Heimskringla - 12.01.1944, Qupperneq 2

2. SlÐA
HEIMSKRINGLA
NÝÁRSHUGLEIÐINGAR
__
(Rœða flutt í Sambandskirkj-
i Winnipeg 2. jan. 1944. af
séra H. E. Johnson)
Mönnum er gjarnt að gera
upp reikningana við áramót:
rifja upp fyrir sér árangur
hins umliðna og mynda áætl-
anir um hið ókomria. Hið byrj-
andi ár er eins og ónumið land,
sem gefur góðar vonir um betra
og bjartara líf. Við vitum líka,
að því meiri gaum sem við gef-
um að reynslunni, þess líklegri
erum vér til að búa vel í hag-
inn fyrir framtíðina. Þessvegna
horfum vér bæði fram og aftur
eins og hinn tvíhöfðaði Janus,
Rómerja guðinn, sem fyrsti
mánuður ársins er heitinn eft-
ir.
Við, sem erum komin til
nokkurs aldurs, minnumst tið-
um ennþá minnisstæðari tíma-
móta, aldamótanna síðustu.
Ársól vorrar aldar skein á
vonarbjarta veröld. Skynsem-
in fullyrti að heimurinn væri
á hraðgengu og öruggu fram-
faraskeiði. Það virtist lítill
vafi á þvi leika því þessi álykt-
un studdist við ýmsar stað-
reyndir.
Við, sem kyntum gamlárs-
brennu-bál á vetrarhjarninu,
sáum ilifylgjur mannkynsins
eyðast og hverfa eins og skugg-
ana fyrir flöktandi geislum
aldamóta brennunnar. Þarna
skaust hungurvofan inn í
skuggann. Öldum saman hafði
hún ógnað oss og sogið merg-
inn úr mannfólkinu en nú
myndu hennar dagar taldir,
Þarna sáum við framan í sjálf-
an dauðann í ógnarmynd sótt-
kveikjunnar. Við röktum blóð-
feril hennar í gegn um aldirnar
en nú höfðu vísindin dregið úr
henni fjanda kraftin og þegar
þeim gæfist tóm til, að gefa
sig að mannbetrun í staðinn
fyrir að verja öllum mætti til
vígbúnaðar, mátti vel trúa þeim
til að finna meðöl við flestum
manna meinum. Hér birtist ó-
frelsis ófreskjan á flótta. —
Kirkju og konunga harðstjórn
var loksins aflétt og frelsis
roði á himni og í huga, birtist
fagnandi heimi í lýðræðis ný-
skipun aldarfarsins. Vanþekk-
ingar vofan visnaði og tærðist
í ljósalöndum vísindanna. —
Aldrei framar myndi mann-
kynið teygjast inn á tálstigu
hjátrúar og hindurvitna, eins
og áður fyr á rökkur-ráfi fá-
ráðra feðra. Kreddu-krömin
var í andarslitrunum og hjúfr-
aði sig hrædd og lifsflótta inn
í hrynjandi skuggaskýli rétt-
trúnaðarins, sem var nú ber-
sýnilega að verða að afvega-
leiðandi rangtrúnaði. . .
Aldrei höfðu heimsþjóðirnar
horft með sigursælli fullvissu
til framtíðar sinnar. Við litum
nýjan heim í sköpun og nýtt
mannkyn í endurfæðingu. —
Ljósmóðir allra þessarar ný-
sköpunar hugsuðum við okkur
vísindin, raunvisindi þátíðar-
innar. Þau áttu að bera kynd-
il þekkingarinnar okkur til
vegvísunar inn í Bjarmalöndin.
Þau höfðu þá þegar gefið okk-
ur uppistöðuna í alla þessa
vonardrauma með framþróun-
ar kenningunni. Höfðum við
ekki vaxið upp úr skepnu-
skapnum og menningin sprott-
ið, eins og fegursti lífsbroddur
allrar sköpunar, fram úr
myrkviði villumenskunnar. —
Voru nokkur líkindi til að við
færum nú að faka bakföll?
