Heimskringla - 13.09.1939, Blaðsíða 4

4. SíÐA
HEIMSKRINCLA
WINNIPEG, 13. SEPT. 1939
ffíimskrittgla:
(StofnvO 1Í86)
Kemur út i hverjum miOvikudeat.
Elgendur:
THE VIKING PRESS LTD.
853 og 85$ Sargent Avenue, Winnipeg
Talsimis 86 537
Verð blaðslns er $3.00 árgangurlnn borglst
tyrirfram. Allar borganir sendlst:
THE VIKING PRESS LTD.
ÖU vlðskifta bréf blaðinu aðlútandl sendlst:
Manager THE VIKINO PRESS LTD.
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjórt STEFÁN EINARSSON
Vtanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINOLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
"HelEBskringla” is published
and printed by
THE VIKINQ PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg Man.
Teleptoone: 86 537
.............................
WINNIPEG, 13. SEPT. 1939
HLUTLEYSI BANDARIKJANNA
Roosevelt forseti og Cordell Hull, ríkis
ritari, hafa birt tilkynningu, samkvæmt
hlutleysislögum landsins, um að banna að
senda nokkur vopn eða hemaðarvörur frá
Bandaríkjunum til eftirfarandi landa sem
í stríði eiga: Þýzkalands, Frakklands,
Póllands, Bretlands, Indlands, Ástralíu,
og Nýja-Sjálands.
Hjá þessu varð ekki komist, vegna nú-
verandi hlutleysislaga Bandaríkjanna. —
Roosevelt forseti átti engan annan kost, en
þennan, eftir að út í yfirlýst stríð var
komið í Evrópu. Á þetta er vert að benda,
því þeir virðast margir sem ekki sjá, að
nein þörf hafi verið á þessu nú og allra
sízt, þar sem ekkert var gert af hálfu
Bandaríkjanna í þessa átt í stríðinu í
Kína, en sem ennþá hefir ekki verið lýst
yfir og sem frá sjónarmiði vísra laga getur
því ekki skoðast stríð, heldur einhvers-
konar “tilviljun” (incidence).
Þetta var einmitt hættan sem Roosevelt
forseti sá að vofði yfir, ef Bretland og
Frakkland skyldu lýsa yfir stríði. Þess
vegna fór hann fram á það við þingið, í
júnímánuði s .1. að hlutleysislögunum væri
breytt. En þingið var ekki þeirrar skoð
unar og kaus í þess stað, að eiga ekkert
við endurskoðun eða breytingu laganna.
Það er full ástæða til að ætla, að þing
verði kallað saman til þess að íhuga endur
bætur á lögunum. En það hefir enn ekki
verið gert og getur dregist að gert verði.
Á fundi fregnrita nýlega, sagði Roosevelt
forseti þeim, að skeð gæti að sérstakt þing
yrði kallað .saman einhvemtíma á þessu
ári. Breytingin á lögunum sem forsetinn
vék að, var í því fólgin, að stríðsvörur
yrðu seldar fyrir peninga út í hönd stríðs-
þjóðunum, í landinu sjálfu, svo að eigna
réttur þeirra væri alls ekki í höndum
Bandaríkjamanna er vörurnar væru send-
ar, en þjóðirnar sem keyptu, sæu um
flutning þeirra á sína ábyrgð til Evrópu
Á meðal margra annara breytinga, sem
um er talað, er þessi líklegust til að verða
ofan á.
Það ber margt vitni um það, að Banda-
ríkjamenn hallist ákveðið á sveif lýðræðis-
ríkjanna í þessu nýbyrjaða stríði og finni
sárt til þess, að hlutleysislögin, eins og
þau nú eru, séu í raun og veru hliðstæðari
einræðisríkjunum, sem hugsjónum Banda-
ríkjanna séu fjandsamleg, en lýðræðis-
löndunum. Það bólar talsvert á almennri
óánægju út af þessu og að á þessu vgrði
sem fyrst að ráða bætur.
