Heimskringla - 13.12.1939, Síða 6

6. SfÐA
HEiMSKRINGLA
WINNIPEG, 13. DES. 1939
Dauði gamla Guðmundar
stúdents
Eftir Stephan G. Stephansson
Gamlárskveldið var indælt vetrarkveld;
veðrið notalegt eins og vorblíða, en andrúms-
loftið léttara og hreinna; andvarinn frá jökl-
inum lék um mann eins og fjörgandi ylur.
manni jafnvel fanst, að snjórinn sjálfur myndi
hlýr og voðfeldur, eins og mjúk og hrein dún-
sæng. Birta tungls og stjarna var mildari en
nokkurt sólskin, þó hún væri ekki eins skær.
Hálfþíður úth’aginn blasti við manni, snævinn
eða auður, eins og jólahlákan hefði gert hann
að tryggum sáttmála milli sumarsólbruna og
vetrarharðinda.
Gamlárskveldið var bjart og blítt. Hefði
maður átt að velja um það og fegursta sumar-
daginn, sem maður mundi eftir, og ekki getað
hrept nema annaðhvort, mundi maður helst
hafa dregið um þau blindandi. Enginn veður-
næmur mannshugur gat gert mun þeirra öðru-
vísi.
— Séra Hákon fann það líka á sér; hann
var hress og léttur í spori. Þó hann væri orð-
inn hálf-sjötugur. Bæjarleiðin frá Garði ofan
að Gerði var örstutt, enda óaði honum ekki við
henni, þó nótt væri komin og hann einsamall.
Hann þurfti heldur ekki að prédika í Garðs-
kirkju að morgni. Sveinbjörn, aðstoðari hans,
átti að gera það; því varð hann líka feginn,
uppgefinn og úttæmdur eins og hann var, á
fjörutíu ára prédikunum, öllum um sama efm.
Jafnvel meðalskynsemi felst á, að það muni
vera þreytandi að kveða sömu vísuna alla æfi,
ef ekkert mætti skifta um nema róminn, þó
maður tryði, að hún væri allra vísna fallegust.
Hugur séra Hákonar var allur fanginn af
endurminningum og von, þetta gamlárskveld.
Gamli séra Guðmundur stúdent í Gerði, hafði
sent til hans og beðið hann að vitja sín þessa
nótt. Guðmundur hafði legið rúmfastur all-
lengi og var talin aðfram kominn. Marga nótt-
ina höfðu þeir saman verið um æfina, jafn-
aldrar, skólabræður, nærri aldavinir. í mörgu
höfðu þeir þó farist á mis um dagana. Ham-
ingjan hafði gefið Hákoni þetta farsæla meðal-
vit, sem gerði hann að sómamanni, sveitaröðl-
ing, og nú loks að prestaöldungi. Æfi Guð-
mundar hafði gengið slörkulega. Enginn frýði
honum vits, þó ágreiningur væri um, hver mað-
ur hann var. Einstaka maður mintist hans til
góðs; flestum stóð stuggur af framkomu hans
og vitsmunum; þeir sáu ekki, að aðrir en
hrekkjamenn þyrftu á svo miklu viti að halda.
Það var almenningsgrunur, að hann væri mis-
endis-karl, þó enginn gæti sagt með vissu, hvað
helst ílt hann hefði gert.
Endurminningarnar í huga séra Hákonar
runnu frá því, hve raunalegt það væri, að
Guðmundi varð lítið gagn að miklum hæfileik-
um. Svo rifjaðist upp æfisaga Guðmundar,
frá því hann var gálaus en drenglyndur ungl-
ingur, sem þótti ósköp vænt um móður sína.
Þeir ólust upp nágrennis.
