Heimskringla - 26.01.1944, Qupperneq 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 26. JANÚAR 1944

FÖRUMENN
Úr endurminningum frá
æskuárum.
Eftir Guðm. Jónsson frá Húsey
Það voru margar tegundir af
förumönnum á ferðinni á þeim
árum. Beiningamenn langt að
komnir, höfðu verið tíðir gestir á
Fljótsdalshéraði fram um miðja
19. öld; en þegar eg man fyrst
eftir, um 1870, voru þeir að
mestu horfnir. Eg heyrði oft tal-
að um þann gestagang og þótti
hann öllum óskemtilegur. Þetta
munu hafa verið eftirstöðvar af
Móðuharðindunum, því flestir
höfðu þessi menn verið langt að
komnir. Þeim mun hafa þótt
vissara að það fréttist ekki ná-
kvæmlega af högum þeirra, því
margir þeirra reyndust ekki
sannir þurfamenn. Samgöngur
voru strjálar á þeim árum, milli
landsfjórðunga, svo þessir menn
voru því nær þeir einu sem báru
fréttir, og jók það fremur vin-
sældir þeirra, að þeir sögðu
skemtilega frá. Þessir menn
voru ætíð ríðandi og höfðu laus-
an hest til að flytja á gjafirnar,
sem oftast munu hafa verið mat-
vara og fatnaður, en sjaldan pen-
ingar.
Faðir minn sagði oft frá þess-
um mönnum, þar á meðal einum
sem Sigurður hét, og var kallað-
ur Sigurður “silkiblaðka”. Var
það viðurnefni dregið af höfuð-
búnaði hans. Hann kom austur
á Héráð á hverju vori, þegar
gróður var sprottinn, og varð
gott til fanga. Hann hafði borið.
sig mjög aumlega, og sagst eiga
heilsulausa konu og fjölda barna
í ómegð. Þó fór víst marga að
gruna margt um hag hans, því
einlægt voru börnin jafn ung,
þótt árin liðu. En svo fréttist
það úr átthögum hans, að hann
væri gildur bóndi og jarðeigandi
suður í sveitum. Honum var því
illa tekið þegar hann kom næst,
og eftir það kom hann aldrei.
Þessi tegund förumanna hafði
verið landplága fram undir mína
daga en var þá að hverfa. Sýslu-
menn gengu þá líka hart eftir að
vinnuhjúalögunum frá 1862
væri hlýtt, en eftir þeim var öll
óþörf umferð og betl, stranglega
bannað.
Það var önnur tegund af um-
ferð sem lengst hélst við. Það
voru kallaðar “húsgöngur”. —
Menn sem ekki nentu að vinna
og héldu sér uppi í ferðalagi. Eg
þekti nokkra menn slíka, en
fleiri kvenmenn en karlmenn. —
Anna Erlendsdóttir var þeirra
frægust. Hún gekk um frá því
eg man fyrst eftir þar til um
aldamótin, eða um 30 ár. Hún
var ungleg í sjón og hélt sér vel,
stór og þrekleg og ekki ólagleg í
andliti. Ekki man eg eftir að eg
heyrði sérstaka orsök til þessar-
ar einþykni hennar, en eflaust
hefir þar verið ólag á uppeldinu,
því ekki varð annað séð en að
þetta væri rótgróið þrályndi. —
Ekki bað hún að gefa sér, en
þegar hún kom á bæ, gekk hún
inn óboðin og bað annað hvort
húsbændanna “að lofa sér að
dvelja eina eða tvær nætur.” —
Helst vildi hún sitja auðum
höndum og skrafa, en þó bauðst
hún til að gera eitthvað einstöku
sinnum og vann þá vel, því hún
var bæði lagvirk og dugleg þegar
hún vildi vinna. En ekki var til
neins að biðja hana að vinna, og
því síður að hafa í hótunum við
hana. Hún var jafnlynd og svar-
aði fáu, þótt hreytt væri að henni
ónotum. En fór þá burtu ef
henni þótti sér misboðið. Hún
var þrifin og ætíð þokkaleg til
fara. Mun henni hafa orðið gott
til fata þegar hún vann hjá hús-
freyjum. En aldrei var það leng-
ur en fáa daga í einu.