Hálf öld er nú liðin að mestu
síðan þessir draumar vörpuðu
vonár ljósi yfir veröldina. Hví-
lík óskapa ár hafa þetta ekki
verið? 1 hálfa öld höfum við
vaðið elfur blóðs og tára á hel-
vegum tveggja heimsstyrjalda.
Tvær kynslóðir hins kristna
heims hafa borið fram sínar
blóðfórnir. Tvær kynslóðir
hinnar uppvaxandi æsku hafa
hnigið í blóð sitt eða horfið
iheim, af vigaslóðum, lemstrað-
ir, vonsviknir, éttaviltir. Þetta
voru einmitt þeir sem áttu að
crfa unaðslöndin, sem blindar
og sturlaðar þjóðir ætluðu sér
að byggja með því að eyða því
flestu, sem gengnar og grafnar
kynslóðir höfðu bygt og rækt-
að í búlöndum jarðlífsins.
Já, vitlaus er þessi veröld,
sagði gamla konan þegar for-
vitnin dró hana á danssam-
komu í fyrsta sinni. Hvað
myndi hinni öldruðu verða nú
að orði? Getur maður annars
hugsað sér nokkurt vanvit öllu
meira en þetta, að eyðileggja
auðæfin með eldi og sprengj-
um og limlesta og sálga æsk-
unni. Samt eru til menn, já
ótal menn, jafnvel heilar þjóð-
BUSINESS
EDUCATION
Day or Evening Classes
To reserve your desk, write us/call at our office,
or telephone. Ask for a copy of our 40-page
illustrated Prospectus, with which we will mail
you a registration form.
Educational Admittance Standard
To our day classes we admit only students of Grade XI,
Grade XII, and University standing, a policy to which we
strictly adhere. For evening classes we have no
educational admittance standard.
•
Air-Cooled, Air-Conditioned
Classrooms
The "SUCCESS" is the only air-conditioned, air-cooled
private Commercial College in Winnipeg.
CALL OR WRITE FOR OUR FREE
40-PAGE PROSPECTUS.
TELEPHONE 25 843
SUCCESS
BUSINESS COLLEGE
Portage Ave. crt Edmonton St.
WINNIPEG
ir sem álíta þetta ekki nema
eðlilegt og hver veit nema
stjórnvizku komandi ára finn-
ist það nauðsynlegt að ein-
angra þá í vitra hælum, sem
ennþá kunna að halda sér við
þá sérvizku að einstaklingnum
og þjóðunum sé eðlilegast að
haga sér skynsamlega.
Kaldhæðnislaust held eg nú
samt að undirniðri þrái flestir
menn andlegt og líkamlegt
heilbrigði bæði fyrir sig og
heildina. En til þess að njóta
þessa heilbrigðis þurfum við
fyrst og fremst að kanna á-.
standtð, skilja orsakirnar og þá
fyrst er nokkur von um að
mönnum takist að fjnna með-
ölin.
Heims öngþveitið er að vísu
sprottið upp úr spillingu og
heimsku aldanna en er þó að
mörgu leiti frábrugðið öilu, er
áður gerðist.
Áður fyr var það afleiðing
ytri kringumstæða, nú stafar
það ekki frá skorti á veraldar
gæðum heldur af misnotkun
þeirra.
Gáum nú að: Menn hungraði
af því þá skorti þekkingu til
að framleiða gnægð þeirra
gæða, sem heldur mönnum við
heimili, heiisu og hamingju.
Menn gátu þá næstum afsakað
styrjaldir, þótt vitaskuld væru
æfinlega betri vegir færir til
lífs og iukku.
Nú hafa vísindin opnað okk-
ur allar leiðir að óþrjótandi
forðabúri náttúrunnar en samt
getur sulturinn sorfið að engu
síður en áður fyr. Sjálf of-
gnóttin skapar nýja hungurs-
öld. Stjórnir landanna beita
sér fyrir auðæfaspilling í stór-
um stíl. Árvötnin eitrast í
Ameriku, þar sem þúsundum
svína, og nauta er kastað í
fljótin til að grynna á gnægt-
unum. Brazilia eyðir miljón-
um dollara á ári til að brenna
kaffi. Einhvernvegin urðu þeir
að losna við það. Þeirra eigin
þegnar gátu ekki keypt sér
hressingu fyrir peningaleysi. —
Bandaríkin gátu ekki keypt það
af þvi þau sátu uppi með gull-
forða heimsins. England gat
ekki keypt það af því það hafði
ofmikið af kolum og verk-
smiðjuvarningi. Islartd varfc að
spara við sig af því það hafði ot
mikið af fiski o. s. frv.