Svo fóru skólaárin í hönd. Framan af var
Guðmundur öfundlaust uppáhald allra bekkja-
nauta sinna. Það var eins og það lægi í með-
vitund þeirra allra að treysta honum til nærri
alls, eins og honum væri ekkert ofvaxið og
væri ákvarðað mikilmenni. . Seinastá náms-
árið fór það samt mínkandi. Það leit út eins
og .hann hefði orðið fráskilinn skólabragnum,
væri ekkí lengur fullorðið barn, sem lærir það,
sem því er sett fyrir, eins og hinir, sem voru
honum samtíða. Vit sem efar hið viðtekna,
er allatíð einrænt og sjálfbirgingslegt í augum
sprenglæðrar einfeldni. Hann lenti í deilum og
kepni og einangraðist æ meir. Þó það sýndist
auðunninn leikur, að sýna ekki meiri garp, með
viðurkendri, samlagðri, óhaggandi vizku, ótal
kenningu og kennifeðra, sem skólafræðin hvíldi
á, var Guðmundur stundum svo skarpseigur í
hugsunum og örðugur viðfangs að verja sitt
mál og svör hans voru svo keimlík heilbrigðri
skynsemi, að þó andstæðingar hans vissu að
hann hlyti að hafa haft miður, fundu þeir þó
til þess, að sinn eigin sigur var ekki eins auð-
sjáanlegur eins þeir bjuggust við, og voru því
ekki alskostar ánægðir með hann.
. Guðmundur útskrifaðist þó og hefði getað
orðið prestur, en það vildi hann með engu móti,
jafnvel þó unnustan sliti við hann heitorð; því
foreldrar hennar sáu henni engan farborða,
nema hún yrði prestskona að minsta kosti.
Séra Hákoni var það enn minnisstætt,
hvemig hann lagði að Guðmundi að breyta
slíkri fyrirætlun, og hversu Guðmundur tók
af um það, því sér hnykti við prestaeiðnum.
Hvernig sem Hákon reyndi að færa honum
rök að því, að loforð manns um að vinna hið
æðsta og háleitasta lífsstarf í heiminum, gæti
aldrei verið varhugavert, þó kraftar manns
gætu ef til vill ekki haldið það alt, brosti Guð-
mundur að heilræðum hans og daufheyrðist, en
hélt því fram, að það, sem væri rétt gert af
Hákoni sjálfum, gilti ekki jafnt um alla menn.
Enn mundi Hákon gerla hverju Guðmund-
ur svaraði, þegar hann spurði loks í einlægni
sinni, h'vort hann hefði náð í bækur Aríusar og
Zvinglis? Voðalegri villitrúarmenn þekti Há-
kon ekki í þá daga og ekki að öðru en því, sem
eftir þeim var haft og hrakið fyrir þeim —
löngu þáverandi dauðum; honum kom ekki til
hugar, að Guðmundur gæti verið orðinn ka-
þólskur, protestisk sál að ætt og uppeldi, sem
sú óguðlega kirkja gat ekki hafa gert neitt
peningaboð í. Guðmundur lagði krumluna á
öxlina á honum: “Heyrðu, Hákon sv.eitungi,”
sagði hann, “manstu eftir honum Skúla skottu-
lækni, sem aldrei vissi, hvað að neinum sjúkl-
ingi gekk og sagði svo altaf, að það mundi vera
tegund af ormaveiki — eða honum Finni
gamla á Fjórvanka, sem æfinlega svaraði, ef
hann misti skepnu og var spurður um tildrög-
in: “0, hún hefir víst étið gras og eitrast af
því!” Eins ætlar þér að fara. Eg veit ekki
hvort eg man, hvað Aríus og Zvingli eiga að
hafa sagt, nema eg fletti upp á því. Það eru
atvikin, sem mig hafa leitt afvega, ef þú vilt
svo. Manstu þegar það datt upp úr mér, að
Edda og Biblían væru innblásnar á líkan hátt,
þegar við piltar nokkrir sátum saman í fyrra
og viðtalið lenti af hendingu á goðafræðinni.
Kappið, sem úr því varð, og eftirsögurnar ? í
fyrstunni slepti eg þessu af rælni, án þess
nokkru sinni að hafa hugsað um það. Eg var
viss um að það var rangt mál og óverjandi, og
ætlaði sjálfum mér að rekast í vörðurnar við
fyrstu mótmæli. Þegar eg svo fór að verja
það, blöskraði mér sjálfum alt, sem eg fann
og með því mælti; það var eins og að sjá að
óvöru gegn um holt og hæðir. f huga mínum
opnaðist nýr heimur af samböndum og rök-
semdum, sem eg vissi ekki áður að neinsstaðar
væri til. Nú nær hann út yfir öll þau trúar-
brögð, sem eg þekki, og sjálf byrjunin stendur
á höfði hjá mér, svo: að í upphafi skapaði mað-
urinn guð. Svona strönduðu trúar-lærdómarn-
ir. Svona er kenning og breytni; til skamm3
tíma hefði eg dáið upp á, að það væri eitt og
sama, og kent ófullkomleik trúaðra um áhall-
ann, eins og aðrir. Kenningin er nógu trúuð
alstaðar, það vantar ekki; svo var Júdas líka,
en breytnin selur hana fyrir verð, eins og hann
gerði. Á þetta hefi eg rekið mig nýlega, og
þá hvarf mér virðingin sem eg bar fyrir henni.