Oft var henni stefnt á mann-
talsþing og skipaði ssýlumaður
henni þá í ákveðnar vistir og
hótaði hörðu ef út af bæri. Hún
var flutt nauðug í vistirnar, en
aldrei var hún þar nema fáeina
daga. Og ekki gátu menn fengið
af sér að loka húsum fyrir henni.
Það var ekki venja að frávísa í
þessum sveitum.
Að síðustu var henni leyft að
fara um tvo hreppi, Hlíð og
Tungu, og því mun hún hafa
hlýtt að mestu leyti; og í þeim
hreppum mun hún helst hafa átt
sveitfesti. Fleiri voru slíkir
menn, sem gengu um tímum
saman, en enginn þeirra var eins
þrautseigur eins og Anna.
Það var talsverð umferð á Hér-
aði á vetrum af sjómönnum og
ýmsum umrenningum úr fjörð-
unum. Mest var um þann gesta-
gang um 1880. Þá voru Norð-
menn nýlega sestir að á Seyðis-
firði og ráku síldarveiði í stórum
stíl. Þangað þyrptust þvf marg-
ir lausamenn og umrenningar úr
ýmsum áttum og höfðu góða at-
vinnu yfir sumarið. En á vetr-
um var þar lítið um vinnu. Það
vildi nú svo til fyrir mörgum
þessum náungum að sumarkaup-
ið eyddist áður en langt leið á
veturinn, og margir þeirra áttu
hvergi heimili. Þá var beinasti
vegurinn að fara að ferðast. Þeir
komu því hópum saman upp í
Hérað og þóttust vera að heim
sækja frændur og vini, og marg-
ir fóru norður í Þingeyjarsýslu.
Af þessu varð ónota gestagang-
VICTOR KÓNGUR EMMANUEL SÆMIR ITALSKA PRESTA
HEIÐURSMERKI FYRIR MÓTSTÖÐU TIL ÞYZKARA
Victor kóngur heimsótti borgina Trani, og afhenti nokkur
heiðursmerki prestum og leikmönnum sem sýnt höfðu Þjóð-
verjum mótstöðu.
Erkibiskup Petronelli hlaut silfurmedalíu fyrir að bjóða
sig fram til afsöku í stað 150 ítalskra gislinga, sem kærðir voru
fyrir að hafa hjálpað Bretum að komast inn í borgina. Með
erkibiskupnum á myndinni er Lt. Denys Hart frá Linden
Orchard, Gt. Bookham, Surrey, fyrirliði brjóstfylkingar Breta
í áhlaupinu. Hinir á myndinni eru venjulegir prestar sem
aðstoðuðu við athöfnina.
ur, einkum við fjöll og heiðar,
þegar tíð var vond. Þeir söfnuð-
ust þá saman á næstu bæjum svo
húsfylli varð, því ekki var lagt á
fjöll í tvísýnu. Eg man eftir því
einu sinni í vondri tíð að það
voru orðnir 24 þessir ferðmenn á
tveim bæjum við Hellisheiði. —
Þeir höfðu verið að tínast þangað
í nærri tvær vikur í ritjuveðrum,
en þorðu ekki að leggja á heið-
ina. Enginn þeirra borgaði fyrir
sig og fáir höfðu orð um það. Að
síðustu sendi Jón Sigurðsson
vinnumann sinn til að fylgja
þeim yfir fjallið. Um þetta var
mér vel kunnugt, því annað
heimilið var Bakkagerði í Jök-
ulsárhlíð, en hitt var Ketilsstað-
ir. Þar bjuggu þá Jónar 3, faðir
minn og bróðir en náfrændi okk-
ar, Jón Sigurðsson á Ketilsstöð-
um. Oft var gestkvæmt á þess-
um bæjum, af þessum ferða-
mönnum, fyrir utan aðra ferða-
menn, en þessa vissi eg óþægi-
legasta heimsókn. Þessu farg-
ani létti þá af eftir fá ár því
Norðmenn fóru að flytja sér nóg
lið til sumarvinnu og dreyfðist
þá þessi lausamannahópur.
