vita hvernig
þýðingin er til komin, mundi
maður lesa það án þess að
gruna að það væri neitt annað
en skáldsaga rituð á einföldu
og ijósu ensku máli.
2. Maður, sem kynni hvaða
ensku sem væri og fengi bréf
á stofnensku mundi lesa það
jafnauðveldlega, hvort sem
hann hefði nokkurn tíma heyrt
stofnensku nefnda á nafn eða
ekki.
3. Menn, sem kunna hina
venjulegu flóknu ensku, og allir
geta undireins skilið og notað
stofnensku, eru þegar dreifðir
víðs vegar um heim allan og
eru því stærsti og víðtækasti
málfélagsskapur, sem til er.
Stofnenskan hefir frá upphafi
vega þetta geysilega aðstöðu-
hagræði fram yfir öll mál, sem
hingað til hefir verið stungið
upp á að gera að alþjóðiegu
máli.
Mér er sagt, að talað sé um
það að taka upp kenslu í stofn-
ensku í íslenskum skólum. Eg
vona að það sé satt, því að það
verður ykkur til frægðar ef þið
gangið þar á undan, sem aðrar
þjóðir hljóta að fylgja.
Eg sendi þér bréf þetta
þeirri von, að þú getir eitthvað
notað það.
Vilhjálmur Stefánsson”
kynsins. Ekkert mál í heimi er
jafnútbreitt. Enska er kend i
skólum allra menningarþjóða.
Sá sem talar og ritar stofn-
ensku má því heita fleygur og
fær, hvar sem hann kemur.
Hann getur fengið hugsunum
sínum búning, sem allir ensku-
kunnandi menn skilja, hvar í
heimi sem er. Ekkert annað
mál verður lært til slíkra nota
á jafnstuttum tíma. Og sá
sem er leikinn í stofensku hefir
ekki aðeins eignast tæki til að
gera sig skiljanlegan fyrir öll-
um, sem ensku kunna, heldur
og lagt traustan grundvöll und-
ir framhaldandi enskunám og
getur því alt af bætt við sig,
eftir því sem hann hefir tíma
og tækfæri til. Hér á landi er
enska kend í öllum unglings-
skólum, karla og kvenna, og í
mörgum barnaskólum líka. Er
þá ekiki auðsætt að taka ber þá
aðferðina, sem gerir menn
sjálfbjarga í ensku, en leggur
þó góðan grundvöll undir fram
haldsnám. Mér finst ekki að
.það ætti að orka tvímælis.
Hvort sem aðrar þjóðir verða
fljótar eða seinar að fara inn
á þess braut, ættum vér að gera
það undir eins. Aðferðin yrði
sú, að láta beztu enskumenn
vora sem fyrst semja góðar
kenslubækur í stofnensku, og
byrja svo alt enskunám á því
að gera menn sem leiknasta í
henni.. Síðan yrði bygt ofan
á þann grundvöll eftir því sem
tími ynnist til f hverjum sikóla.
Eg vil ljúka máli mínu með
þeirri ósk, að fræðslumála-
stjórn vor taki þetta mál sem
fyrst til meðferðar, og að vér
mættum verða þjóða fyrstir til
að sanna, hvílíkt snjallræði
stofnenskan er.
Fyrir þá, sem kynnu að vilja
kynna sér þetta mál, skal eg
nefna þær bækur, sem út eru
komnar um það. (Fást hjá Snæ-
bimi Jónssyni). Eru þá fyrst
6 bækur eftir C. K. Odgen:
Basic English, The Basic Vo-
cabulary, Debabelization, Brigh-
ter, Basic, Basic English Ap-
plied, The Basic Dirtionary.
3 bækur, sem L. W. Lockhart
hefir búið út.
The Basic Traveller, Word
Economy, þýðing á Carl og
Anna.
(Lesb. Mbl.)
í HORNINU
á milli suður- og vesturglugg-
anna.
Hugsanahrafl.
Eftir J. P. Isdal.
2.
Eg hélt því fram á málfræð
ingafundi í Uppsölum fyrir 30
árum, að enskan ætti að vera
það málið, er menn af öllum
þjóðum alment töluðu og rit-
uðu, er þeir þyrftu að snúa sér
til annara en samlanda sinna.
Nú eru ástæðurnar til þess
að taka upp ensku í þessu skyni
orðnar margfalt ríkari en áður,
þegar stofnenskan er fengin.