Það kemur nú líka upp úr
kafinu að þeir sem hafa
nóg til að bíta og brenna
éti sér oft til heilsuspillis.
Því er meðal annars haldið
fraíri, af mjög merkum íslenzk-
um lækni, í nýprentaðri bók,
að vor eigin þjóð kunni ekki
betur en svo að hagnýta sér
guðs góðu gjafir, að fjöldinn, á
Fróni byrli æskunni ólyfjan
með heimskulegu mataræði. —
Mikið tii þess að vita ef satt er,
að “gáfaðasta” þjóð veraldar-
innar hafi ekki, á þessu menn-
ingar hástigi, lært betri manna-
siði.
En hamingjan góða, er þetta
ekki altof efnisiegt, matarkyns
til að vera kirkjulegt umræðu-
efni. Bræður og systur. Sálar-
ástandið sem þetta ástand
skapar er andlegt. Fólkið sem
bíður í vonleysi og úrvinda-
kvíða, í þessari aljarðar sturl-
un, bíður margþætt og sorglegt
sálartjón. Til hvers erum við
hér ef ekki til þess að öðlast
betri skilnings á skyldum vor-
um og hvaða skyldur höfum við
gagnvart guði, gagnvart lífinu,
gagnvart okkur sjálfum, sem
meira ber að meta en, að verja
lífi voru og kröftum í heilhuga
baráttu fyrir heilbrigðara og
betra heimslífi? Ástandið skap-
ar ekki einungis andlega aftur-
för heldur er það líka ávöxtur
vorrar andlegu örbirgðar og
sálrænu úrkynjunar. Af á-
vöxtunum þekkjum vér innræt-
ið.
Þetta kemur enda ennþá bet-
ur í ljós þegar vár athugum á-
vöxt þess frelsis er áarnir hafa
okkur afrekað. Eg þarf ekki
að lýsa því. Það lýsir sér sjálft.
Stjórnmála leiðtogarnir lýsa
hver öðrum og flokkunum í
dagblöðunum. Menn segja að
litið mark sé á því takandi þótt
pólitískir andstœðingar ausi
hvern annan auri. Eg myndi
svara að sé það alt uppspuni er
alt of mikið af mannskemm-
andi lýgi í mannheimi, en sé
það satt — eða bara að ein-
hverju leyti satt — þá er okkar
þjóðmálum illa komið. Nú er
svo komið, að umræður um
stjórnmál og enda trúmál eru
útilokuð frá fjölda mörgum
mannfundum. Með öðrum orð-
um mönnum er óheimilt að tala
um sín jarðnesku og eilífu vel-
ferðarmál í siðaðra manna sam-
kvæmi. Til Mtils gagns hafa
feðurnir barist og dáið fyrir
málfrelsið ef við, erfingjar þess,
leggjum haft á tungu vora og
hættum að ræða og hugsa um
þau mál, sem á öllum öldum
hafa verið aðal málefni allra
þjóðskörunga.
Hvað um blysberann, visind-
in. Reyndust þau villuljós. Já
að sumu leyti.