Það var óvíða seldur greiði á
Héraði á þessum árum, en þó fór
svo að þeir sem við heiðar
bjuggu neyddust til að auglýsa
greiðasölu. En það hafði lítið að
þýða. Flestir þessir umrenning-
ar gátu ekki eða vildu ekki
borga, og bændur nentu ekki að
vera að rekast í því. Þeir buðu
helst borgun sem menn yildu
ekki taka borgun hjá.
1 sambandi við þetta datt mér
í hug einn ferðamaður sem mikið
var talað um á þessum árum.
Hann kom frá Ameríku að haust-
lagi; hafði verið þar nokkur ár,
og lék það orð á að hann hefði
mikið af peningum, enda reynd-
ist það svo að hann var vel efn-
aður. Hann lét mikið yfir sér,
fór hægt yfir og sagði frá ferð-
um sínum, og þóttist vera að líta
eftir jarðnæði. Sumstaðar bauð
hann borgun, þar sem hann gisti,
en þá tók hann oftast upp 50 kr.
gullpening, og kvaðst ekki hafa
smærra. Auðvitað höfðu fáir
bændur svo mikið heima um há-
vetur að þeir gætu skift þessu,
svo þarð varð að bíða þar til
hann kæmi næst. Þó heyrði eg
að honum hefði orðið hált á þessu
að endingu.
Einn náunginn sem hafði frétt
af þessu bjó sig undir komu hans
með nóga silfurpeninga og tals-
vert af kopar. Hann tók því til
sín gullpeninginn en fékk hin-
um sjóð mikinn og bað hann að
telja. Gestinum þótti víst súrt
í broti en gat ekki aðgert. Ekki
hafði hann boðið gullinginga fyr-
ir næturgreiða eftir það.
Þá voru tveir menn heima á
þessum árum, sem máttu teljast
förumenn, en þó nokkuð á ann-j
an hátt en þeir sem áður er getið.,
Það voru þeir Halldór Hómer og
Gilsárvalla-Gvendur. Eg hef
séð þeirra getið á prenti oftar en
einu sinni, en flest hefir það
verið fremur ýkjukent, og ekki
lýst þeim rétt nema helst skrípa-j
látum þeirra. En það var um þá
eins og aðra menn að þeim varj
ekki alls varnað, þrátt fyrir
bjálfaskapinn.
Halldór Hómer var Borgfirð-
ingur að ætt, eða að minsta kostij
ólst hann upp þar. Ekki þektij
eg foreldra hans eða systkini og
ekki heyrði eg þess getið að það
fólk væri neitt frábrugðið öðru
fólki. Eg heyrði talað um móð
ur Halldórs, að hún hefði verið
mjög grunnhyggin, og haft
mesta álit á gáfum Halldórs, og
hylli þeirri er hann nyti hjá
höfðingjum, og bendir það ekki
á gáfur hennar. Föður hans
heyrði eg lítið getið.
Halldór var lítill maður og
væskilslegur, smáleitur í andliti
og sviplítill, en ekki ófríður. —
Hann var fram úr hófi montinn,
og reyndi að gera sig sem merki-
legastan. Voru því svipbrigði
hans eflaust að miklu leyti gerð
af æfingu.
Hann þóttist vera skáld mikið,
og kallaði sig stundum “Hómer
íslendinga”. Hvernig hann fékk
þetta viðurnefni í fyrstu, veit
eg ekki, en líklegast þykir mér
að einhver gárungur hafi gefið
honum hugmyndina, því varla
hefir hann vitað mikið um Hóm-
er hinn gríska.