Svo eru til fáeinir menn — þú ert t. d. einn,
því er mér vel við þig. Gæti ekki átt í illdeilu
við þig, né þú við mig — þessir fáeinu menn
eru vondir og góðir. Siðferðis tilfinning þeirra
styðst við alt, sem göfugt er og fagurt í kenn-
ingunni; hún er ekki nógu þroskuð til að standa
ein, en vefur sig utan um fallegu boðorðin og
fögru loforðin, af því þau eru eðli þeirra sanf-
kvæm, þó þau væru ekkert nema ímyndun ein.
En það er til meðal við allri skynsemi; það
heitir sultur; þegar eg hefi tekið inn nóg af því,
sæki eg um brauð.”
Hákon hafði ekki gleymt, hve h'onum of-
bauð þá af Guðmundi og sjálfum sér: fjarstæð-
ur Guðmundar, sem gengu guðleysi næst, og
ráðaleysi sitt að átelja og leiðrétta. Honum
hugkvæmdist ekki neitt nema að spyrja: Hvað
ætlar þú þá að gera? “Kirkjunni get eg ekki
þjónað í bráðina,” sagði Guðmundur. “Eftir
eðli sínu getur hún ekki verið siðferðislega
hreinlynd. Presturinn má ekki segja við
Brota-Björn af stólnum: Þú ert bófi Björn;
það væri rógur, trúi eg. Hann verður einungis
að kenna: “að heimurinn liggi í hinu vonda”,
svo Björn taki það ekki sérstaklega að sér, sem
hann þyrfti þó helst að gera. En af því eg er
lærður maður, alinn upp til embættis og ónýtur
til líkamsvinnu, nema helst að fljúgast á, verð
eg að ná í eitthvað, sem laun hanga við. Rétt-
vísin er blind, það er satt, en hún má skera upp
úr með skoðun sína og segja við þjófinn: Þú
ert þjófur! að minsta kosti við þá allra
smæstu. Eg held eg reyni að verða böðull.”
— En svo varð Guðmundur aldrei böðull.
Eftir tíu ára flækings-basl h'ans, könnuðust
margir við “Guðmund stúdent”. Þegar hann
var orðinn prestur, var “séra Guðmundur stúd-
ent” nafnkendur maður í sínu héraði, þó menn
gætu varla sagt hvers vegna; það lá ekki neitt
betra né verra eftir hann en hvern meðal
prest, sem menn gætu greinilega bent á.
Á þessum árum féll séra Hákoni hann
einna verst í geð; þó varð honum aldrei nema
hlýtt til hans. Skynsemis-grillur Guðmundar
höfðu heldur ekki lagast. “Því tókstu prests-
skap?” spurði séra Hákon hann eins og hann
hefði aldrei eggjað hann á það. “Til að borga
skollanum í hans eigin mynt,” svaraði Guð-
mundur, eða þessu, hvað sem það nú er, sem
einskorðaði atvinnu mína, tók frá mér konu-
efnið og bætti mig upp í duggara-peysu.”