Nokkru fyrir heimsstríðið
síðasta var eg staddur í Seattle-
borg þegar fimmskipafloti
amerískra orustudreka brun-
aði inn á höfnina og varpaði
atkerum. Almenningi gafst
kostur á að fara um borð og at-
huga skipin og foringjarnir út-
skýrðu alt sem leyfilegt var að
skoða. Fáir Bandaríkjaþegnar
munu hafa farið frá borði án
þess að finna til einhverskonar
upplyftingar yfir afrekum vís-
indanna, sem höfðu framleitt
þetta furðusmíði, alsett marg-
brotnum vélum svo að segja frá
kjöl upp ií masturstoppa. Óvíða
getur maður fremur séð hversu
haganlega og undursamlega,
liggur mér við að segja, að vís-
indin hafa notfært sér afl og
efni til að ná ákveðnu og hnit-
miðuðu takmarki. Svo hvarfl-
ar sú hugsun að manni að þessu
mikla völundar smiði verði
kanske sökt á hafsbotn með
einu hæfnu skoti, í næstu styrj-
öld, verði gröf 1,500 hraustra
sjómanna, sem harmaðir verða
af, ef til vill, sex þúsund ást-
vinum, er lengi hafa þráð heim-
komu þeirra úr helgreipum.
Helskotið var lika undrasmíði
vísindanna. Já, þetta á nú nátt-
úrlega við vigvélarnar sem fyr-
ir vigvélum falla. En hvar, á
jarðríki, er það stórhýsi bygt,
það listasafn til sýnis, sá skóli
rekinn, það musteri vígt, sú
verksmiðja starfrækt eða það
heimili helgað samstarfi ást-
vina, sem ekki getur orðið skot-
mark óvina i næstu styrjöld?
Hvar er það barn fætt nú er
ekki gæti orðið fyrir skoti, eit-
urgasi eða sprengju í næsta
stríði? Já, en visindunum er
ekki um að kenna, segja menn.
Getum við mælt þau undan
allri ábyrgð? Getum við mælt
nokkurn lifandi mann eða
mannfélags stofnun undan á-
byrgð eigingerða? Erum við
ekki öll að einhverju leyti á-
byrg gagnvart ástandinu? St.
G. segir: “Og mér finst oft í ó-
dáð glæpamannsins eg eigi
hlut, þó væri sýkn og fjærri.”
Að því er visindin snertir þá
skortir þau, eins og reyndar
flest í nútíð, siðferðislegan
grundvöll og þau þjóna réttlæt-
inu og ranglætinu með ná-
kvæmlega jafn hlutlausri trú-
mensku.
Samt ber eitt við þau að
virða, þau leita sannleikans
með þrotlausri árvekni. Á
mörgum sviðum hafa þau líka
aukið þekking þjóða og um sið-
ast liðin aldamót virtist mörg-
um unglingi sem honum hefði
hlotnast fullnaðar vissa í flest-
um greinum. Menn töluðu um
rás sólkerfanna í háværri hrifn-
ing, og um ódeiliseindir sem
efnivið allrar heimsbyggingar-
innar, og um framþróun teg-
undanna sem örlagaþáttinn i
framvindu jarðlífsins.
Ef við nú göngum undir hönd
vísindanna og sjáum heiminn í
skygni þeirra verður fyrir okk-
ur völundarsmíði er erfitt reyn-
ist að greina og uppistaðan
margflóknari en okkur grunaði,
i ráðvendni vorrar miðskóla
menningar, um aldamótin.
Firðsjáin bendir okkur feikna
leiðir út i heiminn þar sem mil-
jón sólna bruna á sínum afmörk
uðu himinbrautum, en engin
veit hvað margir dimmir hnett-
ir vagga sér i ljósflæði þessarar
eilífu alheims hringrásar, né
hverskyns líf kann að þróast í
þessu uppheims geislaskini. Til
himins hafa kynkvislir mann-
kynsins horft á liðnum öldum
og eignast þær hugmyndir sem
Snorri Sturluson lýsir svo snild-
arlega í eftirfarandi orðum:
“Af þvílíkum hlutum grunaði
þá at nokkur mundi stjórnari
himintunglanna, sá er stilla
mundi gang þeirra at vilja sín-
um sjálfs, og mundi sá vera ríkr
og máttugr; og þess væntu þeir,
ef hann réð fyrir höfuðskepn-
unum, at hann mundi ok fyrri
WINNIPEG, 12. JANÚAR 1944
verit hafa enn himintunglin, ok
þat sá þeir, ef hann ræðr gang
himintungla at hann mun ráða
skini sólar ok dögg himins ok
ávexti jarðarinnar.... Þat vissu
þeir eigi, hvar riki hans var;
enn því trúðu þeir at hann réð
öllum hlutum á jörðu ok í lofti.