Hull ríkisritari og forsetinn hafa upp
aftur og aftur bent á í hverju óréttlæti
núverandi hlutleysislaga sé fólgið. Þau
koma í bága við eðlileg viðskifti milli
Ameríku og Evrópu. Bretland og Frakk
land eru fær um að halda uppi skipaferð-
um yfir Atlanzhafið. En hvað skeður, ef
þau þurfa að fara að beita hörðu við hlut-
lausar þjóðir til þess að halda í þessi dýr-
keyptu réttindi sín, vegna óheppilegra
iaga af hálfu Bandaríkjanna, sem þau eru
knúð til að gera eins og með hlutleysis-
lögunum er í pottinn búið?
Það hefir verið haft orð á því, að Can-
ada sé ekki á skrá stríðsþjóðanna hjá
Bandaríkjunum. Ástæðan fyrir því er
engin önnlir en sú, að Canada hafði ekki
lýst yfir stríði á hendur óvinaþjóðinni eða
þjóðunum. Og það hefir einnig verið um
það rætt, að Canada ætti ekki lýsa yfir
stríði, til þess að geta orðið milliliður
Breta í vopnakaupum frá Bandaríkjun-
um. Fyrir því er nú engin vissa, að Can-
ada muni ekki senn lýsa yfir stríði. En
jafnvel þó það væri ekki gert, mun löggjöf
Bandaríkjanna hafa reglur fyrir því, að
vörur þaðan, sendist ekki undir nafni
neinnar hlutlausrar þjóðar beina leið til
stríðsþjóðanna hver svo sem þær kaupir.
Og með því er sama lykkjan lögð á leið
Canada og annara þjóða, er þar kaupa
fyrir stríðs-þjóðirnar, svo með því er ekki
um neitt sérstakt hagræði eða hagkeypi
að ræða. Það er jafnvel óbeinna að senda
vörurnar fyrst til Canada og afferma þar,
en fyrir áðrar Evrópuþjóðir, sem kaupa
mundu fyrir Þjóðverja.
Frá hvaða sjónamiði sem á núverandi
hlutleysislög Bandaríkjanna er litið, eru
þau því lýðræðisþjóðunum, sem í stríði
eiga, enginn greiði, og sízt þó að því leyti,
eins og Roosevelt og Hull benda á, að þau
gera eftirlit Breta á hafinu erfiðara en
það annars væri.
(Síðan ofanskráð grein var samin, hef-
ir Canada lýst yfir stríði á hendur Þjóð-
verjum).
HÆKKANDI VÖRUYERÐ
Eins og bent var á í síðasta tölublaði,
var þess ekki lengi að bíða eftir að stríðið
hófst, að vörur hækkuðu í verði. Það var
nú það sem við mátti búast. Það var leikið
heldur frekt í stríðinu 1914—1918, eða að
minsta kosti til 1917, er nokkrar hömlur
voru lagðar á þetta af sambandsstjórn-
inni. Og það eitt er víst, að almenningur
þessa lands er nú ekki í þeirri há, að
sætta sig við, að sömu stríðsgróða-hneyksl-
in og uppljóst varð um í síðasta stríði,
endurtaki sig. Með öll forðabúr landsins
nú full upp í rjáfur, virðist lítil ástæða
í stríðsbyrjun til að skrúfa verðið upp,
hvað sem kann að hafa verið 1914.
Yfirlýsing stjórnarinnar í Ottawa um
að hún hafi skipað nefnd manna til þess
að líta eftir vöruverði, er því tímabær. Er
svo frá verkefni nefndarinnar skýrt, að
það sé fólgið í því, að koma í veg fyrir
ósanngjarnan gróða, hafa eftirlit með því,
að birgðir safnist ekki í hendur fárra, að
útbýting og sala sé eðlileg á öllum nauð-
synjum, matvöru, eldivið o. s. frv. Og
fjársekt og fangelsi er lagt við, ef út af
þessu bregður. Stjórnendur stóriðnaðar-
ins bera ábyrgð á rekstri hans og beri
nokkuð út af, verða þeir persónulega á-
kærðir, sem hverjir aðrir einstaklingar,
er brotiegir verða við lögin.