Séra Guðmundur stúdent varð undarlega ó-
notaleg flís íhaldinu á sinni eigin stétt. Naum-
ast var þó hægt að fetta fingur út í embætti3-
færslu hans; hann gerði alstaðar lögskil. En
viðræður hans og sögur af sjálfum sér, jafnvel
í heyranda hljóði fjölmennis, gengu yfir alla
prestslega hæversku. Það var naumast sú
hrösun um öll boðorðin tíu, að undanskildu
hinu fimta, sem h'ann ekki gæfi í skyn, að væri
dagleg tilviljun hjá sér, og fann þó æfinlega
samskonar dæmi hjá öðrum helgum mönnifm,
forfeðrunum, postulunum, kirkjufeðrunum,
jafnvel Kristi sjálfum í að tala virðingarlítið
um lærða menn og andlega leiðtoga. En eins
og hver maður er við sína heimsku bundinn,
þannig hafði hver stéttarbróðir hans sinn
galla, og þektu, að sögurnar voru reyndar af
sjálfum þeim og fleiri en ein af sumum. Samt
gátu þeir ekki látið á því bera og annaðhvort
reyndu að finna honum einhverja líklega af-
sökun fyrir öllum breiskleika hans, eða látast
skilja ,að h'ann einungis væri að spauga. Lakast
var, að flestar sögurnar um afbrot sín, að dæmi
hinna helgu manna, líktust mörgu því, sem
hnaut í mönnum um prófastinn sjálfan.
Við Hákon hló Guðmundur að öllu þessu.
“Oft hefi eg nú skorað á þá, í allra heyrn, að
kasta fyrsta steininum,” sagði hann. “En
enginn þeirravþorir það, hræddir við að hitta
sjálfa sig.” Séra Guðmundur var óvinsæll,
nema hjá fáeinum einstæðingum, sem höfðu
lágt um sig og enginn mat hvað sögðu. Loksins
komst prófasturinn í langt og flókið útbygg-
ingarmál við fátækan og lítilsigldan bónda. —
Vissi enginn hvaðan bóndanum kom kapp sitt
og lögmenska; grunaði marga, að séra Guð-
mundur væri traust h'ans og ráðgjafi. Og hvað
sem málavöxtum leið, tortrygðu þeir Guðmund
allir, sem minna vit höfðu.
“Nú hefi eg sagt af mér prestsskapnum,”
sagði Guðmundur við Hókoh vin sinn, eftir
nokkur ár. “Mikill vandræðamaður ertu,
Mundi,” svaraði séra Hákon. “Með gáfum þín-
um, og nokkru meiri varkárni, hefðir þú orðið
prófastur á undan séra Jóni.” “Manstu hvernig
trén völdu sér konung, Hákon stallbróðir,”
sagði Guðmundur og glotti að því, “fíkjutréð
þverneitaði tigninni, sedrusinn afsagði hana, en
þyrnirunninn var fíkinn í konungdóm og lét
ekki dekstra sig. Sá ,sem sjálfur er frjáls, heíir
óbeit á mannaforráðum. Við vorum ekki gerðir
til að stjórna.”
Séra Guðmundur losnaði hæglega við em-
bættið. Verst féll honum þó, að sá orðrómur
lagðist á, að_það hefði vreið fyrir prófasts til-
stilli og gagnstætt ætlun hans sjálfs. Héraðs-
búar óttuðust svo þenna dagfarsprúða, lagkæna
undirhyggjumann, prófastinn sinn, enn meira
eftir en áður, þó útbyggingarmálið félli á hann.
Svo flutti séra Guðmundur stúdent að
Gerði, næsta bæ við Garð. Þar bjó hann sem
óbreyttur bóndamaður. Stundum kom hann
til kirkju, en var aldrei til altaris. Sóknarfólk-
ið hneykslaðist ekkert á því, það vissi, að
Guðmundur var eins vel lærður og séra Hákon
og fanst það ekkert tiltökumál, þótt tveir
beikirar væru ekki að kaupa kút hver af öðr-
um. Séra Hákon vissi, hvað gekk að, en gaf
sig ekki um, þó hann reyndar harmaði það.
Hann óraði fyrir því að það væri ekki nein
utanað kredda né upphugsuð lífsskoðun, sem
þar var að tæta við, heldur samgróið eðli, heilt
sálarlíf, og það þeirrar sálar, sem sjálfum hon-
um var innilega vel við.
Séra Guðmundur hvorki féll né sté í tign-
inni hjá heldra fólkinu, eftir embættislausnina.