Halldór var oftast í ferðalög-j
um, sumar og vetur, og það mun
hann hafa verið eftir að hann
fékk fullan þroska. En aldrei
vissi eg til þess að hann tæki
handarvik þar sem hann var |
gestur ,og að líkindum hefiri
hann aldrei lært nokkurt verk að1
vinna. Hann byrjaði víst að|
ferðast um utan sveitar sinnar
um 1880, eða þá sá eg hann fyrst.
Ekki betlaði hann, og enginn ó-
þokkaskapur fylgdi honum. —
Hann vildi ferðast eins og heldri
maður, og sagðist vera í kynnis-
ferðum og heimboðum til
frænda sinna og vina. Þannig
fór hann um alt Fljótsdalshérað,
Vopnafjörð og næstu firðina fyr-
ir sunnan. Oft var hann svo bú-
inn á vetrardag að hann var í sið-
um lafafrakka inst af yfirhöfn-
um. Þar yfir hafði hann aðra
kápu, nokkru styttri, en yzt fata
stuttan slopp. Hann var því ekki
ólíkur tilsýndar rendum tafl-
manni í þessum búningi. Ætíð
var hann þokkalega búinn og i
góðum fötum þótt þau væru
nokkuð sundurleit. Höfðu hon-
um eflaust verið gefin þau þar
sem hann framdi skrípaleiki
sína. Hann sagðist hafa verið
fæddur í þennan heim til að
verða prestur, og var fús til að
fremja prestsverk, því til þess
þyrfti sérstaka gáfu, en ekki lær-
dóm. Hann var því ætíð reiðu-
búinn að fremja aukaverk sem
prestur, og eins að halda ræður.
Þegar hann hafði meira við bað
hann að lána sér svart pils er
hann hengdi um herðar sér í
hempu stað og setti sig í merki-
legar stellingar. Helst vildi hann
gefa saman hjón. Hélt hann þá
yfir þeim ræðustúf og tók það
ætíð fram að þau ættu að vera
hvert öðru til ánægju, “bæði í
hvílunni og utan hvílunnar.” —
'Hann skírði líka börn en ekki
var það eins hátíðleg athöfn,
enda var barnið oftast köttur
eða hvolpur, eða þá dulukrakki.
Oft kom það fyrir að þessum ný-
giftu hjónum kom ekki saman,
og óskuðu þau þá skilnaðar. Það
var honum illa við, en lét þó til
leiðast, sagði að það sem hann
hefði samtegnt mætti enginn
annar sundur skilja. Hélt hann
þá oft stranga hegningarræðu
yfir hjónunum. Að því búnu
áttu þau að halda sitt í hvorn
enda á bandi eða dulu, sem hann
skar í sundur á milli þeirra. Var
þá oft valin seig dula og bitlaus
hnífur, svo örðugt reyndist að
slíta hjónabandið.
Við öll þessi tækifæri hélt
Hómer ræður, og voru þær oft
hlægilegt samband af viti og vit
leysu. Stundum hélt hann ræð-
ur um andleg efni en ekki voru
þær langar. Eina ræðu hélt hann
oftast sem hann kallaði “Fjall-
ræðuna”. Hann kunni hana því
hann flutti hana ætíð eins. Er
ekki ólíklegt að einhver gárung-
ur hafi haft þar hönd í bagga.
Hún hljóðar svo:
“Ekki var Djöfullinn ónýtur
þá, þegar hann tók hann með sér
upp á eitt ofurhátt fjall, og sagði:
Alt þetta mun eg gefa þér, ef þú
fellur fram og tilbiður mig, —
nefnilega f jallið. — Eh hann rak
hann frá sér með einu orði og
sagði: Farðu frá mér Djöfullinn
þinn, því eg hefi ekkert gaman af
þér, þessa litlu stund. — —”
Ræðan var dálítið lengri eftir því
sem á stóð; en þetta var sá hluti
hennar sem ætíð var eins, og sem
hann lagði mesta áherzlu á. —
Halldór dansaði oft í þessum
prestlega búningi. Það var
nokkurskonar Vikivakadans sem
hann hafði búið til sjálfur. Söng
hann þá undir, oftast kveðlinga
eftir sig sjálfan að meira eða
John S. Brooks Limited
DUNVILLE, Ontario, Canada
MANUFACTURERS OF GILL NETTING
Okkar net eru búin til úr beztu tegund af hör tvinna
og “Sea Island Cotton”
Þér megið treysta bœði vörugœðum og verði
Allar pantanir fljótt og ábyggilega afgreiddar.