Þetta munu nú þykja hörð lög, en hvað
skal segja. Það var ekkert, sem þjóðina
gerði bitrari í stríðinu 1914—1918, en
munurinn á hag hermannsins, er líf og limi
lagði í sölurnar og mannsins, sem heima
sat, rakaði saman fé á stríðinu og keypti
fyrir það skattfrí verðbréf. Lexía þes’-
ara ára, er ekki gleymd. Þar sem Canada
er nú aftur komið í stríð, er það alls
ekki að ófyrirsynju, að það láti það verða
eitt af sínum fyrstu sporum að skipa
nefnd með fullu valdi til þess, að líta eftir
því, að einstakir menn rífi ekki upp stór-
gróða í komandi stríði á kostnað hins ó-
gæfusama heims.
hann þó borginni það sem hún frekast
þurfti með, dálítið hérað af Póllandi. Og
ástæðan fyrir því var sú, að tuttugu árin,
sem borgin hafði verið aðskilin frá Pól-
landi, hafði verzlun og viðgangur hennar
stórhnignað. Þriðja skifting Póllands,
1795, gaf Prússum yfirráðin bæði 1 Danzig
og Varsjá.
Við höfum sannanir Dr. Hermanns
Rauschning, fyrverandi forseta nazista í
senatinu í Danzig fyrir því að það séu
nazistar og innflutningur stormsveita
þeirra til Danzig, sem sé að þrengja upp á
þýzku íbúana í Danzig skoðunum, sem
þeir sjálfir hati.
Hann birti nýlega tilkynningu um það
fyrir hönd föðurlandsvina, sona og <jætra
þeirra manna, sem öld fram af öld höfðu
búið í Danzig og héruðunum í nánd við
hana, þess efnis, að raddir þeirra, vilji og
óskir, væru niðurbældar með lögleysum og
harðri hendi af hálfu þýzkra einræðis-
sinna. Að lesa þessar tilkynningar, er
eftirtektavert.
Þá hélt Col. Beck, utanríkisráðh. ’Pól-
lands því fram í ræðu nýlega, að Pólland
hafi ekki vísvitandi sýnt Danzig-búum í
nokkru yfirgang, að þar hafi öllum leyfst
að halda við tungu sinni, þjóðerni og
þjóðernis-erfðum, eins og þeim bezt geðj-
aðist að og þætti hagkvæmast, og Pólland
liti á það sem sjálfsagðan hlut og fylgdi
í því efni aldagömlum venjum.
Enginn sem hefir séð, eins og eg hefi
gert, pólska og þýzka minnisvarða hlið
við hlið á gólfi hinnar miklu Marien-
kirche í Danzig, eða að helmingur allra
eldri bygginga í Danzig eru prýddar pólska
eminum, eða stytturnar og gjafirnar frá
pólskum konungum, sem borgin ennþá á
og gætir, sem hina mestu minjagripa —
enginn sem þetta hefir séð, getur efast
um það, að þessi þýzka borg, á margar
sameiginlegar minningar með Pólverjum
og eðlilegar, sem alveg óþarft er að slíta
til þess að bjarga Þjóðverjum í Danzig
undan kúgun og ofbeldi Pólverja, eins og
Hitler heldur fram. Bezta sönnun þess að
Hitler sjálfur bar engar áhyggjur út af
þessari kúgun fyrir nokkrum árum, er 10
ára samningurinn, sem hann gerði þá við
Pólverja, en sveik og braut eins og aðra
samninga til að svala löngun sinni að
hneppa eina smáþjóðina Cnn í náziskt
stjórnarhelsi.
SOVÉT-RÚSSLAND
D A.N Z I G
(Eftir MitcheJl Huxley—lauslega
þýtt úr Montreal Star)
Hversvegna leggur Hitler svo mikið
kapp á að ná í Danzig? Vegna þess að
íbúamir mæla á þýzka tungu ? Ef svo er,
má Sviss fara að gá að sér!
Eg hefi oft orðið hissa á því um þessar
mundir að heyra mentaða menn halda
fram, að “pólska hliðið” og fríborgin Dan-
zig, séu uppgötvun samningsnefndar
Þjóðabandalagsins 1919.
Hið svonefnda “pólska hlið” var aðeins
til sem óskiftur hluti Póllands, með frí-
borginni Danzig rétt hjá, í 300 ár áður en
Friðrik mikli breytti þessu, er Pólland var
fyrst limað sundur 1772.