.... Enn til þess at heldr mætti
frá segja eðr í minni festa, þá
gáfu þeir nöfn með sjálfum sér,
ok hefir þessi átrúnaðr á marga
lund breyzt, svá sem þjóðirnar
skiptast ok tungurnar greind-
ust.” Skynsemis trúin er alda
gömul hjá Islendingum. Hún er
vor trúar arfleifð.
Já, látum nú svo vera, að vís-
indin geti ekkert ráðið við út-
haf algeimsins, þau geta kan-
ske, alt um það, leitt okkur í all-
an sannleika viðvíkjandi efnis-
byggingunni á VQrri eigin jörð.
Við lítum í smásjána, sem
stækkar þúsundfalt, og sjáum
marga furðulega hluti, en bak
við þennan heim dvelja aðrar
ósýnilegar veraldir, ómælan-
legrar smæðar. Vísindi nútim-
ans fullyrða, að allir hlutir séu
samsettir af örsmáum efnis-
eindum (frumvægi) sem aftur
eru bygðar upp af ennþá
smærri frumögnum (atoms),
en að hver frumögn saman-
standi af heilu sólkerfi ennþá
minni einda er þeir nefna pro-
tons, electrons, neutrons o. s.
frv. Alt er nú orðið svo óend-
anlega óskiljanlega smátt. Þeg-
ar þeir Crookes, Rutherford,
Weichart, Millikan og Oliver
Lodge eru rétt byrjaðir að átta
sig á þessum undrum kemur
undramaðurinn í raffræðinni,
og unitarinn Charles Broteus
Steinmetz og slær því fram að
efnið sjálft sé aðeins “line of
force” blundandi orka. Robert
Millikan felst á þessa skoðun
og segir að efnið einkennist ein-
ungis af kyrstöðunni (inertia).
Efnafræðingurinn frægi, Will-
iam Ostwald gengur enda
lengra og segir: “There is not
a slightest bit of evidence that
matter exists. What we know
is energy and matter is a pure
hypothesis, created out of im-
agination to have something to
which to attach energy. (Laus-
leg þýðing: “Það er ekkert sem
sannar tilveru efnisins. Það
eina sem við þekkjum er orkan
og efnið er einungis huggerf-
ingur sem ímyndunin myndar
svo við höfum eitthvað til að
festa orkuna við).
Meðan vísindin bylta sér í
þessum óræðum væri ekki úr
vegi að taka undir með Einari
Benediktssyni: “Sama vald
sem veldur sólna tafli, veitir sér
í gegnum mannsins æðar. Milli
Iægsta djúps og hæstu hæðar
heimsál ein af þáttum strengi
vindur.”
Það er óravegur milli Snorra
Sturlusonar og Einars en
spekimönnum allra alda ber
oftast saman hvort sem þeir
greina tilveruna gegnum inn-
blástur andans eða rannsóknar-
leiðir vísindanna. Hugmyndin
um heimin sem eina samstæða
heild frá einni og sömu upp-
hafslind komin er æfa gömul
og finst í hugmyndum grískra
heimsspekinga; þeirra: Þalis,
Anaximander, Anaximines og
Heraclitus.»
Heppilega kemst frændi
minn að orði, eins og oftar, þar
sem hann talarum heimssál “er
saman strengi vinur.” Mér
duttu í hug orð hans þegar eg
las um litþræðina í (chromo-
zones) kynfrumunni sem vind-
ast saman og mynda þá lífs-
veru, sem vér stundum köllum i
gletni “homo sapiens” (hinn
skynjandi mann), en vesalings
“homo” verður tíðum “homo
alient” (hinn óþekti maður),
eins og Alexie Corell kemst að
orði í bók sinni “The Man Un-
known” og á hann þar við að
við þekkjum okkur ekki sjálfa
né vitum hvað með okkur býr
af ónotuðum kröftum. Eg verð