Captain M. R. Janes, Leland Hotel, Winnipeg
Umboðsmaður fyrir Manitoba, Saskatchewan og Alberta
1
L

minna leyti. Hann var hjóllið-
ugur dansari, og fylgdi vel hljóð-
fallinu á sinn hátt. En kveðling-
ar hans voru nokkuð sundurleit-
ir. Hann byrjaði t. d. oft á þess-
ari alkunnu vísu: “Rauðakussa
rekur við”, en orti svo oftan við
hana á ýmsan hátt.
Með þessum skrípalátum fór
hann bæ frá bæ, og hentu flestir
gaman að og gáfu honum fatnað
og peninga. Voru það engu síð-
ur mentaðir menn og enda prest-
ar, sem létu hann leika listir sín-
ar. Þó mun honum hafa fénast
einna bezt í kaupstöðum, og þar
sem ungt fólk var saman komið.
Hann sat um að vera í brúð-
kaupsveizlum, eða þar sem ein-
hver samkoma var, því þar var
mest spilað með hann.
Á þennan hátt ferðaðist hann
um mestan hluta af báðum Múla-
sýslum. En hann var lengi á
leiðinni og kom því hæfilega oft
á sömu stöðvar, og var því ekki
j.31a liðinn. Þar sem honum var
lítið sint kom hann ekki aftur,
en valdi fremur fjölmennari
heimilin. Ekki var hannn ill-
máll eða hlutsamur um aðra
menn, og skilríkin var hann ef
hann var beðinn fyrir bréf eða
orðsending. Aldréi vissi eg til
að hann væri kærður fyrir flakk.
Eg hygg að mönnum hafi þótt
réttast að lofa honum að háfa
ofanaf fyrir sér á þennan hátt,
því ekki var talið hægt að fá
hann til að vinna.
Annars hef eg einhverstaðar
séð honum lýst svo að hann hafi
verið vel vinnufær þegar hann
vildi, og enda verið orðlagður
glímumaður. Eg heyrði hvorugs
getið; enda leit hann ekki þess-
lega út að hann hefði þrek til að
vinna og því síður vilja.
Móðir Halldórs hafði haft sér-
stakt eftirlæti á honum frá barn-
æsku, og mun það hafa átt þátt í
því að gera hann að undri. Það
var haft eftir henni að snemma
hefði mátt sjá að Halldór var
meira mannsefni en hin börnin
hennar. Dróg hún það mest af
því að fyrst þegar börnin fóru að
leika sér úti þá átu þau stundum
mold; en það gerði Halldór
aldrei. En hann át skít, en það
var fyrrum álitið gáfumerki. Þó
álíta víst flestir aðrir að Halldói
hefði verið þeirra heimskastur,
og sumt gamalt fólk trúði því að
hann væri umskiftingur.
A
Guðmundur frá Gilsárvöllum
feða Gilsárvalla Gvendur, sem
hann var oftast kallaður). Ekki
man eg nú að ættfæra hann, en
svo mikið er víst að hann var af
myndarlegu og góðu fólki kom-
inn í aðra ættina, og svo mikið er
víst að hann taldi til frændsemi
við Gunnarsættina, (séra Sigurð
Gunnarsson á Valþjófsstað, en
síðar í Stykkishólmi). En hin
ættin þótti blendnari. Svo mik-
ið er víst að ekki er líklegt að
þeir Halldór og Gvendur hafi
verið skildir, því leitun mundi
verða á ólíkari mönnum, bæði í
sjón og allri háttsemi. Það ^ina
sem þeim var sameiginlegt, var
að hvorugur toldi í vist og voru
því oft á flækingi til og frá um
alt Austurland. Þó var verka-
hringur Guðm. þrengri, því ekki
vissi eg til þess að hann færi
nema um Fljótsdalshérað og
næstu firðina fyrir sunnan.