Afleiðingunum af þessu fyrir Pólland
má í stuttu máli lýsa með orðum hans:
“Sá sem ræður við mynni Vistula árinnar
og yfir borginni Danzig, er meiri herra
Póllands en konungurinn sem þar ríkir.”
Til sjálfra íbúa Danzig borgar, þó Þjóð-
verjar væru flestir, var hinn nýi herra alt
annað en aufúsugestur. Hefir móðir
Schopenhouers, sem fædd var í Danzig,
lýst því svo vel, að það verður ekki rengt.
Á fimtándu öld áttu forfeður hennar
mestan þátt í því að koma yfirráðum teu-
tónskra riddara fyrir kattarnef, og sam-
eina Danzig Póllandi. Pólland virti ávalt
hið forna frelsi borgarinnar.
En árið 1793, þegar Pólland var í annað
sinn limað sundum, sættu íbúar Danzig
kúgun af Friðriki. En á sama tíma veitti
(Eftrifarandi grein birtist 23. ágúst í
Alþýðublaðinu á íslandi, dagblaði verka-
og jafnaðar-manna, einu fjöllesnasta og
stærsta blaði á landinu. f greininni er
svo skarplega tekið til máls um það efm
sem öllum er nú ofarlega í huga, út af því
•sem nýlega hefir gerst í Evrópu, að vér
væntum að lesendum Hkr, þyki ómaksins
vert að lesa hana, hverjar svo sem skoð-
anir þeirra kunna að vera í pólitík Ev-
rópu.—“Hkr.”)
Á rauða torginu í Moskva, rétt norðan
við Kremlmúrinn, sem skilur Stalin og
sovétstjórn hans frá þegnum sovétríkis-
ins og umheiminn, hvílir Lenin, hinn mikli
foringi rússnesku verkamanna- og bænda-
byltingarinnar fyrir rúmum tuttugu ár-
um, í eilífri ró.
Hann veit ekkert af því, þótt balsamerað
lík hans og grafhýsið, sem bygt hefir
verið yfir það, hafi árum saman verið
misbrúkað til þess að blekkja þúsundir
öreiga víðsvegar að úr heiminum til blinds
fylgis við stjórn, sem með ári hverju hefir
leitt þá lengra og lengra burt frá hug-
sjónum verkalýðshreyfingarinnar og
sósíalismans áleiðis' yfir í herbúðir ein-
ræðisins og fasismans.
Hann veit heldur ekkert af því, þótt á
stalli grafhýsisins standi í dag í stað hinna
afvegaleiddu öreiga, einn argasti stríðs-
æsingamaður auðvaldsins, von Ribbentrop
utanríkisráðh. Hitlers, svo sem til merk-
is um það, að auðvaldið og nazisminn
standi nú loksins, eftir samkomulag Hitl-
ers og Stalins, yfir hans höfuðsvörðum.
Mætti hann heyra fótatak nazistaforingj-
ans yfir höfði sínu, myndi hann áreiðan-
lega snúa sér við í gröf sinni og hylja á-
sjónu sína fyrir slíkri heimsókn. í lifanda
lífi hefir hann vissulega aldrei órað fyrir
því, að sovétstjórnin, sem hann setti á
stofn til þess að^ vera sverð og skjöldur
sósíalismans og verkalýðshreyfingarinnar
í heiminum, gæti sokkið svo djúpt, að
taka höndum saman við þýzka hervaldið
og auðvaldið, einmitt þegar það er að búa
sig undir það að ganga milli bóls og höfuðs
á öllu frelsi, lýðræði og allri verkalýðs-
hreyfingu í Evrópu.