Hún er eflaust merkilegasta
lausnin sem fundin er í þessu
mikla nauðsynjamáli, og hún á
sammerkt í því við margar
miklar uppgötvanir að hún er
afar einföld, þegar menn loks
hafa komið auga á hana. Ensk-
an er nú að minsta kosti stjóm
armál um 500 miljóna manna,
eða nálega þriðja hluta mann- *
,-Æ
Ég var að horfa á mynd, eða
þó öllu heldur tvær myndir, er
sýna tvær greinar eða tvo kapí-
tula í sögu heimsmenningar-
innar. Á fyrri myndinni sést
maður, sem bjarndýr hefir ráð-
ist á. Maðurinn er að sjá næst-
um eins loðinn og bjarndýrið.
Og niður eftir bakinu á honum
er loðnan svo mikil, að hún er
eins og fax á hesti.
Á bak við manninn og bjam-
dýrið er kona mannsins. Hún
er eins hárprúð frá hvirfli til
ilja, eins og maðurinn. Hún
hefir séð bjarndýrið ráðast á
manninn sinn, og í hræðslu-
fáti hefir hún hent frá sér
bami þeirra og þrifið upp það
eina varnarvopn, sem menning-
in hafði þá fundið upp, en það
var þanng, að nokkuð stór
steinn af harðri tegund, var
lagaður til í sporöskjulögun,
en þó eins og oddmyndaður til
beggja enda, og var svo steinn-
inn rækilega bundinn á sterkan
spítuenda. Með þessu verkfæri
gat hún rotað bjamdýrið. En
í fátinu, þegar hún kastaði frá
sér barninu, hafði hún ekki gáð
að því, að annað bjamdýr var
á bak við hana. En ekki sést á
myndinni, að það hafi grandað
barninu.
menningin er komin á það stig
að hafa þræla til að vinna
hörðustu verkin undir týranna-
legum svipuhöggum.
Jörðin er meira en fjórtán
hundruð miljón ára gömul, eft-
ir því sem náttúrufræðingar
segja, og þeir geta sannað.
Menn af einni eða annari teg-
und hafa lifað á jörðinni hér
um bil eina miljón ára. Og það
sem vér köllum menning (ci-
vilization), er aðeins á bernsku
skeiði hjá mannkyninu. Sólin,
sem tapar af geislakasti sínu
minna en 1 prósent af stærð
sinni, í 150 miljón ár. Hún mun
halda áfram að hita og upp-
lýsa jörðina, og gera mannkyn-
inu mögulegt að vaxa upp til
verulegrar og sannrar menn-
ingar, í mörg hundruð miljón-
ir ára lengur.
Það er ekki nema 17,000 ár
síðan seinni steinöld leið hjá.
Á lífsskeiði reikistjörnu og
mannskynsins, er það ekki
nema eins og einn dagur, sem
aðskilur aldur okkar frá mynd
inni af viðureign mannsins og
bjarndýrsins.
Að sjá hvað við einu sinni
vorum og hugsuðum, hversu
langt við höfum komist á nokkr
um þúsund árum, er í raun og
veru uppörvandi, og á sama
tíma gleði- og þakklætisvert
Það hjálpar okkur til að trúa
því, að á næstu miljón árum
sem framundan liggja, mun
mannkynið komast á verulegt
og alfullkomið menningar- og
siðfágunarstig, og geta ráðið
fram úr öllum hugsanlegum
viðfangsefnum, og þar á með
al viðfangsefninu um fátækt
ina, hatrið, kynflokka- og trú
arríg, stríð, hallæri og hungur
og öll önnur vandkvæði vorra
tíma.
Á hverjum einasta áfanga á
framþróunarstiga manpkynsins
— frá hella- og jarðholubúum
og upp — hafa menn álitið
sjálfa sig á fullu menningar
og siðfágunarstigi.
Það er næsta mikið hrífandi
að sjá myndina af bardaga
mannsins og bjarndýrsins, á
aðra hlið, og þrælameðferðina
á Egyptalandi, þegar þeir eru
að byggja pýrmídana, á hina
hlið.
Maðurinn í bardaga við bjarn
dýrið, álítur sjálfan sig og sína
kynslóð mannaða og fágaða
Og í samanburði við bjarndýr-
ið átti hann yfir menning að
ráða. Maðurinn átti þá að mestu
leyti aðeins í höggi við bjarn-
dýr og önnur dýr merkurinn-
ar, um hvað viðkom yfirráðum
yfir jörðu vorri.
Hann hafði sína eigin konu
og hann hafði lært að festa
oddmyndaðan stein á spítuenda
Með því áhaldi gat hann greitt
banvænt högg, eins og konan
hans bráðlega sannaði, miklu
kraftmeira en nokkrar Villi-
dýrstennur; já, nógu kraftmik-
ið til þess að mola hauskúpu
bjarndýrsins.