Það leið hann eins og gemling af lakara sauða-
húsi, sem uppeldi og venja hefði ófyrirsynju
sett á sama garða með því, og yrði svo að þol-
ast þar. Hjá sjóslörkurum og heimilisleysingj-
um var hann helst í metum; nokkrum óláns-
mönnum var vel við hann, eins innilega og séra
Hákoni var. Hann hefði nærri getað safnað
um sig flækingum og vandræðamönnum og
komið þeim til manns, hefði — já, hefði hann
getað margfaldað fiskinn sinn og brauðið sitt
með kraftaverki.
En skyldu ekki trúarskoðanir Guðmundar
hafa breyst til betra, um elleftu stund, nú þegar
hann var líklega dauðvona? Þess var óskandi.
Það var eflaust erindið.
Svipaðar þessu voru hugleiðingar séra Há-
konar, á leiðinni frá Garði ofan að Gerði. Þær
höfðu aðeins tæpt á meiningunni sumstaðar, og
vafist meir hver innan í aðra. Hann var nú
kominn að bæjardyrum á Gerði.
í þrönga afhýsinu í norðurendanum í lágu
baðstofunni í Gerði lá gamall maður í þilrúm-
inu, sem þar var inni; það var Guðmundur
gamli stúdent, séra Hákon settist við rúm-
stokkinn. Það voru lítil gugnunarmerki að sjá
á höfðinu, sem lá þar á koddanum, með langa,
þunna hárið, sem lagðist niður með vöngunum,
eins og slétt og silfurgrá silkislæða utan um
stóra ennið, jafnvaxið, nærri eins og sveigður
tígull, á þessu föngulega höfði með mikilleita
andlitið og löngu kinnarnar, sem elli og bana-
lega höfðu svo litlu getað breytt á, nema blæ
og yfirlit; þar hafði verið svo hörðu af að
tálga, nærri tómri húðinni yfir sterklegum
beinum. Nefið var hátt og bogið, augun myndu
hafa verið kölluð dökk, vegna skorts á nákvæm-
ara orði yfir hnökrana af svellbláma og sól-
skinsblettum í fjallshlíð-, þennan sambreysking
af ljósgulu og steingráa, sem einstaka manns-
auga er gert af. Brýrnar voru loðnar og mikl-
ar; hrukkumar á enninu kringum þær sýndu,
að þær höfðu oft ýmist verið léttar eða þungar;
nú voru þær ekki orðnar kviklátar undir veik-
indaþreytunni. Annað stóð ekki útundan rúm-
fötunum en höfuðið og hægri höndin, sem vafð-
ist ennþá umfangsmikil og hnútaber utanum
höndina á séra Hákoni. Samt bar á því jafnvel
gegnum sængurklæðin, að maðurinn var stór-
vaxinn, eins og menn verða varir við stærð fall-
ins trés í skógi, þó það sé orðið innskorpnað og
hálfsokkið í jörðina.
“Eg sendi til þín, fomvinur, sagði Guð-
mundur, “til að vera hjá mér seinustu gamlárs-
nóttina, sem við eigum eftir að vera saman, og
til að gera þig að ráðsmanni mínum við nýja
árið, yfir því litla, sem eg og það, eigum saman
að skifta. Eg endist ekki til þess sjálfur. Eg
hefi alla tíð sofið væran með morgunsárinu.”
Séra Hákoni hálf hnykti við við þessari
spá, en gat ekki svarað öðru en því, að almætti
guðs væri auðvelt það, sem mönnum sýndist
vonleysa, og að hann sjálfur hefði búist við, að
Guðmundur myndi vera óhressari; nú þætti sér
líklegt að h'ann myndi endast nokkuð enn.
Guðmundur þrýsti fast og alúðlega um
höndina á séra Hákoni, eins og máttur hans
leyfði. “Þreytum engar vöflur um dauðann,
félagi,” sagði hann. “Hefði tréð í skóginum
mál, gæti það oft sagt með vissu, að eitt högg
til feldi sig, þegar það finnur sig riða á stofn-
inum. Tvisvar hefir veikin sorfið svo að mér,
að eg hefi nauðlega raknað við aftur. í nótt
gerir hún það í þriðja og seinasta skifti, og svo
er það úti. Við höfum marga skemtilega gaml-
ársnótt saman átt og svo er gott að klykkja
út. Þarna á borðinu er gamla flaskan okkar
og silfurstaupið og tóbakspípan mín: Gerðu
það fyrir mig, haltu gamlársnóttina eins og
við höfum æfinlega gert, síðan við vorum
drenghnokkar og reyndum okkur í tvísöng, í
herberginu hjá henni mömmu. Það er ekki af
því að illa liggi á mér, að eg get nú ekki verið
j með.”