En nú fer margt að skýrast,
sem mörgum hefir á undan-
förnum árum virst óskiíjanlegt í
athöfnum sovétstjórnarinnar. —
Nú skilja menn, hvers vegna
Stalin hefir lagt svo mikið kapp
á það, að koma lærisveinum og
samverkamönnum Lenins, Buk-
harin, Rykov, Pjatakov, Sino-
vjev, Kamenjev og hvað þeir nú
allir hétu, hverjum á eftir öðr-
um undir græna torfu. Honum
mun ekki hafa þótt líklegt, að
hægt yrði um vik að svíkja
stefnu verkamannabyltingarinn-
ar heima fyrir og taka höndum
saman við nazismann með slíka
menn við hlið sér. Hitt ónáðaði
ekki samvizku harðstjórans,
þótt þeir væru allir skotnir fyrir
sakir — samsæri við þýzka
nazismans — sem þeim vissu-
lega hefir aldrei dottið í hug að
gera, en hann sjálfur var að
undirbúa!
Nú er það samsæri með hlut-
leysissamningi Hitlers og Stal-
innan með sjáldséðum viðarteg-
undum sem gerir þær undur við-
kunnanlegar og aðlaðandi.Neðstu
gólfin eru prýdd með belgiskum
marmara kolsvörtum og gljá-
andi. Fleiri marmara tegundir
er þar að finna þó ekki muni eg
nú betur frá að skýra. Með
lyftuvél kemst maður upp sey-
tján hæðir og gengur upp þá
átjándu en þar uppi er salur þar
sem horfa má yfir umhverfið í
allar áttir. Er það fagurt og til-
komumikið útsýni, sérstaklega
í suður og vestur.
Þinghús Norður Dakota kost-
aði tvær miljónir dollara, og er
hvert cent borgað. Það er tutt-
ugustu aldar hugsjón, hagkvæm
og fögur, svo ekki þarf spádóms-
gáfu til þess að sjá að þess stíl
verður fylgt í framtíðinni.
Framan við capitolið er stór
grænn flötur sem hallar niðun
til bæjarins og austan við hann
War Memorial byggingin. Lag-
og sovétstjórnin þar með búin
að svíkja síðustu loforðin, sem
hún hefir lifað á 1 hugum
miljóna verkamanna úti um all-
an heim, loforðin um það að
verja frelsið, lýðræðið og verka-
lýðshreyfinguna gegn fasisman-
um á stund hættunnar. Nú er
gríman fallin fyrir fult og alt.
Þegar standa varð við stóru orð-
in lét Stalin Hitler vita það, að
hann gæti hirt Danzig og Pól-
land, farið í stríð við England og
Frakkland og troðið niður lýð-
frelsið og verkalýðshreyfinguna
um alla Evrópu, án þess að ótt-
ast það að verða ónáðaður frá
Moskva. Hilter mun áreiðanlega
ekki láta segja sér slíkt tvisvar.
Sovétstjórnin er komin langt
frá þeim hugsjónum, sem hún
var borin fram af í upphafi, þeg-
ar verkamenn og bændur risu
upp undir forystu Lenins til þess
að velta af sér oki keisaravalds-
ins og auðvaldsins árið 1917. —
Undir herópi Karls Marx: ör-
eigar í öllum löndum sameinist!
var hún stofnuð. í dag, tuttugu
og tveimur árum seinna, sam-
einast í Moskva Stalin og von
Ribbentrop til þess að svíkja ör-
eigana í öllum löndum í hendur
Hitlers.—Alþbl. 23. ág.
DAKOTA
Eftir Dr. M. B. Halldórson
Framh.
Næst var lagt á stað til að
skoða þinghúsið (capitolið). -—
Auðvitað hafði eg séð það
nokkru áður en eg kom inn í bæ-
inn því það er 241 fet á hæð og
gnæfir yfir Bismarck og alt um-
hverfi frá dálítilli hæð norðan
við bæinn. Hafði eg heyrt það
kallað fáránlegt uppátæki að
byggja skýjakljúf úti á auðri
sléttunni, því það er í beinni
mótsögn við það sem áður hefir
verið alment byggingarlag á
3Ínghúsum og öðrum opinberum
jyggingum. Hipgað til hafa
’ær byggingar vanalega verið
ferhyrndar með steinsúlum,
myndastyttum og öðru útflúri
alla kanta. Inni með stórum
gímöldum til þess eins að hita
upp og halda hreinum, og uppi
yfir turn fullan að innan af
ryki og öðrum óþverra.