Guðmundur var stór maður
vexti, samanrekinn og tröllsleg-
ur, bæði að vaxtarlagi og and-
litsfalli Hrottalegur og sóðaleg-
ur í allri framkornu. Oftast mun
hann hafa haft heimili að nafn-
inu en sjaldan mun hann hafa
verið þar til lengdar. Hann var
mjög gefinn fyrir ferðalög, og
var oft í sendiferðum fyrir
ýmsa, líkt og Hallgrímur Víg-
lundsson. Oft sótti hann feikna
bagga í kaupstað fyrir Héraðs-
menn, því hann var rammur að
afli. Og svo var hann skilvís að
aldrei misfórst neitt hjá honum,
þótt hann hefði erindi og bréf
f yrir marga. Kaupmenn á Seyð-
isfirði höfðu reynt hann svo að
1 skilvísi að þeir afhentu honum
vörur eftir munnlegum skilmæl-
um frá honum sjálfum. Var það
meira traust en allur fjöldinn
hafði. Þó hafði hann tæplega
verksvit, og aldrei var hægt að
kenna honum neitt. Oft var hann
á ferð erindislaust, og sagðist þá
vera að fara “sinna ferða”. En
ætíð var hann þá tilbúinn að fara
kaupstaðarferð ef einhver bað
hann þess.
Helst vildi hann vinna einhver
óþrifaverk, sem aðrir menn
sneiddu hjá. Hann sótti mjög
eftir að drepa hesta og sundra
þeim, og fór oft krók á leið sína
til að ná í þá atvinnu. En ekki
gat hann neitt það verk unnið
sem handlægni eða vandvirkni
þurfti. Hann mun hafa verið
talinn fífl í æsku sem ekkert
væri hægt að kenna, og sulnir
trúðu því að hann væri umskift-
ingur eins og Halldór Hómer.
Þeir voru í flestu ólíkir eins og
áður er getið. Guðmundur var
hreinlyndur og reyndi aldrei að
sýnast meiri eða betri maður en
hann var. En það gerði Halldór.
Það var drenglyndi til í Guðm.,
sem oft brá fyrir, eins langt eins
og vitið náði. Eflaust hafa þeir
báðir farið á mis við heppilegt
uppeldi, en sinn á hvorn hátt.
Annar við ofmikið dálæti en
hinn of lítið, og báðir hafa að
líkindum borið þess merki alla
æfi.
Ekki heyrði eg þess getið að
Guðmundur væri geðvondur eða
að hann ætti í illdeilum og ekki
var hann umtalsillur í garð ann-
ara, nema ef vera skildi um Hall-
dór Hómer. Þeir voru engir vin-
ir, eða nær því að vera fjand-
menn. Var það eflaust nokkuð
strákum að kenna sem sátu um
að koma þeim saman. Mun það
hafa byrjað með því að þeir voru
borðsettir saman á Eiðum. —
Hómer fann að því að Guðm.
kynni ekki borðsiði, en Guðm
fanst H. ekki koma það við. —
Halldór reiddist svo að hann
hætti að borða, og sagðist ekki
geta verið þektur að því að broða
með slíkum dóna. “Farðu í bolv.
rass”, sagði Guðm. “Eg fæ þá
þess meira.” Enda var sagt að
hann hefði lokið því sem þeim
var báðum ætlað. Eftir það
heyrði eg að Halldór hefði verið
hræddur við Gvend, og forðast
að verða á vegi hans. En nýlega
las eg það eftir Sigfús Sigfússon,
þjóðsagnahöfund að Guðm. hefði
hræðst Halldór, því hann hefði
verið ágætur glímumaður, og
hefði lagt Guðm. eitt sinn er þeir
áttust við í styttingi. Það þykir
mér ótrúlegt. Eg heyrði þess
aldrei getið að Hómer hefði ver-
ið glíminn, og þó svo hefði verið