Séra Hákoni var engin glaðværð í hug, en
þó kom hann sér ekki fyrir að neita um það,
sem hann var beðinn að gera. Svo kveikti
hann í pípunni. Það var eins og hann yrði ró-
legri, ef til vill af að hafast eitthvað að.
“Nú er eg ánægður með þig,” sagði gamli
Guðmundur og brosti, nærri eins og hann væri
orðinn heilbrigður. “Svona á það að vera.
Það minnir mig á tímana í æfi minni, þegar þú
varst eini maðurinn af öllum, sem mig þektu,
sem ekki áleit að eg væri týndur sauður; eini
maðurinn stundum, síðan hún mamma dó, sem
treysti drengnum í mér, svo eg brást honum
aldrei alveg heldur, jafnvel þegar eg átti við
aðra eins óhræsismenn, eins og hann séra Jón
prófast, sem kaup-kaups tilfinningunni minni
fanst ekkert ilt sparandi við.”
“Nei, nei,” sagði séra Hákon, “nú ertu
ekki með sjálfum þér. Á banasænginni hatai'
þú engan; þú h'efir fyrirgefið — fyrirgefið
alt.”
“Fyrirgefið!” endurtók Guðmundur. —
“Veistu hvers þú ætlast til, Hákon? Fyrirgefa,
afsaka illmenskuna! Skrökva því upp á það.
sem göfugast var í eðli mínu, að eg sé ásáttur
við varmenskuna. Nei, nei, séra Jón prófastur
mætti verða æðsti höfuðengill hinumegin mh1
vegna; eg skyldi ekki hamla því, þó eg gæti,
fyrir þetta litla misjafnt, sem hann lagði til
mín sjálfs; það var nú velkomið. En hann vaf
tuddi fram í andlátið. Ef eg segði annað, væri
eg að miðla málum við ódrengskapinn, og það
vil eg ekki gera á banasænginni. Þó alluf
mannheimur bæri mig atkvæðum, með fyrir-
gefningunni sinni, og yrði sáluhólpinn fyrir
það, færi eg heldur norður og niður með sann-
leikann og huggaði mig við, að við værum þ®
heiðarlegur minnihluti. En svo kemur nú ekki
til þess, séra Jón er nú líklega orðinn engill —
hann þurfti þess við — og eg fæ vonandi hvíld.’-
“Engan vegin,” svaraði séra Hákon, “þú
flyzt sjálfur yfir 4 landið, þar sem allur mis-
skilningur okkar mannanna hverfur, þar seh1
engin kvöl né söknuður mun lengur til vera.”
“Og hvað svo sem ætti eg þangað að gera>
þar sem allir eru sælir, einskis málstað a®
taka, né neinum rétta hjálparhönd og við enga11
fordóm að fást. Hann Guðmundur gannii
stúdent yrði fljótt leiður á því móki. Hanfl
kvæði spaugvísu um það, rétt upp úr miðju T0
Deum. Hann Guðmundur gamli stúdent, sein
heldur misti af konuefninu en að vígjast ti|
prests, þegar honum var það samvizkusök, vseri
illa settur í skauti Abrahams, sem vildi fórna
syni sínum, þó hann hafði fundið, að það vaf
rangt. Slíkur misskilningur getur aldrei jafh'
ast. Guðmundur gamli stúdent, lenti þar 1
skærum við hann Jakob fsaksson, eins og við
prófastinn sáluga, út af því, hvernig Jako’O
okraði á dauðhungruðum bróður sínum
leifunum af bauna-grautnum sínum forðum.
svo er ekki neitt hætt við því; eg er þrotinn °$
þreyttur á stimabraki; fyrir mér liggur ekk*
nema hvíld.”
“Langt frá, langt frá,” sagði séra Hákoh*
sem var ráðalaus með svar í svona kröggum
vildi svo ekki trúa þeim. “Þér er ekki alvaríl
með þessar gífurlegu hugsanir.”
“Eg hefi aldrei spaugað við þig um þeSS'
Frh. á 7. bls.