Hér er öllu snúið við. Bygging-
in er slétt og útflúfslaus að utan.
5egar gengið er inn í hana að
sunnan, sem er aðal inngangur-
inn, verður fyrir manni mjög
hár og prýðilegur gangur (kall-
aður memorial hall) frá austri
til vestur. Við vestur endann
eru þingstofurnar mjög smekk-
ega útbúnar og lýstar með huld-
um Ijósum. Við austur endann
rís átján lofta turn þar sem í
eru að finna allar skrifstofur
ríkisins. Eina rúmið (space)
sem ekki er beinlínis notað er
gangurinn sem áður var lýst og
öll er byggingin jafn hrein utan
sem innan. Margar skrifstof-
urnar þó aðeins hæfilega stórar
eru mjög prýðilegar, þiljaðar
. . * , leg en ekki mjog stor og mun
_________________________* uaí- I hafa kostað nkið bysna mikið
þegar alt er tekið til greina. Þar
er að finna gripasafn ríkisins.
Er það merkilegt safn en því
miður hafði eg ekki tíma til að
skoða það að neinu ráði.
Á fletinum framan við Capi-
tolið var hvert kvöld hátíðarinn-
ar, sýndur sögulegur táknleikur,
“Wagons West”. Hann var í
átján þáttum (episodes), og
sýndi helstu atriðin í sögu rík-
isins frá byrjun. í þessum leik
komu fram 800 leikendur, kór
með 200 meðlimum og 65 hljóð-
færa leikendur. Fór öll sýn-
ingin mjög prýðilega fram og
endaði með því allur mannfjöld-
inn söng “The Star Spangled
Banner.”
Eftir hádegi á þriðjudaginn
hófst skrúðganga hinna ýmsu
þjóða er ríkið byggja. Kom
fyrst flokkur ungra hermanna
og báru marga af fánum þeim
er okkur höfðu verið sýndir
kvöldið áður. Þar næst kom
tjaldaður vagn með uxum fyrir
til að sýna flutningsaðferð
fyrstu innflytjendanna. Þá
komu þjóðflokkarnir og voru
Norðmenn fyrstir. Var það
fallegur hópur, piltar í hvítum
buxum og skyrtum með rauðum
bol, stúlkur í hvítum pilsum og
skyrtum, rauðum upphlut og
með rauðar, borðalagðar húfur.
Næst komu íslendingar og var
það hin ásjálegasta fylking. —
Fjallkoma og meyjar hennar,
fríðar og tignarlegar og karla-
kórinn, sem eftir fylgdi, mjög
smekklegur í hvítum buxum og
dökkbláum treyjum. Ekki sýnd-
ust “landar kunna að labba í
takt,” eins og Stefán Scheving
komst að orði, og var það orsök-
in að trumbur voru barðar bæði
á undan og eftir sem ekki
stemdu með taktínn. Hagði ein-
hver maður sem hjá mér stóð
°rð á þessu, en eg svaraði að það
væri vegna þess að íslendingar
hefðu lagt niður hernaðar ósóm-
ann rétt eftir 1260 því fipaðist
þeim hergangur.
Næst komu Skotar, var það
pípuflokkur (pipe band) frá
Brandon, Man. Ungar stúlkur
í skozkum búningi, mjög ásjá-
legar, því aldrei er sá búningur
eins fallegur eins og á börnum
eða unglingum. Með þeim voru
fjórir karlar, tveir á undan,
tveir á eftir, líklega nokkurs-
konar verðir. Þeir voru líka í
háum sokkum, stuttpilsum
(kilts) með “sporran” og í rauð-
um aðskornum treyjum, hnept-
um upp í háls. Víst hefir þeim
verið heitt, því það glitraði á
rauðu sveittu skallana í sólskin-
inu.
Grikkir kflmu næst. Höfðu þeir
látið útbúa mjög smekklegan
skrautvagn (float) og gengu í
fylking á eftir í sínum skjall-
hvíta þjóðbúningi. Var til þess
tekið hvað þeirra þátttaka væri
myndarleg, vegna þess hvað
þeir væru fáir og dreifðir út um
alt ríkið, aðeins einn eða tveir
í hverjum bæ og engir í háum