Hann hafði fundið upp að
hvetja tinnustein, þar til hann
varð egghvass, læddist upp að
hinu feikilega stóra mammútli-
dýri, skar með tinnu-sveðju
sinni knésbótarsinar dýrsins,
og fæddi svo sjálfan sig og
fjölskyldu sína með kjöti skepn-
unnar, meðan hún lá deyjandi
á jörðinni. Að hans skoðun var
þetta fullkomin menning.
Það er nú byrjun á menn-
ingu mannkynsins, þarna í
stríðinu við bjarndýrið, þar sem
móðirin fleygir frá sér barninu
sínu — hún sá ekki annað
bjarndýr, sem var í nánd —
flýtandi sér með uppreiddu
vopni, til þess að hjálpa og
vemda mann sinn.
Hann hafði á baki sínu stríð-
hært fax, og allur var líkami
vorra fyrstu forfeðra hulinn
rauðu hári. Ef eitthvað óvin-
veitt kom að honum óvörum,
þá barðist hann með berum
Hin myndin sýnir, þegar höndum og beittum tönnum. I
ReyniðV*
Hann..F>
Hann er voldugur!
Þunnur, sterkur og þvalur
. . . Eiginlega betri vind-
linga pappír fyrir þá alla
“er vefja þá sjálfir”, en þó
á sama verði og venjulegur
vindlinga pappír . . . lím
borinn.
120 blöð á 5c
(%0Íe^£)^
VINDLINGA-PAPPÍR
Það var ekkert óvanalegL við
það. Það var hið verulega líf
vorra fyrstu forfeðra, fyrir 5
þúsund öldum síðan.
Þeir stríddu alt, sem þeir
gátu til að verja hella sína eða
jarðholur, gagnvart öðrum
mönnum; börðust til að verja
konur sínar og börn, og stríddu
og börðust fyrir hverri munn-
fylli, sem þeir átu. Alt þetta
sýndi framför. Og af þeirri á-
stæðu er það hluti af ferðinnl
til menningar.
Miklu hærri og voldugri
menning er það, sem sést á
hinni myndinni, er eg gat um
að framan, þar sem vér sjáum
mennina vera að byggja pýra-
ipídana; þrælana vera að draga
gríðarstóra steina, og aðra æðri
þræla og yfirmenn hagnýta
slöngukeyrin tilfinningarleysis-
lega. Sú mynd sýnir stórmikla
breytingu á mannlífinu, og
langt spor í áttina til menning-
ar. Nú voru mennimir að mestu
hættir að lifa í hellrum, skút-
um og jarðholum.
Vatnið í Nílá bar með sér
gróðurríki jarðleðju, í regluleg-
um skömtum, og gaf það af
sér vissar fæðubirgðir á hverju
ári, og gerði það mögulegt fyr-
ir vissan mannfjölda, að lifa
saman í stórum hópum, á sama
stað eða svæði, í staðinn fyrir
að rangla um í leit eftir veiði
og haglendi.
Allareiðu höfðu borgir risið
upp. Stjórnendur eða konung-
ar Egypta voru kallaðir Faraós.
Það er egypst orð og þýðir
“húsið”. Þeir lifðu í höllum,
mjög svo fögrum og vönduð-
um að utan og innan, eftir því
sem þá var mögulegt, og sýndu
þær áþreifanlega, að listfengi
mannsins var þá þegar á all-
háu stigi. Konungar þeirra fóru
á ljónaveiðar í mjög skrautleg-
um vögnum, allavega útflúruð-
um með gulli. Og þeir létu
reisa myndastyttur af sjálfum
sér, svo stórar, að heimurinn
er enn undrandi og aðdáunar-
fullur út af stærðinni á þessum
líkneskjum. Og sem grafhvelf-
ingu yfir sig létu þeir byggja
ákaflega stóra pýramída, er enn
standa og eru taldir meðal
heimsins mestu undra, sem
maðurinn hefir framleitt. Mörg
lúsund ára ráðagerðir, hugsan-
ir, kænska og framþróun, eru
sýndar í myndinni af þrælun-
um, undir svipuhöggum yfir-
mannanna.
Mörg þúsund ár eru liðin yf-
ir manninn, áður en hann
komst á það þroskaskeið, að
geta myndað sér tungumál, er
gerði þeim mögulegt að láta
hugsanir sínar í ljósi hver fyr-
ir öðrum, og fá frá hver öðr-
um upplýsingar um hitt og
annað. Margar aldir liðu eftir
að maðurinn hafði lært að tala,
iar til hann komst á það skeið,
að geta skrifað hugsanir sín-
ar, o% þannig látið öðrum í té
jekkingu sína, sem gat geymst
handa eftirkomandi kynslóðum.
Myndin, sem sýnir Egypta-